Beıbitshilik pen meıirimdilik mısıasy
Qazaqstan Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵy Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń jabylýynyń otyz jyldyǵymen tuspa-tus keldi. Bul kún adamzattyń jańa tarıhyna enip, álemniń kóptegen elderi azamattarynyń sanasyn dúr silkindirdi. 1991 jylǵy 29 tamyzda sol kezdegi Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn jabý týraly» 409 nómirli Jarlyqqa qol qoıdy. 1945 jyly álemdegi alǵashqy ıadrolyq jarylystan keıin 46 jyl ótken soń ǵana talaı adamnyń ajalyna sebepker bolǵan polıgon máńgilikke jabyldy. Bul – KSRO-nyń áskerı-ónerkásiptik keshenine ǵana emes, sonymen birge AQSH, Ulybrıtanıa, Fransıa jáne Qytaı kirgen ıadrolyq klýbtyń basqa múshelerine qarsylyq edi. Qazyǵyn jańa qaqqan, álemge tanyla qoımaǵan jas memleket úshin bul batyl qadam boldy.
Tarıh kóshinde
1949 jyly Semeı polıgonyndaǵy alǵashqy jarylys qupıa túrde ótti. Keıin jylyna 20-ǵa deıin jarylystar iske qosyldy. Jalpy alǵanda, 1945 jyly 6 tamyzda amerıkandyq áskerıler tastaǵan Hırosıma bombasynan 2,5 myń ese kóp zarád jaryldy.
Birte-birte halyq Semeı polıgonynda ıadrolyq jarylystar júrip jatqanyn, saldarynan adamdar aýyryp, qaza taýyp jatqanyn bildi. Bizdiń uly ǵalym, Ǵylym akademıasynyń prezıdenti Qanysh Sátbaev Bahıa Achabarov bastaǵan mamandary bar ekspedısıany jabdyqtady. Olar 1957 jyldan 1961 jylǵa deıin jergilikti jerlerde zertteýler júrgizdi. Nátıjesinde 12 tom kóleminde jumys qorytyndylary saqtaldy, biraq atalmysh málimetter belgili sebeptermen qupıa bolyp keldi. 1961 jyly ony eshkim jarıalamas ta edi. Tipti, KSRO Ǵylym akademıasyna bir top ǵalym osy materıaldarmen júgingen kezde, olardy zerttep: «Joq, munyń bári ótirik. Onda eshqandaı zıandy áseri bolǵan joq jáne bolýy da múmkin emes» dep jaýap bergen. 40 jyl ótkennen keıin Semeı oblysynda ártúrli ýaqytta ómirden ketken adamdardyń aýrý tarıhyn zertteı otyryp, statıser leıkemıa nemese radıasıamen baılanysty aýrýdyń birde-bir jaǵdaıyn tappady. Kóbinese adamdar týberkýlezden, dızenterıa sıaqty trıvıaldy aýrýlardan ketti dep jazylǵan. Sonymen birge planetamyzda 16 jyl boıy jer men atmosferada ashyq synaqtar júrgizildi.
1962 jyly Nıkıta Hrýshev Jańa jerdegi sýperbombany synaqtan ótkizdi. Árıne, bul álemdik qaýymdastyqty dúr silkindirdi, sodan keıin ǵana Achabarov ekspedısıasynyń materıaldaryna qyzyǵýshylyq oıanyp, materıaldar zertteldi jáne burynǵydaı atom bombalaryn aýada, sýda, jer betinde synaýdyń qajeti joq, biraq endi jer astyna ketýimiz kerek degen qorytyndyǵa keldi. Júz metrlik baǵan burǵylanǵannan keıin zarád túbine qoıylyp, ústi bári betonmen quıylady. Beton qatqannan keıin, ony jarýǵa bolady. Mundaı synaq túri halyq úshin qaýipsiz dep túsindirildi. Biraq jurtshylyqty taǵy aldady.
Osylaısha biz 1989 jylǵa deıin senip keldik. Ol kezde adamdar jańasha oılaı bastady. Sóz bostandyǵy tipti áskerı adamdarǵa da áser etti. Joǵarǵy Keńestiń depýtaty qyzmetindegi Oljas Súleımenovke bir adam qońyraý shalyp: «Men Shaǵan aerodromynyń ushqyshymyn, Semeı polıgonynan alys emes. Biz kimge qońyraý shalarymyzdy bilmeı, siz joǵarydaǵylarǵa jetkize alasyz degen úmitpen ózińizge habarlasýymnyń sebebi: 12 aqpandaǵy synaqtar kezinde radıoaktıvti gazdardyń shyǵýy oryn aldy, al bult birneshe ondaǵan shaqyrym jerde bizdiń qalanyń ústinen ótti. Munda bizdiń balalarymyz, otbasylarymyz ósip-ónip jatyr, sondyqtan biz mundaı bassyzdyqqa kóne almaımyz». Áskerı qyzmetker taǵy bir sózinde: «Radıoaktıvti gaz jerasty synaqtary kezinde únemi shyǵarylady, biraq atomshylar synaqtar kezinde paıda bolǵan bultty turǵyn aýyldarǵa, qalalarǵa tıip ketpeýi úshin dalaǵa qaraı aıdaıdy. Biraq dalada da adamdar, shopandar turady emes pe?!» – dedi.
1963 jyldan keıin de qýatty radıoaktıvti shyǵaryndylar jalǵasyn tapqan eken. 1989 jyly 28 aqpanda Jazýshylar odaǵy ǵımaratynyń janynda myńdaǵan adam mıtıńke jınalyp, «Nevada–Semeı» antıadrolyq qozǵalysy quryldy. Onyń kóshbasshysy bolyp Oljas Súleımenov saılandy. Oǵan depýtat retinde 10 mınýttyq tikeleı efır berilip, ol ony adamdarǵa shyndyqty aıtyp, antıadrolyq qozǵalystyń qurylýy týraly habarlaý úshin paıdalandy. Nátıjesinde HH ǵasyr tarıhynda alǵash ret Qazaqstan halqy óz jerin, óz ómirin qorǵaýǵa kóterildi. Polıgon mańyndaǵy oblystardan eki mıllıonnan astam qazaqstandyq «Polıgon joıylsyn!» uranyna qosyldy.
Atalǵan mıtıńte Oljas Súleımenovtiń elimizdiń barlyq qoǵamdyq, shyǵarmashylyq, dinı uıymdaryna, múddeli Halyqaralyq uıymdarǵa oqyǵan úndeýi qabyldandy.
Úndeý mynandaı sózdermen bastaldy: «Otandastar! Bizge budan bylaı únsiz qalýǵa bolmaıdy. 40 jyldan astam ýaqyt bizdiń jerde atom bombasyn jaryp jatyr. Odan tek Semeı oblysynyń turǵyndary ǵana emes, ortalyqta ornalasqandyqtan, kúlli qazaq zardap shegýde. Jer sharynda eshkim kóp ultty Qazaqstan sıaqty radıasıadan ýlanyp jatqan joq. Bir onjyldyqta ortasha ómir súrý uzaqtyǵy tórt jylǵa qysqardy, aýrý men ólim týý deńgeıinen eki ese joǵary kórsetkishke jetti. Halyqtyń joıylýynyń basty sebepteriniń biri – radıasıa. Ol ultyn da, jasyn da, dinı kózqarasyn da ajyratpaı, jolynda turǵan bárin qyrýda. Bizdiń aqyrzamandy qozǵalyssyz kútýge quqyǵymyz joq!».
Ótinishte mynadaı talaptar qoıylǵan: Qazaqstandaǵy atom polıgondaryn jabý; áskerı maqsattar úshin ıadrolyq materıaldar óndiretin kásiporyndardy jabý jáne olardyń qýatyn tabıǵat pen adamǵa keltirilgen zalaldy joıýǵa qaıta baǵdarlaý; atom ónerkásibiniń qaldyqtaryn kómý pýnktterine qoǵamnyń baqylaýyn belgileý; «óli» aýmaqtardy anyqtaý jáne olardy sharýashylyq aınalymnan shyǵarý maqsatynda ekologıalyq karta jasaý, mundaı jerlerde olar qalpyna keltirilgenge deıin nan ósirýge jáne mal baǵýǵa tyıym salý; KSRO Densaýlyq saqtaý mınıstrligi halyqty aldamaýy kerek, eldegi radıasıa qurbandarynyń sanyn ashyq aıtsyn. Úndeýdi mıtıńke qatysýshylar biraýyzdan qabyldady".
Júrgizilgen jumystar óz nátıjesin berdi. Qazaqstan men búkil álemdegi soǵysqa qarsy qoǵamdastyq maqtanatyn alǵashqy jeńisterdiń biri – 1989 jyly Semeı polıgonynda josparlanǵan 18 ıadrolyq jarylystyń 11-i toqtatyldy. Tek jeteýin oryndaý múmkin boldy, sońǵysy sol jyldyń 19 qazan kúni boldy. Bul jetistik – Qazaqstan halqynyń erik-jigeriniń nátıjesi. Osylaısha qaraǵandylyq 130 myń kenshi mıtıń ótkizip, synaqtar jalǵasqan jaǵdaıda merzimsiz ereýildi bastaý týraly qarar qabyldady. Olardy Semeı, Pavlodar, Óskemen jáne Jezqazǵannyń jumysshylary, sondaı-aq 1989 jylǵy 14 qarashada Úkimetke jáne KSRO Halyq depýtattaryna úndeý jasaǵan QazKSR Joǵarǵy Keńesi qoldady, onda Qazaqstannyń qaıǵy-qasiret shekken jerindegi ıadrolyq jarylystardy dereý toqtatý týraly shuǵyl ótinish aıtyldy. 1989 jylǵy 20 qarashada elimizdiń Joǵarǵy Keńesi qaýly qabyldady, onyń sheńberinde Semeı jáne Jańa Jer polıgondaryndaǵy ıadrolyq jarylystar toqtatyldy. 1989 jyldyń 19 qazanynan bastap Keńes Odaǵy atom qarýyn synaýdy toqtatty.
Biz qoldanǵan demokratıanyń qysqa sátinen seń qozǵaldy jáne barlyq 5 polıgondy dáıekti túrde óshirdi. Esterińizge sala keteıik, Qazaqstan Prezıdentiniń Jarlyǵymen Semeı polıgony jabylǵannan keıin ıadrolyq synaqtarǵa qarsy narazylyqtarda Jańa Jerdegi (Reseı), Nevadadaǵy (AQSH), Mýrýroa atolasyndaǵy (Kanada, Fransıa) jáne Lobnordaǵy (QHR) polıgondar jabyldy.
Iadrolyq polıgondardy jabýda Qazaqstan bastan keshken moraldyq jáne materıaldyq zalaldy qıynshylyqtarǵa qaramastan, álemge halyqtyń izgi nıetin biriktirý múmkindigin kórsetti.
Qazaqstan óz aýmaǵyndaǵy ıadrolyq synaq polıgonyn birinshi bolyp japqandyqtan, álemde birinshi bolyp ózin óz erkimen «ıadrolyq qarýsyz memleket» dep jarıalady. Sodan keıin álemniń eń bıik minberlerinde Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev usynǵan jáne jarıalaǵan basqa da beıbit bastamalar boldy.
Qazaqstandyqtar ıadrosyz álem úshin kúreste árqashan aldyńǵy qatarda boldy. Oljas Súleımenov 1984 jyly álem jazýshylarynyń Sofıa kezdesýinde sóılegen sózinde beıneli túrde bylaı dedi: «Birinshi atomnyń jarylýy adamzattyń aldaǵy quldyraýynyń belgisi boldy. Bul bizge sońǵy ıadrolyq jarylys Adamnyń uly násiliniń moraldyq quldyraýynyń sońy bolýy múmkin ekenin eskertedi».
Kúres jalǵasýda
Úsh onjyldyq ishinde bitimgershilik salasynda úlken tájirıbe jınaqtap, antıadrolyq qozǵalystyń ardagerleri, belsendileri men eriktileri ózderiniń aldaǵy qyzmetiniń perspektıvalaryn anyqtady.
Jańa syn-qaterlerdi eskere otyryp, búkil álemdegi qarýsyzdaný prosesi úshin kúresti jandandyrý jáne Jerdegi barlyq ıadrolyq polıgondardyń jabylýyna qol jetkizý jáne basqalardyń paıda bolýyna jol bermeý basty másele boldy. Jappaı qyryp-joıatyn qarýdyń barlyq túrine tolyq tyıym salý, olardy adamzat órkenıetinen shyǵarý, munyń ózi kóp jylǵy ıadrolyq synaqtardyń zardabyn kórgen qazaq halqy úshin asa mańyzdy bolyp sanalady.
Qozǵalys ıadrolyq qarýy bar elderdiń parlamentarııleri arqyly ıadrosyz álem qurýǵa jáne jalpy qarýsyzdaný boıynsha ózara túsinistik pen yntymaqtastyq prınsıpterin rastaıtyn jańa serpin berýge daıyn. Bul rette Qazaqstannyń BUU janyndaǵy ıadrolyq synaqtar men tehnogendik atomdyq apattardan zardap shekkenderge kómek kórsetýdiń halyqaralyq qoryn qurý týraly bastamasyn iske asyrý qajet.
Osyǵan baılanysty Nevada turǵyndary BUU -nyń «Semeı aımaǵyn qalpyna keltirý» baǵdarlamasyn iske asyrýdy jandandyrýdy jáne halyqaralyq uıymdardy ony qarjylandyrýǵa shaqyrýdy josparlap otyr. Iadrolyq synaqtardan keltirilgen zıannyń aýqymy elimizdiń ony joıýǵa qarajat jumyldyrý múmkindigimen salystyrýǵa kelmeıdi.
«Radıasıa. Ekologıa. Densaýlyq» problemalyq komıtetiniń maqsatty qyzmeti ekologıalyq medısına, reabılıtasıa, genetıka, áleýmettik qorǵaý salasyndaǵy jobalar men baǵdarlamalardy ázirleý men ilgeriletýdi jalǵastyrady. Sebebi, adam densaýlyǵy – eń sheshýshi faktor.
Ǵalymdar men mamandardyń birlesýiniń nátıjesinde Qazaqstan Respýblıkasy halqynyń densaýlyǵyn jaqsartý, ekologıalyq jaǵdaıdy jaqsartý, joǵary sapaly azyq-túlik ónimderin shyǵarý jáne t.b. ınovasıalyq tehnologıalar bankin qurý qajet.
Qozǵalys óziniń damýynyń jańa tarıhı kezeńinde Qazaqstan men búkil ǵalamshardyń jastaryn zorlyq-zombylyq pen qaýip-qaterden azat álem úshin kúreske tartýdy negizgi, basym jáne ózekti maqsat dep sanaıdy jáne bul ıadrosyz álem úshin planetarlyq qozǵalysqa jańa qýatty serpin beredi.
2019 jylǵy qyrkúıekte Nur-Sultan qalasynda «Nevada–Semeı» halyqaralyq antıadrolyq qozǵalysynyń otyz jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq konferensıaǵa qatysýshylar aldynda sóılegen sózinde Oljas Súleımenov álemdik qoǵamdastyqty ǵalamsharymyzdaǵy ıadrolyq synaqtardy tolyǵymen toqtatýǵa ǵana emes, qoldanystaǵy ıadrolyq qarýdy tolyǵymen joıýǵa kúsh biriktirýge shaqyrdy. Máseleniń tujyrymy qazir bizdiń eldegi beıbitshilik pen qaýipsizdikke beı-jaı qaramaıtyndardyń nazaryn aýdarady.
Valerıı JANDÁÝLETOV,
«Nevada–Semeı» halyqaralyq antıadrolyq qozǵalysynyń
vıse-prezıdenti.