Elimizde tuńǵysh ret aýyl ákimderiniń saılaýy ótpek. Osyǵan qatysty QR Parlament senatynyń depýtaty Nurtóre Júsiptiń pikirin bilgen edik.
– Nurtóre Baıtilesuly, ákimder saılaýyn demokratıalyq qoǵamǵa ilgerileýdiń taǵy bir satysyna balaýǵa bola ma?
– Saılaý qazirgi zamanǵy demokratıanyń mańyzdy ınstıtýty, halyqtyń erik bildirýiniń kórinisi, olardyń memlekettik basqarýǵa qatysýynyń negizgi formalarynyń biri bolyp tabylady.
Jańa jaǵdaıdaǵy aýyldar, kentter, aýyldyq okrýgter ákimderin tikeleı saılaý halyqqa:
birinshiden, konstıtýsıalyq quqyqtaryn tolyq iske asyrýdaǵy belsendiligin arttyrýǵa múmkindik beredi;
ekinshiden, jergilikti memlekettik basqarý organdarynyń halyqtyń qajettilikteri men problemalaryna sezimtaldyǵyn arttyrýǵa yqpal etedi;
úshinshiden, «qulaq asatyn» memleket tujyrymdamasyn tolyǵymen iske asyrýǵa;
tórtinshiden, ákim laýazymyna úmitkerdiń múmkindikteri men kásibı qasıetterin jaqsyraq bilýge múmkindik beredi.
Osy talǵampaz saıası tehnologıalyq jańashyldyq arqyly kelesi nátıjelerge qol jetkiziledi: halyq óz úmitterin bildire alady; saılaý arqyly jergilikti deńgeıde bılikke degen senim deńgeıi artady. Ákim qyzmetiniń tıimdiligi onyń halyq arasyndaǵy legıtımdilik dárejesine baılanysty. Joǵarydan taǵaıyndalatyn ákimniń qabyldamaýy azamattar tarapynan onyń jumys tájirıbesin, dálirek aıtqanda, onyń aýylda bolmaýyn, ne onyń óńirlik jáne otbasylyq tıesililiginen bastap shyǵýyn synǵa alýmen qatar júredi. Bul bizdiń demokratıalyq qoǵamymyz úshin taǵy da bir úlken jetistikteriniń biri sanaımyn.
– Bul úrdis álemde bar tájirbıe me?
– Keıbir elderde mýnısıpaldyq qurylymnyń basshysyn (mer, býrgomıstr, qala bastyǵy) halyqtyń ózi saılaıdy. Bul onyń jergilikti ózin-ózi basqarý júıesindegi berik pozısıasyn aıqyndaıdy.
Saılaýdyń bul túri, mysaly, mýnısıpalıtet halqy (bul osy eldegi jergilikti basqarýdyń jalǵyz deńgeıi) prefektini (ákimdi) tikeleı saılaıtyn Brazılıada qoldanylady. Germanıadaǵy mýnısıpalıtetteri qatarynda (Bavarıa jerleri, Saksonıa) halyqtyń ákimshilik apparatty basqarýdy júzege asyratyn jáne mýnısıpaldyq keńestiń tóraǵasy bolyp tabylatyn býrgomıstrdi saılaýy kózdelgen. Kanada, AQSH-tyń kóptegen mýnısıpalıtetteri merlaryn halyq tikeleı saılaıdy.
Birqatar elderde mýnısıpaldyq qurylymnyń basshysyn qalalyq keńes depýtattary arasynan depýtattardyń ózderi saılaıdy. Keńestiń ókilettik merzimi kóbinese merdiń ókilettik merziminen kóp bolady, onyń ústine bir adamdy basshylyqqa qaıta saılaýdyń sany shekteýli bolýy múmkin. Keńestiń eldi mekenderdiń basshylaryn saılaýy Avstrıa, Danıa, Fransıa, Chehıa, Ispanıa sıaqty elderge tán. Bul praktıka Latyn Amerıkasy elderinde (Meksıka) de, sondaı-aq keıbir Afrıka memleketterinde (Egıpet, Týnıs) keń taraldy. Jekelegen elderde mýnısıpaldyq qurylym basshysyn (keńestiń nemese turǵyndardyń) saılaý tásili tıisti aýmaqtaǵy turǵyndardyń sanyna baılanysty. Mysaly, Vengrıada mýnısıpaldyq qurylymdardyń basshylaryn - býrgomıstrlerdi – 10 myńnan astam halqy bar ákimshilik-aýmaqtyq birlikterdegi ókildi organdar (qalǵandarynda - tikeleı halyq) saılaıdy. Osyndaı tájirıbe Eýrazıa qurlyǵynyń birqatar elderinde de bar. Mysaly, Reseıde, Bolgarıada, Polshada jáne Grýzıada.
– Qandaı ózgerister kútilýde?
– Saılaýdy taǵaıyndaý, kandıdattardy usyný, olarǵa qoldaý kórsetý úshin qol jınaý, kandıdattardy tirkeý, saılaý ótkizý, daýystardy sanaý jáne saılaý qorytyndylaryn shyǵarý tártibin belgileý bóliginde ózgerister engizilgen bolatyn.
QR Ortalyq saılaý komısıanyń málimetinshe, búginde Qazaqstanda 2 346 ákim bar. Jańa normalar engizilgennen keıin olardyń barlyǵy qoldanystaǵy ókilettik merzimi aıaqtalǵannan keıin tikeleı daýys berý arqyly saılanady. Aǵymdaǵy jyldyń sońyna deıin atalǵan sanattaǵy 775 ákimdi saılaý josparlanyp otyr.
Prezıdenttik saıası reformalardyń ekinshi jáne úshinshi paketterin is júzinde júzege asyrý bastaldy. Elimizdiń birqatar óńirlerinde aýyldyq okrýg ákimderin saılaý kúni belgilengen. 25 shildede bir mezgilde 700-den astam aýyl ákimderin saılaý ótedi dep kútilýde.
Ókilettikteri 2021 jyly aıaqtalatyn aýyldar, kentter, aýyldyq okrýgter ákimderiniń eń kóp sany:Qaraǵandy oblysynda (76), Shyǵys Qazaqstan oblysynda (73), Qostanaı oblysynda (69), Aqmola oblysynda (67), Almaty oblysynda (66).
Saılaý 40 kún buryn jarıalanady, al saılaýdyń ózi qazirgi ákimniń ókilettik merzimi aıaqtalǵanǵa deıin 10 kún buryn ótedi. Saılaý ótkizilgennen keıin 3 kún ishinde qorytyndy shyǵarylady.Saılaý ótkizilgennen keıin 7 kún ishinde aýmaqtyq saılaý komısıasy saılanǵan ákimdi tirkeıdi, sodan keıin ol óz ókilettigine kiredi.
Aýyl ákimi retinde memlekettik qyzmet týraly Zańnyń talaptaryna sáıkes keletin jasy 25-ten Kishi emes QR azamaty bola alady. Bir adam bir aýdandyq mańyzy bar qalanyń, aýyldyń, kenttiń, aýyldyq okrýgtiń ákimi bolyp qatarynan eki retten artyq saılana almaıdy.
Aýyldyq okrýg turǵyndary, ákim saılaǵan azamattar retinde, jergilikti qoǵamdastyq jınalysynda jumysynyń qanaǵattanarlyqsyz nátıjeleri, ádepsiz minez-qulqy jáne basqalary úshin óz ókilettigin toqtatý týraly máselege bastamashylyq jasaýǵa quqyǵy bar. Jergilikti qoǵamdastyq músheleriniń daýys berý qorytyndylary boıynsha hattama resimdeledi, ol tıisti aýdan (oblystyq mańyzy bar qala) máslıhatynyń qaraýyna jiberiledi. Máslıhat osy hattamanyń negizinde aýyl ákiminiń ókilettigin toqtatýdy qaraý, oǵan senimsizdik bildirý týraly másele qoıady jáne kópshilik daýyspen sheshim qabyldaıtyn bolady.