Semizdik sońǵy ýaqytta búkil álemniń aıtarlyqtaı bas aýrýyna aınaldy. Buǵan ne sebep? Semizdikten qalaı arylýǵa bolady? Endeshe osy máseleniń tórkinine úńilip kórelik.
Búgingi ózekti másele – adamzat qozǵalystan qalyp barady. Qoǵam damyǵan saıyn qol eńbeginiń kópshiligin turmystyq tehnıkalar atqarady. Jumysta da, úıde de az qozǵalamyz. Jaıaý júretinder de sırek. Bir kúndik jeıtin taǵamnyń mólsheri men qunarlyǵy adamnyń atqaratyn jumysyna tikeleı baılanysty. Mysaly, kabınette otyratyn adam men shahterdiń, qurylysshynyń kúsh jumsaýy, qozǵalysy eki túrli. Oı eńbegi men dene eńbeginde aǵza taǵamdy ártúrli sińiretinine mán berý kerek. Shekten tys semirý eń birinshi kezekte júrektiń jumysyn nasharlatady.
Semizdikke durys tamaqtanbaý, únemi araq-sharap ishý, qant, kámpıt, kondıterlik táttiler, qýyrylǵan taǵamdardy jeý de áser etedi. Semizdikten qaterli isik, qant dıabeti, gıpertonıa aýrýlary, stenokardıa men mıokard ınfarkty, ótte tas paıda bolady.
Negizi, «Tamaqty kóp jeıtinder tez tolady» dep birjaqty aıtýǵa bolmaıdy. Bul árkimniń densaýlyǵyna, genetıkasyna da baılanysty. Tuqym qýalaýshylyq nemese aǵzada belgili bir aýrýlardyń belgileri bolsa da adam semizdikke shaldyǵady. Biraq kóp jaǵdaıda semizdikke shekten tys qomaǵaılyq, durys tamaqtanbaý sebepker bolady. Aǵzadaǵy zat almasý prosesi buzylǵan adam tez tolysa bastaıdy.
Sońǵy jyldary kóbinese, birinshiden, «alma» tárizdi tolatyndar kóp. Bul kezde adamnyń joǵarǵy jaǵy semirip, aıaq jaǵy jip-jińishke qalpynda qalady. Ekinshisi – «almurt» tárizdi tolý. Mundaı jaǵdaıda adam aǵzasynyń bet pishini, keýdesi bastapqy qalpynda qalady da belinen tómen qaraı úrlegen shar sıaqty tolady. Úshinshisi – adamnyń dop-domalaq bolyp, tutastaı tolýy. Sońǵy jyldary, kóbinese «almurt», «alma» pishindes, sondaı-aq, ishinara «qumsaǵat» sıaqty tolǵandar kóp kezdesedi.
Negizi, semizdikti áleýmettik turmystyń túzelgeni dep nasıhattaýdyń qajeti joq. Burynyraqta durys tamaqtaný, sport, dene shynyqtyrý, aǵzany saýyqtyrý, júıeli em qabyldaý, demalysty durys uıymdastyra bilý jaıynda kitaptar kóp bolatyn. Elge túsinikti, halyqtyń qoly jetetin dúnıeler nasıhattalatyn. Qazir paıdasy bar-joǵyna qaramastan, tátti sýsyndar men shokoladtardyń jáne fast-fýdtardyń jarnamasy kóbeıip ketti.
· Qalaı kúresken jón?
Artyq salmaqtan arylyp, symbatty bolǵysy kelgen jan eń áýeli mamannyń keńesine qulaq túrgeni abzal. Dáriger «semizdikke shaldyqqan» dep dıagnoz qoısa, birden fıtneske júgirýdiń qajeti joq. «Qalaıda aryqtaýym kerek» dep, aǵzaǵa kúsh túsirýge bolmaıdy. Júrekke salmaq tússe, adam aıaqastynan ınfarkt alyp qalýy múmkin. Adam temir emes, sondyqtan kez kelgen jaǵdaıda ár nárseniń shegi bar. Sergek, shymyr bolý úshin fıtnestiń de paıdasy bar. Alaıda burynnan kúndelikti shynyǵyp júrmegennen keıin fıtneske baryp azyp ketemin deý – beker.
Fıtneste kóp jattyǵý jasap, energıa shyǵyndaǵan soń adamnyń qarny ashady. Ondaı jaǵdaıda kókónis jeý kerek. Ash qarynǵa toıyp tamaq ishýge bolmaıdy. Qansha dıeta ustasa da, fıtneske qatyssa da salmaǵy azaımaı, bastapqy qalpynda turyp qalatyn jaǵdaılar da bolady. Adam birden azyp ketpeıdi, jınaǵan qoryn kóp ýaqytqa deıin saqtap turady. Tek belgili bir ýaqytttan soń ǵana ulpalar jaılap maıdan ajyraı bastaıdy.
Semirgende salmaq birden emes, aqyryndap qosylady. Demek aryqtaǵanda da salmaqty birtindep tastaý kerek. Aıyna eki-úsh keli tastasań, sol jetedi. Birden qatty azyp ketý, ol da zıan.
Qazir jastarda ınfarkt kóp. Buryn holesterın 60-70-ten asqan adamdarda kóp kezdesken bolsa, qazir 30-40 jastaǵylardyń ózinde holesterın mólsheri mol. 10-15 jyl buryn qant dıabetimen úlken kisiler aýyratyn. Onda da ilýde bireý. Qazir qant dıabeti jastardyń arasynda da keńinen taralýda. Tipti 12-14 jastaǵy balalardyń ózi qant dıabetimen aýyrady. Semizdik jaılaǵan saıyn basqa aýrýlar da jasaryp barady.
Derek pen dáıek
* Qazaqstan halqynyń 4 mıllıonnan astamy semizdikke shaldyqqan.
* Elimizde artyq salmaq árbir ekinshi áıeldiń bas aýrýyna aınalǵan.
* Dúnıejúzi halqynyń 30-35 paıyzy semizdikten zardap shegedi.
* Álemdegi eń semiz adamnyń salmaǵy 572 keli, ıaǵnı jarty tonnadan kóp bolǵan.
* Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimdeýinshe, sońǵy 20 jylda balalardyń 60 paıyzy semizdikke dýshar bolǵan.
Daıyndaǵan R.QURMANBAI
(Ǵalamtor derekteri negizinde ázirlendi)