Ulttyq qundylyqtar

Urpaqtan-urpaqqa ulasyp kele jatqan asyl mura

Qazaq halqynyń salt-dástúrleriniń ishinde qaımaǵy buzylmaı, sonaý ejelgi zamandardan búginge jetkeni – balalarǵa qatystysy. Óıtkeni, ata-babalarymyzdan sabaqtasyp kele jatqan dástúrlerdiń adam ómirinde mańyzy óte zor. Balaǵa qatysty salt-dástúrlerdiń maǵynasy tereń.

Qursaq toı

Balalarǵa arnalǵan salt-dástúr «qursaq toıdan» bastalady. Bul – bolashaq balanyń qamy úshin jasalatyn joralǵynyń biri. Búginde «qursaq toıdy árkim ártúrli ótkizip júr. Shyn máninde bul merekeniń zor maqsaty bar.  Toıdy úıdiń úlken anasy ótkizedi. Ol kelinniń jáne qursaqtaǵy náresteniń amandyǵyn tilep, jaqyndarynyń bata-tilegin alý úshin kórshi-qolańdaryna, týystaryna «qursaq toı» ótkizip beredi. Qursaq toıǵa kelgen áıelder ózderimen birge dámdi taǵamdar ala keledi. Negizgi maqsat - ár dámniń arasynan jas kelinniń jerigin tabý. Qonaqqa kelgen áıelder qoljaýlyqtaryn úı bosaǵasyna ilip ketedi. Bul – qol-aıaǵymyz jeńil bolsyn, úıdegi baqyt bizben erip ketpesin degen yrym.

Jarys qazan

Balalarǵa qatysty salttyń biri – «jarys qazan». Bosanatyn áıeldiń tolǵaǵy qysyp, jıileı bastaǵanda, jeńildigin bersin dep sol aýyldyń pysyq kelinshekteri oshaq kóterip, qýyrdaq qýyra bastaıdy. Jarys qazan kóterýdegi basty sebep qazanmen birge tolǵaq jıileıdi, tamaq pisem degenshe  bala týylady dep yrymdaǵan. Qazirgi kezde aýyldy jerde áıel bosanǵannan keıin de jarysqazan toıyn jasap jatady. 

Shilde kúzet nemese shildehana

Náreste shyr etip dúnıe esigin ashqannan keıingi alǵashqy toıy – shildehana. Bul toıdyń máni náresteni qorǵaý degenge senimge saıady. Sondyqtan bul jıyndy shilde kúzet dep te ataıdy. Ǵuryptyń túpki máni bala men anany til-kózden saqtaý, qorǵaý degennen týyndaǵan. «Chille» parsy tilinen aýdarǵanda «qyryq» degen maǵynany beredi. Qazaq halqynyń tanym-túsiniginde náreste týǵannan keıin 40 kún oǵan erekshe kútim kerek. Óıtkeni, dál osy 40 kún bala úshin qaýipti kezeń sanalǵan, oǵan deıin nárestege kóp adamdy jolatpaı, bala men anasyn jaqsylap kútken. Keıinnen shildehana ulttyq oıyn-saýyq keshine aınalǵan. Bul merekede alys-jaqyn náresteli úıge «baýy berik bolsyn» aıtyp, syılyqtaryn beredi

Qalja

Jas bosanǵan áıelge beriletin taǵamdy qazaqta qalja dep ataıdy. Qaljany  áıeldiń tórkini alyp keledi. Ádette qaljaǵa jańa soıylǵan qoıdyń etin ákeledi. Bul ǵuryp jas bosanǵan áıel et jep, sorpa iship, tez qýat alýy úshin, bala jyldam shıraýy úshin jasalady. Mal soıylyp, eti jelingennen keıin moınyn qabyrǵaǵa qyryq kúnge deıin ilip qoıady. Bul – balanyń moıny berik bolsyn degen yrymmen jasalatyn amal.

Básire

Básire – qazaq shańyraǵynda dúnıege ul bala kelgende, sol kúnderi týǵan qulyndy nemese botany náresteniń básiresi dep ataý salty. Qazaq halqynyń uǵymy boıynsha, dúnıege kelgen balanyń bolashaǵy ózine ataǵan básiremen tyǵyz baılanysty. Sondyqtan ony minbeıdi, satpaıdy. Básire múmkindiginshe júırik, jorǵa ári bireý bolǵany durys. Básireni balamen birge qadaǵalaıdy, bula qyp ósiredi. Eseıe kele básiresi bar balanyń da malǵa degen yqylasy, peıili túzý bolady.

Besik toı

Jańa týǵan bala sál shıraǵannan keıin ony besikke bóleıdi. Bul da balanyń ómirindegi mańyzdy joralǵy bolǵandyqtan náresteniń ájeleri «besik toı» jasaıdy. Besiktiń jasaýyn qyzdyń anasy daıarlaıdy. Besik alyp barý – qyzy óz jurtyna kelin bolyp túsken soń tuńǵyshyn bosanǵanda oryndalatyn dástúr. Besikpen qosa, balanyń naǵashy ájesi kıim-keshek,  zergerlik buıymdarmen dastarqanǵa qoıylatyn táttilerin salyp alyp barady. Úı ıesi bul merekege aýyl áıelderin, balanyń kindik sheshesin shaqyrady. Besik toıǵa kelgen qonaqtar balaǵa arnap shashý, jeıde, kóılek tárizdi syılyqtaryn ákeledi. Balany besikke bóleý – úlken óner. Besik toıǵa kelgenderdiń arasynan joly úlken tájirıbeli bir áıel balany besikke bóleıdi. Bul kezde túbektiń tesiginen balalarǵa tátti, baýyrsaq, qurt-irimshik (tyshtyma) úlestiredi. Balany besikke bólegen áıelge tıisti káde beriledi. Al bosanǵan ana tájirıbeli áıeldiń besikke bóleý ónerin úırenedi.

Qyrqynan shyǵarý

Qazaq qyrqynan shyqqan balany adam qataryna endi qosyldy dep sanaıdy. Dúnıege kelgenine qyryq kún tolǵannan keıin náresteniń shashy, tyrnaǵy alynady. Bul joralǵylardy asa uqyptylyqpen epti kelinshekter jasaıdy. Sebebi, eńbegi qatpaǵan balanyń shashyn alǵanda óte abaı bolý kerek. Aldymen balany 40 qasyq sýyna jýyndyrady. Nemere-shóbereli, urpaǵy ósip-óngen qart áje sýdy balanyń ústine quıyp turyp «30 omyrtqań jyldam bekisin, 40 qabyrǵań jyldam qatsyn» dep tilek aıtqan. Toıǵa jınalǵan adamdardyń árqaısysy náresteni shomyldyratyn ydysqa yrymdap 40 qasyq sý quıady, shomyldyrǵan ydysqa «Kúni kúmisteı jarqyrap tursyn» dep kúmis saqına, júzik sıaqty áshekeıler salynady. Balany shomyldyrýǵa atsalysqan áıelder saqınalardy ózara bólisedi. Toı barysynda sábıdiń qyryq kúnge deıin kıgen ıt kóılegin sheship alyp, oǵan qurt-irimshik, táttilerdi túıip, bir ıttiń moınyna baılap qoıa beredi. Aýyl balalary ıtti qýyp ustap, tátti, qurt-irimshikterdi talasa-tarmasa jeıdi.

Tusaý kesý

Bir jasqa tolyp, endi ǵana qaz-qaz turyp, táı-táı basqan, júrýge talpynǵan sábıge arnap, ata-ana tusaýkeser toıyn jasaıdy. Bul qýanyshqa da týys-týǵan, kórshi-qolańdar shaqyrylady. Olardyń arasynda kóńili aq, joly bolǵysh adamǵa balanyń tusaýyn kesýge qolqa salynady. Balanyń aıaǵyn ala jippen nemese qoıdyń maıly ishegimen, ıakı kók shóppen baılaıdy. Ony ótkir kezdikpen kesý kerek. Ala jippen baılap kesýdiń mánisi – eshkimniń ala jibin attamaı, adal ótsin degen tilekten týǵan. Al maıly ishekpen baılap kesý eshkimdi jatsynbaı maıly ishekteı aralasý, elgezek, baýyrmal ótsin degendi bildiredi. Kók shóppen baılap kesý balany kókteı qaýlap tez jetilsin, kóbeıip-kóktesin degendi bildiredi. Qazirgi tańda tusaýkeser toılarynda qaz-qaz basqan balanyń aldyna kitap, aqsha, dombyra, kóliktiń kilti sekildi dúnıeler qoıylady. Mundaı dástúr káris halqynda da bar eken.

Atqa mingizý

Qazaq halqynyń ádet-ǵurpynda ul balanyń dúnıege kelýin «ul týǵanǵa –  kún týǵan» dep erekshe baqytqa balaıdy. Urpaqtyń jalǵasy, shańyraqtyń ıesi ul bala bolyp eseptelgen. Er balanyń sábılik shaqtan balalyq shaqqa ótýin aıǵaqtaıtyn rásim – atqa mingizý. Balanyń býyny bekip, 4-5 jasqa kelgende nemese at ústinde ózin ustaı alatyn bolǵanda osy rásim jasalady. Qazaq  halqy erteden er balany jaýynger etip tárbıeleý, eńbekke baýlý maqsatyn kózdegen. Balalarǵa arnalyp aldyn ala at daıyndap er-turman ázirleıdi. Muny halqymyzda «ashamaı» dep ataıdy. Ashamaıdyń er sıaqty eki qaptaly, oqpany bolady. Úzeńginiń ornyna tepkishek qoldanylady. Balany atqa mingizgen kúni arnaıy atqa mingizý toıy jasalady.

Aıdar taǵý

Qazaqta er balany zaryǵyp kórgen ata-ana ulyna kishkene kúninde tóbe shashyn uzartyp ósirip, monshaq aralastyryp órip qoıady. Tarıhı derekterge qaraǵanda, Kenesary men onyń nemeresi ataqty Naýryzbaı batyrda aıdar bolǵan eken. Bala on jasqa kelip aıdarynan namystanǵan kezde onyń aıdaryn alyp tastaý barysynda birer mal soıyp toılaıtyn ádet bolǵan.

Súndet toı

Sharıǵat zańy boıynsha ul balany bes jas nemese jeti jasta súndetke otyrǵyzady. Qazaq halqynyń dástúrleriniń kóbi sharıǵat zańyna qaıshy kelmeıdi. Toı kezinde súndettelgen balanyń basyna nemese ıyǵyna úki taǵyp, jıyndy aralatady, barǵan jerdegi adamdar shashý shashyp quttyqtaıdy. Qazaq halqy súndet toıdy – mindet toı dep sanap, mindetti túrde aýqymdy etip toılaǵan. Súndet toı ár adamnyń ál-aýqatyna qaraı ótkiziledi. Degenmen, toıshyl qaýym bul merekede de báıge, balýan, qyz qýar, teńge ilý, jamby atý, t.b. oıyndar uıymdastyrady, túrli saltanatty salttar ótkizedi. Qazirgi kezde bala týylǵannan keıin 7 kúnnen keıin de súndetteıtinder bar. Keıbir dárigerler de er balanyń erterek súndettelgenin quptaıdy. 

Tilashar

Balanyń tili tez shyqsyn degen nıetpen jasalatyn rásim – tilashar toıy. Oǵan aýyldyń sheshen aqsaqal, qarıalary shaqyrylady. Toı barysynda olar «Tiliń tez shyqsyn!», «Tańdaıyń taqyldap tursyn» dep sábıge qoıdyń tilin jegizedi. Toıǵa jınalǵan qaýym balaǵa «Sandýǵashtaı saırap ket!», «Jırenshedeı sheshen bol, Jánibekteı kósem bol!» degen sekildi aq batalaryn bergen. Qazirgi tańda tilashar toıy bala mektep tabaldyryǵyn attaǵanda jasalady.

Yrym-tyıymdar

• Qalja jemegen áıeldiń balasy ynjyq, bolbyr, ıkemsiz bolyp ósedi.

• Balany besikke salarda eshkim sóılemeıdi. Eger bireý sóılep qoısa, bala jylaýyq, óskende ósekshi bolady.

• Sábı shalqasynan jatyp bashaıyn tistese, ony «úıirin shaqyryp jatyr» dep yrymdaıdy. Iaǵnı onyń sońynan taǵy bir bala keledi degen uǵym bar.

• Sábıdiń qyrqynan shyqqanda qaryn shashyn almasa, qarǵysy qatty bolady.

• Balaǵa qarǵys ótpeý úshin ony úsh kempirdiń butynan ótkizip alady.

• Úıge kirip kele jatqan bala esik aldyna qulap qalsa, úıge bereke, yrys, baılyq keledi. Ony tórge aparyp úsh ret aýnatady.

• Sábı shalqasynan jatyp uıyqtasa – elge belgili azamat bolyp ósedi, búk túsip uıyqtasa, ýaıymshyl, jigersiz bolyp shyǵady, etpetinen jatyp uıyqtasa, oıshyl bolady.

• Balaǵa asyq etin mújitpeıdi. «Alty jyl ash bolsań da, asyq etin mújime» degen bar.

• «Boıy óspeı qalady» dep, jas balaǵa buǵana ustatpaıdy.

• Qaly úlkeıip ketpesin dep, qalymen týǵan balaǵa «Qaldygúl, Qaldybaı» dep at qoıady.

• Aty súrinshek bolady dep balaǵa tóstiń súrinshegin jegizbeıdi.

• Jeńiltek bolady dep qyz balany qyrqynan erte shyǵarmaıdy.

• Jas bosanǵan áıel 40 kúnge deıin qolyn sýyq sýǵa malsa, balasy tasbaýyr bolady.

• Bóbek mezgilinde eńbektemese, onyń baýyrynan taǵam toly tabaq ótkizedi, sonda tez eńbektep ketedi.

• Sábıdiń tili mezgilinde shyqpasa, naǵashysynyń úıinen aparyp, bir qoıdy soıdyryp, sonyń kótenshegimen býyndyrady.

Ázirlegen Aınur SENBAEVA.