QYTAI NAZARYNDAǴY ORTA AZIA: Biz kórshimizdi qanshalyqty tanı aldyq?

QYTAI NAZARYNDAǴY ORTA AZIA: Biz kórshimizdi qanshalyqty tanı aldyq? origin.www.bloomberg.com

Qytaıda Ortalyq Azıany zertteýmen aınalysatyn ǵylymı ortalyqtar sany birneshe ondap sanalady. Solardyń arasynda keminde 11 ınstıtýt júıeli akademıalyq zertteýler júrgizip keledi. Jylyna shamamen 65–70 merzimdi basylymda Ortalyq Azıadaǵy bes memleketke qatysty ǵylymı-zertteý maqalalary jarıalanady. Ár jyly onǵa jýyq monografıalyq eńbekter jaryq kóredi. Bulardyń syrtynda júzdegen onlaın saıttarda bizdiń aımaqqa qatysty taqyryptar kún saıyn derlik kezdesip otyrady. Sońǵy kezderi Qytaıdyń Qazaqstandaǵy jáne jalpy Ortalyq Azıadaǵy strategıalyq qadamdarynyń jıileı túskeni belgili. Osy tusta elimizdegi qytaıtaný salasynyń deńgeıi bul úrdiske qanshalyqty jaýap bere alyp otyr degen suraq týyndaıdy. Eń aldymen, bir eldiń ózine kórshiles elder men aımaqtardy zertteýi qalypty jáne zańdy is-áreket ekenin aıtqan jón. Bir elge qatysty onyń tilin, dinin, mádenıeti men tarıhyn, ekonomıkasy men saıasatyn, áleýmettik ómir saltyn zerdeleý sol elmen dıplomatıalyq qarym-qatynastardyń durys qurylýyna jol ashady. Memlekettiń ishki-syrtqy saıasaty qandaıda bir ǵylymı negizge júginbese, kez kelgen saıası maqsat pen baǵdarlamanyń sátsizdigine aparyp soǵatyny belgili.



QYTAITANÝ MEN ORTAAZIATANÝ


Óz elindegi aımaqtaný ǵylymynyń tarıhyn qarastyrǵan qytaılyq zertteýshiler Qytaıda Orta Azıany akademıalyq deńgeıde zertteý isteri ótken ǵasyrdyń 30-jyldarynda bastalǵanyn aıtady. Elimizdegi qytaıtaný ǵylymynyń akademıalyq negizi Keńes Odaǵy kezinde qalandy. Biraq ol kezde syrtqy qarym-qatynas pen syrtqy saıasatty tek Máskeý belgilep otyrǵandyqtan, Qazaqstannyń ózi úshin qytaıtaný ǵylymyn derbes damytý qajettiligi bolǵan joq.


Elimizdegi qytaıtaný men Qytaıdaǵy ortaazıataný (nemese qazaqstantaný) ǵylymy Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin jańa sıpat pen baǵytqa ıe boldy. Aımaqtaǵy bes el táýelsizdikke ıe bolǵannan keıin Qytaımen jeke-jeke dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatty. Biraq bastapqyda barlyq taraptarda bir-birine degen tereń túsinik joq edi. Beıjiń óziniń tarıhı tájirıbelerine júginse, aımaq elderi qytaıtanýdyń keńestik tájirıbelerin basshylyqqa aldy. Munyń ózi elderdiń qytaıtaný men ortaazıataný salasyn damytýǵa degen qajettiligin arttyrdy. Bir anyǵy, sol kezden bastap qarqyn alǵan Qytaıdyń Orta Azıany zertteý isteri memleket tarapynan basa mán berilgen jáne mol ınvestısıamen damytylǵan salaǵa aınaldy.



ORTA AZIANY ZERTTEÝ İSİ:  TÓRTİNSHİ KEZEŃ


Qytaıdyń qazirgi zamanǵy ortaazıataný salasy sońǵy 30 jyl ishinde úsh kezeńdi basyp ótti. Birinshi kezeńi – 1991–2001 jyldar arasyn, ekinshi kezeńi – 2001–2012 jyldardy, úshinshi kezeńi – 2013 jyldan qazirge deıingi ýaqytty qamtıdy. Qytaı «Ortalyq Azıany zertteý keńesi» dep atalatyn mekemesin quryp, 1992 jyly on zertteýshisin jańa táýelsizdik alǵan memleketterge jiberdi.


Bul Qytaıdyń Orta Azıa elderin derbes zertteýiniń alǵashqy qadamy edi. 2001 jyldan bastalǵan ekinshi kezeńde Qytaıdyń osy aımaqty tanýǵa degen talpynysy artty. Buǵan yqpal etken birneshe túıinder bar edi. Eń áýeli eki taraptyń ózara qarym-qatynastary jańa deńgeıge ósti, sondaı-aq, «11 qyrkúıek» oqıǵasynan keıingi halyqaralyq jaǵdaı, jańa syn-qaterler Beıjiń úshin óziniń soltústik-batysyndaǵy Shyńjańmen shektesip jatqan aımaqty tipti de tereń tanýǵa ıtermeleı tústi. Ásirese, terorızm, ekstremızm qaýipterine, ári olardyń ishki jaqtaǵy separatızmge ulasyp ketpeýine kóbirek nazar aýdardy.


2001 jyldan keıin Orta Azıa elderine ınvestısıa salýdy kóbeıte tústi. Aımaqpen bolǵan saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastyń ósýi, iri derjavalardyń aımaqqa nazar aýdara bastaýy da qytaılyq zertteýshilerdiń Orta Azıaǵa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrdy. Onyń ústine 2003-2004 jyldarda Grýzıa men Ýkraınadaǵy «Tústi revolúsıalar» men 2005 jylǵy Qyrǵyzstandaǵy revolúsıa qytaılyq zertteýshiler úshin jeliles oqıǵalar retinde qarastyryldy. Osydan keıin aımaqtaǵy elderdi jeke-jeke tereńdeı zertteýge tipti de mán berilgen edi.


Al 2013 jyldan keıin «Bir beldeý, bir jol» jahandyq jobasy qytaılyq zertteýshilerdiń aımaqqa qyzyǵýshylyǵyn qaıta kúsheıtti. Osydan buryn (ekinshi kezeńniń sońyna qaraı) zertteýshiler nazaryn kóbinde Qytaı men ózge iri derjavalar qatynasy kóbirek qyzyqtyryp, aımaqtaný ǵylymynyń nazary da solaı aýǵan edi. Beıjińniń ǵasyrlyq iri jobasy zertteýshilerge qaıta shabyt berdi. Ári osy kezeńdegi Qytaıdyń ortaazıataný salasy álem elderiniń aldyna shyqqanyn kóremiz. Reseıdiń Keńes Odaǵynan beri saqtalǵan dástúrli bazalyq múmkindigin aıtpaǵan kúnde, aımaqty tereń tanýda Qytaıdyń akademıalyq bazasy Batystan ozyp shyqty.


Atalǵan kezeńderden biz Qytaıdyń ortaazıataný ǵylymynyń úrdisi men Beıjiń saıasaty arasynda tereń baılanysty kóre alamyz. Tipti, keı jaǵdaıda olardyń aımaqtaǵy úrdisterdiń aldymen júrip otyrǵanyn da baıqaımyz. Ǵylymı zertteý men onyń qorytyndylary Beıjińniń saıası hám ekonomıkalyq is-qımyldaryna barynsha týra baǵdar bere alǵan. Al Sıandegi «Orta Azıa – Qytaı» samıtinen keıin, sondaı-aq, Qytaıdyń ózgere túsken syrtqy saıasattaǵy ustanymdaryna qaraı Orta Azıany zertteý isi de tyń deńgeı men jańa kezeńge ótýi múmkin.



ZERTTEÝDİŃ  AÝQYMY MEN JETİSTİKTERİ


Qytaıdyń Orta Azıa elderin zertteýdegi akademıalyq bazasy negizinen Beıjiń, Shanhaı, Úrimji jáne Lanchjoý qalalaryna toptasqan. Budan tys ár provınsıadaǵy Qoǵamdyq ǵylymdar akademıalarynyń bárinde derlik Orta Azıany janamalaı zertteıtin ınstıtýttary, keminde kafedralary jumys isteıdi.


Qytaı Qoǵamdyq ǵylymdar akademıasynyń Reseı–Eýrazıa ınstıtýty Ortalyq Azıany zertteý keńsesi, bul – Qytaıdyń Qazaqstandy qamtyǵan aımaqty qalt jibermeı qadaǵalap otyrǵan eń iri ǵylymı ortalyǵy. Negizgi baǵyty aımaqtaǵy saıası jáne ekonomıkalyq jaǵdaı, qaýipsizdik pen energetıka máseleleri, aımaqtyq yntymaqtastyqtyń damýy, Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń damýy men ustanymdaryna, Ortalyq Azıadaǵy iri derjavalar arasyndaǵy qarym-qatynastardy, soǵan qosa, ulttyq máselelerdi de qarastyrady. Onda turaqty ǵylymı zertteý toby jasaqtalǵan ári asa tájirıbeli ǵylymı qyzmetkerler aımaqtaǵy elderdi jeke-jeke qadaǵalaýyna alǵan. Bul keńes jyl saıyn «Ortalyq Azıa elderiniń damýy týraly esep» nemese «Qazaqstannyń ekonomıkalyq damýy týraly ǵylymı-zertteý esebi» degen sekildi óz jumystarynyń nátıjesinde júıeli túrde esep berip otyrady.


Osy jáne ózge de atalǵan-atalmaǵan zertteý ortalyqtary aımaqtyń geografıasy, demografıasy, ekonomıkasy men áleýmettik jaǵdaıy, sý resýrstarynan tartyp ken baılyqtaryna deıin, mádenıeti, etno-baılanystar, tarıhı jáne jańa qaıshylyqtar men ıntegrasıalaryn, til, din, salt-sanasyn, tipti rý-taıpalarynyń taralýyna deıin ózderiniń zertteý nysandary etken. Qazaq, ózbek, qyrǵyz, tájik, túrkimen, pýshtýn jáne orys tilderin jetik biletin, aımaqtyń tarıhy men mádenıetinen mol bilimdi zertteýshileri de bar. Aıtalyq, Vý Hýnveı, Bao Iı, Chjan Nın, Sý Chang, Chjao Hýırong, Ian Djın jáne Sáo Bın qatarly bedeldi zertteýshileri aımaq halyqtarynyń tilderin meńgergen jáne qundy ǵylymı eńbekterimen tanylǵan.


Uzaq jyldyq júıeli ǵylymı jumystar júrgizilgen bul sala Qytaı bıligine aımaq boıynsha bilikti kadrlar daıyndaýda da óz paıdasyn tıgizgen. Ortalyq úkimettegi Orta Azıa isi boıynsha komısıalar men keńesterde, komıtetterde, aımaqtaǵy elshilikterde atalǵan sala mamandary kadr retinde tańdalyp otyrady.


Qytaı Qoǵamdyq ǵylymdar akademıasynyń Reseı, Shyǵys Eýropa jáne Ortalyq Azıa ınstıtýtynyń Ortalyq Azıany zertteý keńsesiniń dırektory Sýn Jýanjı (Sun Zhuangzhi) óziniń bir suhbatynda ortaazıataný salasynda eń negizgi 4 problemanyń bar ekenin aıtady.


Birinshisi – saladaǵy «muragerlerdiń» bolmaýy; Aımaqty zertteý úshin jańa kadr daıyndaý kóp jyldyq jumys. Tili men mádenıetin, tarıhyn, salt-sanasyn tereń meńgerip shyǵýǵa jas mamandar úshin uzaq ýaqyt kerek. Onyń ústine jalań jazba derekterge súıený jetkiliksiz, osy elderdiń ózinde turyp, zertteý júrgizý qajet. Munyń bári qarjy, ýaqyt jáne adam resýrstaryn talap qylady. Ekinshi másele retinde Sýn Jýanjı zertteý nátıjeleriniń tereńdemeýi, turaqty nazar salynbaýy jáne belgili bir sala nemese belgili bir taqyryp boıynsha zertteýler tizbegi bolmaýy sekildi problemany kórsetken. Tarata aıtqanda, bir ǵana taqyrypty ómir boıy zerttep-zerdelegen ǵalymdar qatary az. Úshinshiden, zertteý ınstıtýttary arasynda yntymaqtastyq pen úılestirý isteri álsiz. Keıde, eki ne odan da kóp ınstıtýttar bir taqyrypty qýalap ketse, tıisinshe ózge mańyzdy salalar zerttelmeı qalyp ketip jatady. Tórtinshiden, tikeleı dalalyq jáne qoǵammen aralasa otyryp zertteý tájirıbeleri qytaılyq zertteýshilerde az. Áleýmettik máselelerge jaýap izdeýde kóbinde ózge sheteldik aqparattarǵa súıený basym ekenin aıryqsha ataıdy. Bul, ásirese, «Tústi revolúsıalardan» keıin kúsheıe túsken problema retinde kórsetedi. Bizdiń baıqaýymyzsha, qytaılyq zertteýshilerdiń Orta Azıaǵa qatysty ǵylymı eńbekteriniń ózi qytaılyq nasıhattyń yqpalyna ushyraǵan. Ejelgi qytaılyq orda derekterdiń óz tarapynan berilgen baǵalaryn keıbir tarıhı-mádenı konteksterde ǵylymı derek retinde keltirip jatatynyn kóremiz.



TAQYRYPQA ORAI


Qazaq–Qytaı qarym-qatynasyna, Qytaıdyń elimiz ben aımaqtaǵy is-qımyldaryna baǵa berý jáne tarıhı qorytyndy shyǵarý, bolashaq úrdiske aldyn ala boljam jasaý – eldegi qytaıtaný salasynyń mindeti. Eger, sońǵy kezdegi Qytaıdyń aımaqqa bolǵan múddelik qatysýynyń kúsheıgenin, bul jaǵyndaǵy prosesterdiń jıilegenin eskersek, eldegi atalmysh sala deńgeıiniń ósýine, eń aldymen, memleket tarapynan kóńil aýdarylýy tıis. Sondyqtan qytaıtaný ǵylymynyń deńgeıi men baǵytyna qatysty sala mamandarynyń pikirin suraǵan edik.




Dúken MÁSİMHANULY, R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń dırektory:


Ǵylymı usynystar da, tıimdi sheshim de mańyzdy


Elimizde osy sala boıynsha ózim jetekshilik etip otyrǵan R.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń janynda arnaıy Qytaıtaný ortalyǵy ashylǵan, jumys istep otyrǵan mamandarymyz da bar. Jyl saıyn Qytaıǵa qatysty ǵylymı jobalardyń konkýrsyna qatysyp, Qazaqstan – Qytaı, Orta Azıa – Qytaı qatynasy boıynsha, yqpaly men paıda-zıany sekildi túrli taqyrypta baǵalaý, zertteý jumystaryn júrgizip kelemiz.


Bizden ózge ǵylymı ortalyqtardy aıtar bolsaq, QazUÝ-da Shyǵystaný fakúlteti bar, onda t.ǵ.d. Nábıjan Muhamethanuly basqaryp otyrǵan Qazirgi zamanǵy Qytaıdy zertteý ortalyǵy degen ortalyq jumys isteıdi. Mamandarynyń potensıalymen kóptegen jumystar atqarýǵa múmkindikteri mol. L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetindegi Shyǵystaný kafedrasynda da Qytaı baǵytynda zertteý júrgizip jatqan qytaıtanýshy mamandar bar. Nazarbaev ýnıversıtetinde jáne Elbasy kitaphanasy deıtin mekemede qytaıtaný ortalyqtary jumys isteıdi. Strategıalyq zertteýler ınstıtýtynda arnaıy Qytaıtaný ortalyǵy bar.


Qysqasy, salystyra qaraǵanda, jańa sapadaǵy Qazaqstan – Qytaı, Orta Azıa – Qytaı qarym-qatynastarynan týyndaıtyn kez kelgen máselelerge aldyn ala boljam jasap, túıinin tarqatyp, ǵylymı usynystar arqyly tıimdi sheshim jasaýǵa yqpal etýge Qazaqstandaǵy qytaıtaný salasynyń potensıaly tolyq jetedi deýge bolady.



Eldes ORDA, Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri:


Qytaıtaný tujyrymdamasyn qabyldaý kerek


Bizdiń elde qalyptasqan qytaıtaný salasy boıynsha árkim ártúrli pikir aıtýy múmkin. Negizinde táýelsizdikke deıingi qytaıtaný men keıingi qytaıtaný arasy jer men kókteı. Burynǵy qytaıtaný keshendi túrde jumys istedi. Sóıtip, bilikti sınologtar qalyptasty. Al keıingi qytaıtaný qanshalyq keshendi jumys retinde qaralǵanyn aıtý qıyn.


Búgingi qytaıtanýdyń alǵy shartyn burynǵymen salystyrýǵa kelmeıdi, óıtkeni qazirgi geo-áleýmettik, geo-saıası úderister jyldam ózgerip jatyr. Meniń jeke pikirimshe, bul úderistiń múddesinen tolyq shyǵa alatyn qytaıtaný áli qalyptaspady, soǵan baılanysty biraz eńbektený kerek. Bizdegi geostrategıalyq salalyq zertteýlerdiń ulttyq kontenti kóbinshe orys tilinde jasalynady nemese daıyn orys tilindegi kontentti ala salady. Al qazaqtildi aýdıtorıaǵa qajetti kontent múddeden shyǵa almaı otyr. Bir júıege túspegen qazaqsha kontentter qytaıtanýǵa baılanysty túrli feık aqparattyń jyldam tarap ketýine sebep bop jatady. Negizinde qytaıtanýǵa baılanysty memleket tarapynan keshendi jumystar qolǵa alyný kerek jáne qazaqtildi aýdıtorıanyń qajetinen shyǵatyn qazaqsha kontenttiń konsepsıasy jasalýǵa tıis.


Sonymen birge, qytaıtaný máseleleri Qazaqstannyń strategıalyq geo-masshtabynan shyǵyp, jalpy túrki áleminiń geo-masshtabyna endep barady. Sondyqtan taqyrypty baýyrlas túrki elderiniń ortaq múddesi aıasynda qaıtadan qarastyrýymyz kerek. Bylaısha aıtqanda, túrkilik tanymdaǵy ortaq qytaıtaný tujyrymdamasyn qabyldaýymyz kerek. Bul bir jaǵynan túrki memleketteri arasyndaǵy ıntegrasıany tezdetedi, ekinshi jaǵynan qytaıtanýǵa baılanysty zertteýlerdi birizdilendiredi.

Sizdiń reaksıańyz?
Unaıdy
0
Unamaıdy
0
Kúlkili
0
Shekten shyqqan
0
Sońǵy jańalyqtar

12:44

12:00

11:55

11:17

11:14

11:00

09:59

09:55

09:44

09:00

20:34

17:56

17:42

17:38

17:25

17:23

17:15

17:05

16:46

16:31

16:15

16:08

16:01

15:51

15:31