Qylmystyń óteýi – jaza!
Qazaqstan halqyn tasqyn sýmen qatar dúrliktirgen másele áıelderdiń quqyǵy boldy. Dúrligýge sebep jetkilikti jáne salmaqty! Búgin búkil Qazaqstandy alańdatqan máseleniń núktesi aqyry qoıyldy. Depýtattar maquldaǵan áıelderdiń quqyqtary men balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan zańdarǵa Memleket basshysy qol qoıdy.
Budan buryn Qasym-Jomart Toqaev 2022 jylǵy 16 naýryzdaǵy jáne 2023 jylǵy 1 qyrkúıektegi Qazaqstan halqyna arnaǵan joldaýlarynda áıelder men balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyq úshin jazany qatańdatýdy tapsyrǵan bolatyn.
«Qazaqstanda jylyna 400-ge jýyq áıel turmystyq zorlyq-zombylyqtan qaza tabady», degen BUU-na silteme jasalǵan málimet te eńsesin tikteı almaı, ýaıym basqan eldi alańdatyp qoıdy, áleýmettik jelide bul aqparatqa shák keltirip, senbeı jatqandar da bar. Beti aýlaq, 400 bolmaı-aq qoısyn, tipti 1 áıel bolsa da, munyń ózi qorqynyshty statısıka, ári-beriden soń qylmys! Bireýdiń betinen qaqpaı, álpeshtep ósirgen qyzyn taǵdyryn senip tapsyrǵan azamaty óltirý degen qanshalyqty ádiletti? Allanyń aldynda berilgen amanatqa qıanat jasamaý úshin qandaı statısıka qajet, bul úshin qandaı zań kerek? Biraq biz qaǵazǵa jazylǵan zańǵa áreń baǵynatyn qoǵamda ómir súrip jatqandyqtan, osy qujattyń qabyldaýyna da Prezıdenttiń pármeni kerek boldy, negizi bul ar sotynyń, Haqtyń sotynyń deńgeıinde jazalanatyn qylmys!
Qoǵam da kináli!
№ 25 troleıbýsta bir qyzdyń áńgimesin estýge májbúr boldym. Basyna oramal taqqan jap-jas stýdent qyz. Telefonmen sóılesip tur, symnyń arǵy jaǵyndaǵy (meniń túsinýimshe) jigiti sıaqty.
- Ýnıverge bara jatyrmyn, men sizge aıttym ǵoı, ótkende de aıttym, ózińiz mán bermedińiz. Ne boldy sizge, únemi osyndaısyz? Aǵaı búgingi jarysqa kómekteskenderdi jumadaǵy sabaqtan bosatamyn dedi, aýdıtorıada eshkim úndemegen soń, ózim kelistim, men jalǵyz emespin, starosta qyz da barady. Ol ma? Kári aǵaı ǵoı, jasy 35-te. Ýnıverden shyqqan soń sizge baraıyn ba? Nege olaı deısiz?
Qyzdyń sózinen ar jaqtan qandaı «dopros» bolyp jatqanyn túsindim, ashýym kelip ne istesem eken dep oılanyp otyrǵanymda, álgi qyz aıaldamadan túsip qaldy.
Esime birden stýdent kezdegi bir oqıǵa tústi. Ol qyzdy qyz-jigit bolyp júrgen kezde-aq «súıiktisi» sabaıtyn. Aqyry ońbady, taıaqqa shydap kelgen qyz júkti kúıinde ajyrasyp tyndy, bala jetim ósti.
Osyndaı qyzdar qaıdan shyǵady? Olardyń osyndaı «moıynsunǵysh», kóshedegi kóringen jigitke baǵynǵysh bolýyna «aýzyńdy jap», «qyz basyńmen uıalmaısyń ba?», «qaqańdap sóıleı berme!» «maǵan qarsy sóıleıtin sen kim ediń?» «meni sen týyp pa ediń?» dep tuqyrta beretin sheshe, úıindegi urystyń qaıtpaǵan kegin oqýshydan alatyn keıbir shaıpaý apaılar, odan qalsa «erkektiń aldyna shyqpa!» dep «tárbıeleıtin» psevdopsıhologtar, «barǵan jerińdi baqytty qylam dep bar» dep aqyl aıtqysh úlkender, aýzy-aýzyna juqpaı sýmańdap, jelini jaýlaǵan «toqalıst», «talaqıst» ýaǵyzshylar, jalpy alǵanda tutas qoǵam kináli! «Qyryq úıden tyıyp» tárbıelegen qyzymyzdy qoǵam bolyp qorǵaı da bileıik!
Ózińe sen!
Qazir bárimiz marqum Saltanatty aıap otyrmyz. Bul elge belgili adamnyń áıeli bolǵandyqtan búkil jurt qulaqtanǵan jaǵdaı. Qazaqstannyń qaı túkpirinde neshe «Saltanattyń» ómiri óksip, jylap júrgeninen beıhabarmyz. Qyzdardyń abúzerge tózip júre berýiniń bir sebebi – jasyqtyq bolsa, taǵy bir úlken sebebi – qarjylaı táýeldi bolý. Áke-sheshesi «óligiń sol úıden shyqsyn» dep uzatqan qyz tórkinine qaıtyp bara almaıdy, tipti taıaq jep júrgenin aıtpaýy da múmkin. Al tórkinge aıtpaı, basqa jerge bas saýǵalaý úshin aqsha kerek. Kóp qyz dıplomyn almastan, tipti oqymastan turmysqa shyǵyp jatady. Oqymaǵasyn, dıplomy joq bolǵasyn ol jumysqa da tura almaıdy, sol sebepti aqshasy joq qyz ózin «asyrap» otyrǵan tıran kúıeýden kete almaıdy, sóıtip júrgende balaly bolyp úlgerse jaǵdaı tipti qıyndaı túsedi. «Itti qonaq jaraspas», degendeı týǵan qyzyn qorǵamaı otyrǵan tórkin jetektep kelgen jıenniń basynan sıpaı qoıýy ekitalaı.
«Qazaq qyzyn qadirlegen, tórden oryn bergen» dep suńqyldaǵanda aldymyzǵa jan salmaımyz. Sol aıaýly qyzdyń bolashaq ómirde qor bolmaýyn erterek oılaýymyz kerek. Ol úshin bilim berip, óner úıretip, keleshekte eshkimge alaqan jaımaýyna jaǵdaı jasaýǵa tıispiz.
Qylmys pen jaza
«Elimizdiń eń úlken baılyǵy – adam men onyń ómiri» dep bastalatyn Konstıtýsıasy bar memleketpiz. Kez kelgen qylmystyń kólemi men aýyrlyǵyna qaraı jazasy belgilengen. Orda.kz Qazaqstanda áıelin óltirgenderdiń qandaı merzimge sottalǵany týraly málimet jınapty.
2022 jyldyń qazan aıynda Talǵat Nurtaev óziniń burynǵy áıeli, zańger Aıman Asanovany óltirgen. Erli-zaıyptylar eki jyl buryn ajyrasqan, biraq Almatydaǵy páter men basqa da ortaq múlikterin bólise almaı, daýlasyp júrgen. Nurtaev burynǵy áıelin úıdiń janynda ańdyp turyp, 18 jerinen pyshaqtap, sonyń kesirinen Asanova aýrýhanada qaıtys boldy.
Bir jyldan keıin Nurtaevty burynǵy áıelin óltirgeni úshin kináli dep tanyǵan sot oǵan 1,5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý jazasyn taǵaıyndady, bul qoǵamnyń ashýyn týdyrdy. Negizinde tergeý ızolátorynda úsh aı otyrǵandyqtan Nurtaev túrmede bir jyl ǵana ótkizýi kerek bolǵan. Apelásıalyq sot bul úkimniń kúshin joıyp, Nurtaevtyń isin qaıtadan sottyń talqylaýyna jiberdi. Sonyń nátıjesinde Nurtaev 11 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy.
Sottalýshy men onyń advokaty Asanovany opasyzdyq jasady jáne burynǵy kúıeýiniń múlkin ıelengisi keldi dep aıyptady. Nurtaev áıelin "psıhıkalyq tolqý" kezinde óltirgenin aıtyp, kinásin moıyndaýdan bas tartty.
2022 jyldyń maýsym aıynda Shymkenttiń turǵyny musylmansha neke qıý rásiminen keıin azamattyq nekedegi áıelin óltirip tastady. Marqumnyń anasy «kúıeý balasynyń» týystary ózine kelip, qylmyskerdi keshirýdi suraǵanyn aıtty. Onyń aıtýynsha, bul jigit 2019 jyly basqa bir qyzdy urǵany úshin jazadan qutylyp ketken eken. Qylmysker kisi óltirýden eki aı ótken soń ǵana qolǵa tústi. Dárigerler áıeldiń ıegi men jaǵynan qatty urǵandyqtan onyń bet-álpeti ózgerip ketkenin aıtty. Áıel alǵan jaraqattarynyń kesirinen kóz jumǵan. Jasyrynyp qalǵan qylmyskerge halyqaralyq izdeý jarıalandy.
2023 jyldyń mamyr aıynda sot shymkenttikti densaýlyqqa qasaqana aýyr zıan keltirip, sońy ólimge ákep soqtyrǵan qylmysy úshin kináli dep toǵyz jylǵa bas bostandyǵynan aıyrdy. Sottalýshy báribir kinásin moıyndaǵan joq.
2022 jyldyń qyrkúıeginde Qyzylordanyń turǵyny óziniń týǵan kúnin toılap jatqan jubaıy Ajar Shadıevaǵa birneshe jerden pyshaq salǵan. Kýágerlerdiń aıtýynsha, ol áıelin armatýramen urǵan. Shadıeva qaıtys boldy, al kisi óltirýshi ustaldy.
Shadıevanyń týystary qylmysqa jol bergen 15 polıseıdi de qylmystyq jaýapkershilikke tartýdy talap etti. Olardyń aıtýynsha, polısıa qyzmetkerleri áıelin uryp-soqqannan keıin de Shadıevtiń qaıtadan alyp ketýine ruqsat bergen.
2023 jyly naýryzda Qyzylorda soty Shadıevanyń kúıeýin 12 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrdy, biraq jábirlenýshi otbasynyń advokaty ómir boıǵy jazany talap etken edi. Týystary kúıeýiniń Shadıevany únemi uryp-soǵyp júrgenin, biraq áıeldiń balalary úshin keshirip kelgenin aıtty. Qylmys kezindegi áreketsizdigi úshin bir polısıa qyzmetkeri de jaýapqa tartylyp, bes jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy.
Taǵy bir qaıǵyly oqıǵa 2022 jyldyń tamyzynda Shymkentte bolǵan. Qyzǵanyshqa boı aldyrǵan Ermek Qabylbaev azamattyq nekedegi áıeli Raýshan Permanovany pyshaqtap óltirip, marqumnyń denesin kólikpen alyp júrgen. Marqumnyń týystary bul adamnyń birge turatyn áıeline únemi qorlyq kórsetip kelgenin, biraq áıeldiń ketip qalýǵa qoryqqanyn aıtty.
Qabylbaev Permanovanyń izine túsip, ańdyp júrip ony kólikke kúshtep mingizip alǵan. Marqum áıel bul týraly úlken qyzyna ǵana habarlap úlgergen, odan keıin baılanysqa shyqpaı qalǵan. Sot Qabylbaevtyń azamattyq nekedegi áıelin bes jerden pyshaqtaǵanyn, sonyń kesirinen kólikte qaıtys bolǵanyn anyqtady.
2023 jyldyń qańtarynda Qabylbaev 11 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Permanovanyń týystary mundaı sheshimmen kelispedi jáne qaıta shaǵymdanatynyn aıtty. Marqumnyń týystary kisi óltirýshi kem degende qatań rejımdegi túrmede 15 jyl jazasyn óteýi kerek edi dep sanaıdy.
2023 jylǵy mamyrda Qaraǵandy oblysy Botaqara kentiniń AHAT ǵımaratynda ajyrasý prosesinen keıin burynǵy erli-zaıyptynyń arasynda janjal týyndaǵan. Kúıeýi pyshaq alyp, áıeliniń denesine suqqylaǵan, sonyń kesirinen burynǵy áıeli aýrýhanada qaıtys boldy.
Sot kisi óltirýshini 14 jylǵa sottady. Qorǵaýshy tarap er adamnyń kinásin moıyndaǵanyn, ókinish bildirgenin jáne qylmystyq jaýapkershilikke alǵash ret tartylǵanyn sebep etip, jazany segiz jylǵa deıin qysqartýdy surady.
Bul erli-zaıyptylar 30 jyldan astam birge ómir súrgen. Kúıeýi áıeli men balalaryn únemi uryp-soǵatyn. Al burynǵy jubaıyn óltirý sebebi, ol ajyrasqannan keıin burynǵy kúıeýimen sóılesýden bas tartqan.