*Qazaqy paıym
Sharýaǵa saýyn sıyrlaryn jabýlatyp, qoralaryn bútindetken amal. Amaldyń támsili: «Jabý basynda jal qalady, jal qalmasa jan qalady»
Maıly ishek atanǵan mamyrdyń alǵashqy on kúni artta qaldy. Mamyrda maldyń ishegine maı júgiretin bolǵandyqtan da bul aı osylaı atalǵan.
Jalpy, burynǵylardyń aıtýynsha, bul aıdyń ataýy kóp. Keshegi keńestik dáýirde maı aıy dedik. Qazir mamyr deımiz. Babalarymyz zaýza degen. Sáýir quralaı dep atalǵan kezderi de bolǵan.
Ótken joly paıymymyzda qustardyń jumyrtqa shaıqap jatqanyn, endi 3-4 kúnde balapan shyǵaratynyn aıtqanbyz. Solaı boldy da, bir-eki kúnnen beri saıabaqtardan, kóshe boılaryndaǵy terek pen qara aǵashtardan qustardyń daýsy estile bastady. Bul yzǵarly jeli men ótkinshi jańbyry bar «Qyzyl jumyrtqa» amalynyń oıdaǵydaı ótkenin bildirse kerek.
Ótkende shet jaǵasyn aıtqan «Saryatan-Zaýza» amaly kesheden beri kórinis berdi. Ol mamyrdyń 15 jańasyna deıin jalǵasady. Saryatan – túıeniń aty, Zaýza – qyz balanyń esimi. Qazekeń ár áńgimesin ańyzǵa tiregen, sońyn ańyzben túıindegen halyq qoı. Bul amal týraly da shyndyqqa bergisiz ańyz bar. Onda bylaı delinedi: Saryatanǵa mingen, jeleń kıingen Zaýza qyz Qurban aıtta qydyrmaqshy bolyp (taǵy bir ańyzda otynǵa barǵanda), zaýlatyp kele jatyp jolda úsip ólipti. Atan men qyzdyń opat bolýy kúnniń salqyndyǵynan bolǵan deıdi. Qyzdyń kıimi juqa eken, atan erte kúzelgen kórinedi. Mamyrdyń ortasyna tamanǵy yzǵarly aptanyń «Saryatan-Zaýza» atalýyna osy oqıǵa sebep bolǵan desedi.
Osydan keıin «Saryatan-Zaýza» ótkesin ǵana túıeni kúzeýge bolady, óıtpece túıe maly sýyqqa urynyp, úsip óledi» degen tujyrym jasalypty. Qazaq halqy «jabý basynda jal qalady, jal qalmasa jan qalady» dep saýyn sıyrlaryn jabýlap, qoralaryn bútindeıtin bolǵan.
Amaldyń «sary shybjyq» degen de ataýy bar. Bul torǵaıdyń aty. Shybjyq torǵaı zaýza amaly mezgilinde qoıdyń ústine qonyp alyp saıraıdy ári qurt terip jeıdi. Boz shymshyq, sary shymshyq, shybjyq. Bular sary torǵaı tuqymdasyna jatady. Shybjyq jyl qusy. Qurt-qumyrsqamen qorektenetin kishkene sary torǵaı. Ol kóktemde ushyp kelip, kúzde qaıta qaıtyp ketedi. Mańǵystaý óńirinde shymshyqtyń sary shybjyq, kók shybjyq degen, t.b. túrleri bar.
Osy amalǵa qatysty «Otamaly – oıylǵan qys, sáýir – sándi qys», «saryatan-zaýza» senen de qorqam» degen sóz qalǵan.
Zaýza degen qońyz da bar. Qattyqanattylar otrádynyń taqta murttylar tuqymdasyna jatatyn jándik. Bul qońyz týraly ótken paıymda aıtqanbyz. Negizinen Eýrazıa qurlyǵynda keń taraǵan (36 túri belgili). Qazaqstanda 2 túri ushyrasady: shyǵys zaýza qońyzy jáne batys zaýza qońyzy. Táýipter men emshi ájeler zaýza (qońyz) maıyn jınaıtyn bolǵan. Ol barlyq aýrýǵa em kórinedi.
Búgin qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha mamyrdyń – 11-i, aı esebinshe, 21-i, al qazaqsha – 7-si. Apta aıdyń basy men ortasyna dóp kelip, sońǵy onkúnine ıek artyp tur. Aspan deneleriniń qozǵalysyna qaraǵanda, kún jylynǵanymen erteli-kesh salqyn saqtalýy múmkin...
BABALAR BOLJAMY
Tabıǵat qubylystaryna qarap jasalǵan joramal:
*Kún kenet ysyp ketse, jaýyn jaýady.
*Quıyn kóp bolsa, qys aıazdy bolady.
*Ańyzaq – qysta bolatyn aıazdyń belgisi.
*Juldyzdar jarqyrap tursa, erteńgi kún ystyq bolady.
*Bult jelge qaraı kóshse, jańbyr jaýady.