Óner hám shejire - el ishinde!
Qazaq halqy - kópti kórgen halyq. Egemen el bolam degenshe óz dástúriniń túpki mán-maǵynasyn shashpaı-tókpeı osy kúnge jetkizgenine qaıranbyz. Qanshama ǵasyrlar jáne dáýirler tezinen ótti. Dese de, máýeli báıterek aǵashyndaı tamyry tereńge ketti. Tipti birneshe eralarǵa jalǵasýy da ǵajap emes! Osynshama mol murany arqalap júrý ata-babamyzdyń myqtylyǵy men tektiligi dep bilemiz. Árdaıym bir-birine demeý boldy. Bylaısha keıiptegende, aǵasy inisin qoldady. Birin-biri tanymasa da, týǵan baýyrdaı kóre bildi. Ózderińiz baqylyp otyrǵandaı, halyqtyń oıy men nıeti jarqyn bolashaq edi. Burynǵylar muny Táńirden tiledi. Sol tileýi búginderi oryndaldy. Batyr babalarymyz ańsaǵan Táýelsizdikke bizdiń qolymyz jetti. Myń shúkir! Endigi maqsat - sonaý kóne jyr-dastandar, qıssalar men eski kitapta jyrlanǵan jyrlardaǵy beıbitshilik armanyn jańǵyrtyp, keler urpaqqa amanattaý paryz.
Babalar amanaty jolynda birqatar ister atqarylyp keledi. Elimiz egemendik alǵan jyldary, Iran, Túrkıa, Ózbekstan, Qytaı bir sheti Reseıden qundy jádigerler men shejireni izdedi. Sonyń birqataryna qol da jetkizdi. Eń kóbirek taraǵan tarıh - aýyzdan-aýyzǵa tarap jetken áńgimeler. Mine, bizder ultymyzdyń án-kúıi men baı fólklorlyq jyrlaryna sholý jasaýdy jón kórdik. Sol baǵytta birqatar oılar tarqatyldy.
QAZAQ HALYQ ÓLEŃDERİ
Maqala qazaq halyq óleńderiniń tarıhyn jáne fólkloryn zertteýge arnalǵan. Bunda sonaý kóne zamandardan jetken salt-dástúr, ádet-ǵurpymyzben bite qaınasqan poezıasy taldanady. Munda halyq óleńderiniń birneshe janry talqylanady. Atap aıtqanda, qara óleń, tarıhı óleń, án-óleń t.b. Qazaqtyń jurtynyń ózindik bitim bolmysy, ulttyq qundylyǵy, tereń taǵlymy bar. Sondyqtan halyqtyń jadynda saqtalyp, san myńdaǵan jyldar boıy óńdelip, búgingi kúnge jetken fólklorlyq muralardyń mánin ashýǵa negizdeledi. Zertteý nátıjeleri boıynsha keltirgen túıindemeler fólklorlyq qazynalarymyzdyń ǵylymı taraptan zerdelenýin qarastyrdy. Sonymen qatar halyq murasynyń ishindegi tarıhı-etnografıalyq hám fólklorlyq óleńder bir arnaǵa túsirilip, saralandy. Ásirese, halyqtyń sanasynda saqtalyp qalǵan óleńderdiń deni tarıhtan syr shertedi. Sol sebepti kóshpendiler, odan arǵy bergi zamandardaǵy rýhanı, mádenı, ádebı qundy jádigerlerimizdiń baı ekendigi meńzeldi. Maqalany jazý barysynda, analıtıkalyq taldaý ádis-tásilderi qoldanyldy.
Qazaq halqynyń fólklorynyń tamyry tym tereńde. Sonyń ishinde halyq óleńderiniń alar orny bir bólek. Ǵasyrlar qoınaýynda óńdelip, quıryq-jaly kesilip, urpaqtan-urpaqqa mura bolyp jetken. Ótken HH ǵasyrda qatań tártipti keńes dáýirinde ulttyq baǵyttaǵy dúnıelerge bet burý ońaı bolmady. Degenmen qarapaıym buqara arasynda aýyzdan aýyzǵa, tańdy tańǵa jalǵap aıta biletin adamdardy bolǵan. Olar ózderine jetken fólklorlyq óleńderdi el arasynda azdy-kópti aıtqan. Osy oraıda bir ǵajaby qanshama dáýirler almassa da, umyt bolmaı osy kúnge deıin kelýi – bizdiń halyqtyń ulttyq kodtan ajyraı qoımaǵanymyzdyń erekshe kórinisi deýge bolady.
Abaıdyń danalyǵy, Áýezovtyń ǵulamalyǵy, Jambyldyń jyrlary men Qurmanǵazynyń kúıleri, ǵasyrlar qoınaýynan jetken babalar úni – bular bizdiń rýhanı mádenıetimizdiń bir parasy ǵana... – Ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy, - dedi Elbasy Nazarbaev Ábishuly.
Eger halyq prozasyn keń aýqymda baǵamdaı túsetin bolsaq, onda ultymyzdyń ón boıyndaǵy rýhanı qundylyqtardyń asyl qazyna ekenin sózsiz uǵynamyz. Qazaqtyń boıynda danyshpandyq, shejirege jetiktigi, sýyryp salmalyǵy, aqyndyǵy, sóz tapqyrlyǵy - jalpy barlyǵy tańǵaldyrmaı qoımasy anyq.
Ǵylymı maqalada salystyrmaly tıpologıalyq, obrazdyq taldaý ádisteri qoldanyldy. Qazirgi zertteý salalarynda jalpylama sholý retinde qarastyrýdan góri máseleni tereńirek taldap baryp, oqıǵanyń ón boıyna qan júgirtý kózdelgen. Kez kelgen taldaýlar analıtıkalyq saraptamalarmen órnektelse, soǵurlym mándi keledi. Neǵurlym etnografıalyq elementterdi qosyp, jan-jaqty tustan jazylǵan dúnıe odan saıyn árlene túspek. Árbir ulttyq týystan shyqqan tegi bolady. Máselen, qazaqtyń da túrki tarmaǵyna kiretinin eskersek, ózimizben aǵaıyndas qanshama jurt bar. Olar: tatar, bashqurt, qaraqalpaq, qyrǵyz, ózbek t.s.s. bizde kezdesetin fólklorlyq óleńder atalǵandardyń kópshiligimen úndes, mándes bop keledi. Árbiriniń ózindik qol tańbasy, ereksheligi bolýy múmkin. Degenmen bárine ortaqtyq – týystyq, túp tamyrymyzdyń bir ekendiginde.
TARIHY JÁNE FÓLKLORY
Eger qazaq fólklordyń tarıhyna zer salyp qarar bolsańyz, ǵajaıyp dúnıelerge ushyrasasyz. Onda ulttyń bútkil bitim-bolmysy túgel saqtalǵan deýge bolady. Keńester kezeńinde KSRO qylyshynan qan tamshylap turdy. HH ǵasyrdyń saıasaty rýhanı mádenıetke kelgende qatań bolǵanymen, «sol zamanda sary maıdan qyl sýyrǵandaı», azdy-kemdi etip jınaqtaǵan mamandar boldy. Qazaq halyq poezıasyn janrlyq, túrlik jaǵynan A.Baıtursynuly, H. Dosmuhameduly, M. Áýezov, S.Seıfýllın, B.Kenjebaev, M.Ǵabdýllın, E.Ysmaıylov, taǵy da basqa ǵalymdar ǵylymı turǵyda júıeledi.
Qazaqtyń halyq óleńderi sala-sala, serıa-serıa etip jarıalanyp, zerttelip, baspa betin kórýde. Bizde árbir óleńdi tekten-tekke aıtpaǵan. Ol bir qoǵamdaǵy keleńsiz, áleýmettik ortadaǵy saıası teńdiktiń bolmaýy ispetti jaǵdaıattardan týyndaǵan.
Qarastyrylyp otyrǵan maqaladaǵy negizigi zertteý ádisteriniń nysanasy aıqyn. Ol saıası-áleýmettik lırıka: qara óleń, án-óleń baǵytyna arnalady. Bul rette halyqtyń mádenıetinde án-óleńderdiń alar orny erekshe. Yrǵaqty, áýezdi, saryndy osy jerden sezinýge bolady.
Fólklor – sınkretti, kóp fýnksıaly kóp qyrly ǵylym. Al halyq óleńderi - osy ǵylymnyń bir bólshegi. Fólklordyń birshama janrlary óleńmen jazylǵan, óleńmen órnektelgen. Sol sebepti de bolar búgingi zamanǵa deıin umytylmaı jetkendigi.
Halyq óleńderi – ulttyq bitim men bolmystyń asyl arnasy hám dińgegi, ajyramas bir bóligi bolǵandyqtan, dáýir talabyna, zamana rýhyna saı jańǵyryp otyrady. Bul degenimiz – zertteý materıaldary men ádisteriniń de osy taqylettestigin kórsetedi. Sondyqtan aralarynan eń tujyrymdysyn, eń nárlisin alý jáne ózge halyqtardyń tájirbıesin eskere otyryp, zertteýdi ǵylym qajet etetindigine kóz jetkizýdemiz.
Talqylaý. Lırıkalyq óleńderde halyq ómiriniń bar salasy birdeı qamtylǵan. Munda jas adamnyń jan seziminen bastap, iri áleýmettik oqıǵalarǵa, el basyna túsken aýyrtpalyqtardyń bári-bári de qamtylǵan. Endigi áńgimemiz qazaqtyń halyq lırıkasynyń osy jaǵdaıda aıtqan úsh salasy – qara óleń, án óleń, tarıhı óleń týraly bolmaq, - depti ǵalym Bekmurat Ýahatov. Sóziniń jany bar. Bizdiń halqymyzdyń án-kúıin shertip qalsańyz, arǵy jaǵynda tereń tarıh pen syrlar múlgip jatady. Sol sebepti kóptegen izdenýshiler osy jaǵyna tańyrqaı qaraıdy.
Fólklortanýshy ǵalym Bekmurat Ýahatov qara óleńderge tómendegideı anyqtama beredi. Onda:
Ústime beshpet kıdim kil qaradan,
İlingen injý-marjan kim qadaǵan.
Alystan aryp-ashyp kelgenimde,
Kózińnen aınalaıyn bir qaraǵan, – dep keletin bas-aıaǵy tutas, tórt tarmaqty, on bir býyndy óleńderdi qara óleń dep ataıdy.
Qazaq halqynyń salt-dástúri, ádet ǵurpy barynsha baı ekenin osy óleń joldarynan ańǵaramyz. Munda er adamnyń alystan kelgendigi, kózine ilingen qyz týraly baıandalady. Negizinen óleńderdiń kóbisi jastyq shaqqa, qyz ben jigitke qarata aıtylatyny anyq. Bunda aldyńǵy eki tarmaǵy úndestik retinde qoldanylǵan. Al úshinshi tarmaqtaǵy naqtyly oı «Kózińnen aınalaıyn bir qaraǵan» dep keletin tórtinshi jolmen túıindeledi.
Qazaq ilimdarlarynyń arasynda «qara óleń» jaıynda alǵashqy pikir bildirýshilerdiń biregeıi Sh.Ýálıhanov bolatyn. Qara óleń jaıyndaǵy mátin:
Aýlymnyń qonǵan jeri jýsan ba eken?
Belimdi tal jibekpen býsam ba eken?
Keshegi ótip ketken jıyrma besti,
Sońynan qos atpenen qýsam ba eken?!
Aıqaılap án salamyn «qyzdar-aý!» – dep,
Artyńa qaramaısyń «kim bar-aý?» – dep.
Basyńnan qyzyl sharqat aýǵan kúni,
Sanyńdy bir soǵarsyń «kúnder-aý!» – depti T.Álibekov.
Mundaǵy qara óleńde ótkenge ókinish pen muń-sher aıtylýda. Sonymen qatar «qaıran jıyrma besti» ańsaý basym. Baıqap turǵanymyzdaı, qara óleńde asa kúrdeli, asa tereń maǵyna kórinis bermeıdi eken. Qaıta jurtqa áser syılaý (kóńildi, kóńilsiz) maqsatynda, jeńildeý bop keledi.
Teginde qazaq jurty qara óleńge júırik. «Óleńdi men aıtamyn ekilenip, Jalaıdy qoı balasyn mekirenip» dep bastalatyn eki jol óleńdi aıtpaıtyn qazaq balasy kemde-kem shyǵar. Halyq arasynda: «qara óleń – naǵashy atam, men sonyń jıeni edim» deıtin ázil sóziniń bir shyndyǵy bar.
Men ózim kishkeneden qarshadaımyn,
Bastaǵan kerýendi narshadaımyn.
Nesine aıtar sózdiń kidireıin,
Kelgende qara óleńge sharshamaımyn, – deýi qara óleńniń erteden shyǵarylǵan, jurtqa tanys, úırenshikti túr ekenin jáne muny oıyn-saýyq ústinde óleń aıtýǵa ebi bar ekiniń biri oryndaı alatynyn dáleldeıdi, - dep pikir bildirgen eken Bekmurat Ýahatov.
Ǵalym Ahmet Jubanov halyq ánderine (án óleńge) baılanysty tujyrymdy oılar aıtqan. Ol: "Qazaq halqy ánge baı. «Maǵan búkil qazaq dalasy án salyp turǵandaı bolyp kórinedi» dep, qazaq halqynyń ádebıeti men ónerin kóp zerttegen, Shoqan Ýalıhanovtyń dosy G.Potanın aıtqandaı, qazaqta ánsiz ómir joq. «Toıbastar» aıtqan jigit, keshki aýyl syrtynda altybaqan tepken qyz-bozbala, shildehana, kújetken jas, kári, «Jar-jar» aıtqan eki top, elinen eriksiz alysqa uzatylyp bara jatqan qyz... t.b. Bári de jáı sózben aıtqanda jetpeıtin sezim tasqynyn án arqyly shyǵarady.
Bizdiń dalamyzdy "Quddy án salyp, sol áýenmen birge terbelip turǵandaı seziledi", - dep talaı márte tamsanypty sheteldik saıahatshylar. Tańdanys bildiretinindeı bar. Óıtkeni sonaý Altaıdan Kaspııge, Alataýdan Arqaǵa deıin tunyp turǵan shejire, baı jaýharǵa toly. Árbir tasy men taýy, ózeni men kóli, butasy men aǵashy kıeli. Barlyǵy kóne tarıhtyń kózindeı kórinedi.
Ata-babamyz, joǵarydaı aıtyp ótkenimizdeı, án men jyrǵa qumar. Árbir toı-jıynnyń ózin dúrildetip ótkizgendi jón sanaıdy. Oǵan kýá retindegi dáıektemelerdi burynǵydan jetken dastan-jyrlardan bilemiz. Eń qyzyǵy, qyz aıttyrý, syrǵa salý, úılený, balanyń shildehana, tilashar kezderiniń bári dúrildegen toı bolǵan. Kıiz úıdiń mańaıyna kelip, dombyramen jigit qyzǵa sóz salǵan. Kerek deseńiz, arasynda aıtysyp, sóz saıysyn uıymdastyrǵan. Sóıtip, ómir jalǵasyn taba bergen. Kóshpendi halyqtar úrmeli aspaptardy paıdalanyp, kópshilik qaýymnyń kóńilin kótergen. Osylaısha qym-qýyt tirlikten bir sát demalýǵa sebepshi bolǵan. Aqyndar men jyrshylar elge shejire aıtyp, óleń joldaryn arnaǵan. Árıne, mundaı jerdiń bir ereksheligi - tarıhı oqıǵalar men qıssa-dastandar tańdy-tańǵa uryp aıtylatyn bolǵan. Qarap, baǵamdar bolsańyz, óz halqyńyzdyń muralary tamsandyrady. Bir jaǵynan, jas urpaqqa úlgi-nasıhat. Taǵy bir qyrynan aıtqanda, ónege deýge bolady. Sóıte-sóıte án óneri bizdiń halyqqa qalaısha daryǵan degen jaýap ózi-aq kól betine qalqyp shyǵady.
Qazaq halqy ónerge baı jurt! Aqyn da bolǵan, el basyna kún týǵanda, batyrlary eldi qorǵap, qan maıdanǵa shyqqan. Mine, sondyqtan tekti halyqtyń urpaǵy ekenimizge shúbá joq. Bálkim, darhan kóńildi kóshpendilerdiń baı fólklorlyq murasy aldaǵy ýaqyttarda jahandy tańdandyrar. Sol kúnge basymyz aman, baýyrymyz bútin jeteıik!