Shyǵys kórshimizdiń aýlasyn daǵdarys elesi kezip júr. Sońǵy aptalarda el ekonomıkasynan baıqalǵan birqatar belgiler bul qorqynyshty kúsheıtti. Ekonomıkalyq quldyraýdyń álsiz bilgileri kóktem de kórine bastaǵan. Biraq karantındik qatań shekteýlerden býyp tastaǵan naryq óz suranysyn birtindep qalpyna keltirýi múmkin degen úmit bar edi. Alaıda, bul kerisinshe boldy. Ekonomıkanyń kóptegen tarmaqtary turaqty túrde quldyrady. Kóptegen ekonomıser men sarapshylar muny álem ekonomıkasyna áser etetin qaýipti qubylys retinde baǵalaýda. Sonymen, Qytaıda ne bolyp jatyr? Deflásıa qaýpi rastalsa, álem ekonomıkasyna qalaı áser etedi? Oǵan qarsy qandaı sharalar jasalýda?
Qytaıda ne bolyp jatyr?
Eń aldymen, kóktemdegi ekonomıkanyń kúrt baıaýlaýy turaqty úrdis ekeni belgili bolǵandaı. Osy aptadaǵy málimetter Qytaı eksportynyń qatarynan 3 aı, al ımporty qatarynan 5 aı boıy qysqaryp jatqanyn kórsetti. Bul tek qaýipti boljamnyń bir ǵana sebebi. Buǵan qosa, elde azyq-túlikten tartyp, jyljymaıtyn múlikterge deıin kóptegen taýar quny arzandaý úrdisine ótti. Bir qaraǵanda, zat baǵasynyń arzandaýy tutynýshylar úshin tıimdi jaǵdaı bolyp sanalýy múmkin. Anyǵynda, bul alyp naryqtyń satyp alý qabiletiniń aıtarlyqtaı tómendegenin, tipti deflásıanyń belgileri qatarynda atalýda. Baǵanyń turaqty tómendeýi (deflásıa) ekonomıka matory sanalatyn iskerlik belsendiliktiń álsiregenin kórsetedi.
Bul jaǵdaı Qytaıdyń jyljymaıtyn múlik naryǵynda anyq baıqalýda. Buǵan deıin turaqty túrde ósken jyljymaıtyn múlik aıdynynda paıdany kúrep tapqan shabaqtardan tartyp shortandarǵa deıin aýyr shyǵyn arqalady. Tipti, qurylys salasynyń alyptary sanalatyn Country garden, Evergrande Group, Vanke, Sunac China, Poly Development (Qytaı jyljymaıtyn múlik naryǵyndaǵy aldynǵy bestik) oblıkasıalar boıynsha paıyzdardy óteı almaı jatyr. Osy saladaǵy kóshbasshy Country garden bıyl jarty jylda 7,6 mıllıard dollar shyǵynǵa ushyrady. Anyǵynda, Qytaıdaǵy turǵyn úı naryǵynda túbi «jarylys» bolatyny erte boljanǵan. Birneshe on jyl boıy úkimettik ınvestısıa arqyly qurylys kompanıalary, iri korporasıalar qalalardy, aýdandardy záýlim turǵyn úılermen toltyrdy. Udaıy baǵanyń ósýi alyp satarlar úshin de tabysty bıznes kózine aınalǵan. Alaıda, byltyrdan bastap Japonıanyń taǵdyryn qaıtalady. Atalǵan naryqtaǵy kóbirshik jarylyp, ár sharshy metri mıllıondaǵan dollarǵa deıin jetken qalalarda turǵyn úı baǵasy jyldam qulady. Osylaısha azamattar men zańdy tulǵalardyń ınvestısıasy aýaǵa aınalyp ketkendeı boldy.
Baǵanyń turaqty tómendeýi túptep kelgende halyqtyń tunyýshylyq shyǵyndarǵa únemshildiginiń joǵarlaýynan kelip shyqty. Bul iskerlik yntanyń álsiretti, bıznesti keńeıtýge, jańa bıznes ashýǵa, jumysshylar jaldaýǵa degen ynta men táýekeldi azaıtty. Onyń nátıjesi jınala kelip tutas ekonomıkaǵa áser etýde. Bir sózben aıtqanda, qarapaıym azamattardyń sanasynda el ekonomıkasynyń eńiske qaraı syrǵýyna degen úlken alańdaýshylyq bar. Buǵan qarama-qarsy azamattardyń banktegi jınaqtyq depozıtteriniń kólemi ósken. Bıyl alǵashqy jarty jylda bankterdegi jınaqtyń kólemi 12 trıllıon ıýánǵa (shamamen 720 mlrd teńge nemese 1,7 mlrd AQSH dollary) deıin ósken. Bul sońǵy on jyldaǵy eń joǵary deńgeı. Sonyń ózi kóp nárseni túsindirip beredi.
Kúdikti kúsheıtken qadam
Ekonomıkalyq quldyraýǵa ushyrady dep kesim jasaý ázirge tym erte. Biraq bul boljamdy rastaı túsetin taǵy bir oqıǵa bar. Osy aptada (15 tamyz, sensenbide) Qytaı Ulttyq statısıka búrosy ekonomıkalyq ósim men quldyraýǵa, eń negizgi áleýmettik máselelerdi anyqtaıtyn derekterdi ashyq jarıalaýdy toqtatty. Sonyń qatarynda jastar arasyndaǵy jumyssyzdyq deńgeıine qatysty málimetter de bar. Óıtkeni, jastar arasyndaǵy jumyssyzdyq 7 aı boıy qatarynan ósip jatyr degen boljam bar. Mysaly, 16–24 jas aralyǵyndaǵy qala jastarynyń jumyssyzdyq deńgeıi bıyl maýsym aıynda 21,3% rekordtyq kórsetkishke jetti (qańtarda 17,3% bolǵan). Qala turǵyndary boıynsha jumyssyzdyq deńgeıi 5,3 paıyzben salystyrǵanda bul óte aýyr jaǵdaı. Ári jyl basynan beri udaıy artyp kele jatqan bolatyn. Ádette shilde aıynyń kórsetkishi odan da joǵary bolýy kerek, biraq Ulttyq statısıka búrosy shilde aıynyń esebin kórsetýden bas tartty. Sonyń ózinde, jastardyń jumyssyzdyq deńgeıi sońǵy 4 jyl ishinde eki esege jetkeni buǵan deıin de málim bolǵan edi.
Degenmen, sońǵy jyldardaǵy jumyssyzdyq deńgeıiniń ósýine pandemıanyń áseri de boldy. Buǵan qosa, máseleniń taǵy bir qyry bar. Ulttyq statısıka búrosynyń ókili málimdegendeı, qala jastarynyń qataryna esepteletin stýdentter sany artqan. Byltyr 16–24 jas aralyǵyndaǵy qala jastarynyń sany 96 mıllıon adam bolǵan. Bulardyń arasynda 65 mıllıony stýdentter. Bul sandy málimetter qataryna aýyldy jerlerdegi jastar qamtylmaǵan. Al oqý bitirý aldynda jumys izdep júrgen stýdentterdi resmı jumyssyzdar qataryna qosý kerek pe, joq pa degen másele kóp talqylandy. Resmı taraptyń málimetinshe, túlekterdiń basym kóbi jumys oryndaryn aldyn ala belgilep qoıǵan jáne joǵary oqý ornynan keıin jumysqa ornalasý deńgeıi byltyrǵymen salystyrǵanda jaqsy. Biraq buǵan da qarsy ýáj kóp. Aıtalyq, Reuters agenttiginiń osy jaıyndaǵy habarynda Beıjińniń sońǵy jyldardaǵy ekonomıkany retteýshi sharalary jastardy jumyspen qamtýdy qıyndatty degen ýájin keltirgen.
Álemge qalaı áser etedi?
Ne úshin Qytaıdaǵy ekonomıkanyń baıaýlaý munshalyq nazar aýdartty? Sebebi, Qytaıdaǵy baıaýlaý álemdik ekonomıkany baǵalaýǵa tikeleı áser etedi. Ári álemdegi eń iri tutynýshy naryqtaǵy jaǵdaıdyń áseri biz kútkennen salmaqty bolýy múmkin. Qytaı ekonomıkasy sońǵy 40 jylda álemdik ekonomıkanyń ósýinde qozǵaýshy motordyń biri boldy. Birneshe on jyl qatarynan turaqty ári joǵary ósimniń balamasyna aınaldy. Bul jahandyq ekonomıkalyq ósimniń Qytaı ekonomıkasynyń ósýine belgili deńgeıde táýeldi qatynasty túzip shyqty. Mysal retinde halyqaralyq ınvestısıalyq keńes berýshi táýelsiz ortalyqtyń biri BCA Research deregin keltireıik. Atalǵan ortalyqtyń baǵalaýynsha, 2012-2022 jyldar arasynda Qytaı jahandyq ekomıkalyq ósimniń 40 paıyzyn ıelegen. Eýropadaǵy eń aldynǵy ekonomıkaǵa ıe 20 eldiń úlesi 9 paıyz. Al álemdegi birinshi ekonomıka sanalatyn AQSH-tyń ózi jahandyq ósimniń 22 paıyzyn ǵana quraǵan.
Sondaı-aq, Qytaı eń úlken tutynýshy naryq retinde de mańyzdy bolyp keldi. 1,4 mlrd halqymen qazirdiń ózinde Qytaı álemdegi eń iri tutynýshy naryq. Úndistan halqynyń sany odan asyp túskenimen, satyp alý qabileti jaǵynan salystyrǵanda, Qytaı sheteldik óndirýshilerdi ózine kóbirek baýraıdy. Aıtalyq, Gollıvýdtyń kıno óndirisiniń ózi Qytaı naryǵyn qyzyqtyrý úshin qytaılyq akterlerdi, China town oqıǵalaryn nemese Qytaı qalalaryndaǵy epızodtardy óz ónimine kiristirip jatady. Al osyndaǵy tutynýshylyq shyǵyndardyń azaıýy bul qazaqstandyq kúnbaǵys maıynan tartyp, Brazılıadan baratyn soıa burshaqqa, amerıkalyq et ónimderine, Aýstralıa men Afrıkadan baratyn metal rýdalaryna, sońynda tutas munaı men gaz sekildi energıa tarmaqtaryna deıingi suranystyń tómendeýinen derek beredi.
Ótken aptadaǵy málimdemeleriniń birinde AQSH prezıdenti Jo Baıden Qytaı ekonomıkasynyń qazirgi jaǵdaıyn «ýaqyt bombasy» dep ataǵany bar. Baıden Qytaı bıliginiń joǵary deńgeıdegi jumyssyzdyq jáne jumys kúshiniń qartaıýymen kúresip jatqanyna kóbirek nazar aýdarǵan. Ári Qytaıdaǵy jaǵdaı álem ekonomıkasy úshin qaýipti bolýy múmkin dep eskertken. Keıbir sarapshylar bunyń saldary 1990 jyldardaǵy Japonıanyń deflásıasy áseri jáne 2007-2008 jyldary AQSH-ta bastalǵan qarjylyq daǵdarys áserimen deńgeıles nemese odan da aýqymdy bolady dep sanaıdy.
Alyn alý sharasy jáne baǵytty ózgertý
O basta karantındik qatań shekteýlerdiń birden alynýy tutynýshylyq shyǵyndardyń kóbeıip, ekonomıkanyń barlyq tarmaǵyna qaıta jan bitiredi dep kútilgen. Beıjińniń bul kútken úmiti aqtalmady. Sońǵy kezde jarqabaqtyń basynda turǵan ekonomıkalyq jaǵdaıdy rettep, tutynýshy naryqty jáne bıznesti yntalandyrý sharalaryn qolǵa alǵan. Bul baǵyttaǵy shyǵyndaryn bekitkenin ótken aptada habarlaǵan. Alaıda, úkimettik sharalardyń naqty qandaı mehanızmmen júzege asary anyq emes. Ol jaıyndaǵy aqparat kúńgirt. Biraq biz Beıjiń bıliginiń ekonomıkalyq damý baǵytyn ózgertkenin bilemiz. Anyǵynda, byltyr kúzde belgili bolǵan. Kúzdegi halyq keńesiniń otyrysynan keıin Shı Jinpiń (Sı Szınpın) óziniń úshinshi ókiletti kezeńde el basqarý ornyn bekitti. Ári damý strategıasyn jańa arnaǵa burdy. Naqty aıtqanda, «Joǵary ósimdi damý» strategıasy «Joǵary sapaly damý» dep atalatyn jańa strategıaǵa aýysty. Bul degenimiz, ekonomıkalyq ósimniń kórsetkishterimen sanaspaıtyn, keı jaǵynan josparly ekonomıkaǵa uqsap ketetin jańa baǵyt deýge bolady.
Halyqaralyq saýdanyń ózgerýi Qytaı bıligin ishki naryqqa súıenetin jańa ekonomıkalyq baǵytqa bet burýǵa shabyttandyrdy. Bylaısha aıtqanda, memlekettiń jol, kópir, turǵyn úıden tartyp, eldegi jáne shetelderdegi porttarǵa ınvestısıalaıtyn jáne eksportqa basymdyq beretin ekonomıkadan góri, ishki naryqqa baǵyttalatyn ekonomıkaǵa bet burmaq. Buny jahandyq saýda-ekonomıkalyq tizbektiń Qytaıǵa tıgizetin áserin joıýǵa degen túpki maqsatta qurylǵan strategıa edi. Alaıda, Qytaı ekonomıkasy jahandyq tizbekten eptep sytylyp kete almaıtyny belgili edi. Onyń ústine tap osyndaı betburys kezeńinde ishki ekonomıkalyq tyǵyryqqa tap kelip otyrǵany jaǵdaıdy tipti qıyndatty.
Shyndap kelgende, jastardyń arasyndaǵy jumyssyzdyq deńgeıiniń ósýi de osy betburystyń áserinen. Nege deseńiz, buǵan deıin JOO-yn bitirgen túlekter jyljymaıtyn múlik salasy, tehnologıa jáne bilim berý sekildi salalardan óris tabatyn. Úkimettiń ekonomıkalyq baǵytty ózgertýge qatysty retteý sharalary bul salalarǵa úlken zıan alyp keldi de, oǵan jumys isteýge barǵan jańa býyn jumyssyzdar qataryna qaıta aǵyldy.
Qoryta kelgende, shyǵys kórshimizdiń aýlasynda kezip júrgen «eles» kóp uzamaı álem ekonomıkasynan kórinis berýi múmkin. Bul yqtımal boljamdardyń biri ǵana. Keıbir otandyq sarapshylar Qytaı ekonomıkasy jarqabaǵynda turǵanyn rastaǵanmen, biraq túbegeıli keri ketý dep sanamaıdy. Al keıbir baqylaýshylar muny ekonomıkalyq damý baǵytyn jańartý kezinde qalypty qubylystar qataryna jatqyzatyndar da bar. Degenmen, irgemizdegi alyp ekonomıkanyń bizdiń elge bolǵan qatynasy jyl saıyn artyp, qazirgi deńgeıde tereń yqpalǵa da ıe boldy. Sondyqtan shyǵystaǵy ekonomıkalyq ózgerister memleket pen qoǵam ókilderiniń ásirese, bıznes ókilderiniń sergek qaperinde bolýy kerek.