Qazaqstan – san ulttyń ortaq úıi, beıbit ómirdiń berekeli besigi. Sol eldiń bir bólshegine aınalǵan kúrd halqy da búgingi qoǵamda ózindik ornyn taýyp, tatýlyq pen túsinistiktiń jarqyn úlgisin kórsetip keledi. Jýyrda Astanada ótken Qazaqstan halqy Assambleıasynyń 30 jyldyǵyna arnalǵan sesıaǵa qatysyp, etnosaralyq kelisimge qosqan úlesi úshin marapat alǵan «Barbang» Qazaqstan kúrdteri qaýymdastyǵy basqarma keńesiniń tóraǵasy Rafık Iakýbuly Mırzoevpen ulttyq birlik, mádenı mura, qazaq pen kúrd halyqtarynyń uqsastyǵy jaıly áńgimelestik.
Rafık Iakýbuly, kúni keshe Astanada ótken Qazaqstan halqy Assambleıasynyń 30 jyldyǵyna arnalǵan sesıa jıynyna baryp qaıtqanyńyzdy estidik. Sol jıynda marapat alǵandardyń biri ózińiz ekensiz. Áńgimeni sodan bastasaq.
Iá, ol jıynǵa qatysqanym ras. Astanada ótken Qazaqstan halqy assambleıasynyń 30 jyldyǵyna arnalǵan sesıaǵa qatysqanyma qýanyshtymyn. Men úshin bul oqıǵa qoǵamdyq ómirge belsendi qatysatyn adam retinde ǵana emes, sonymen qatar kópultty Qazaqstandy maqtan tutatyn kúrd ultynyń ókili retinde de mańyzdy. Meni elimizdegi etnosaralyq kelisimdi nyǵaıtýǵa jáne kúrd etnosyn damytýǵa qosqan úlesim úshin marapattady. Men bul marapatty jeke moıyndaý retinde ǵana emes, búkil etnosymyzdyń eńbegin joǵary baǵalaý retinde qabyldaımyn. Halyqtar Assambleıalary basqa elderde, mysaly, Reseı men Qyrǵyzstanda da bar ekenin atap ótkim keledi. Deıturǵanmen, Qazaqstan halqy Assambleıasynyń mártebesi aıtarlyqtaı joǵary. Atap aıtqanda, Assambleıa Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń Senatyna 5 depýtat saılaýǵa quqyly. Bul barlyq etnostardyń eldiń saıası ómirine qatysatynyn kórsetedi jáne ár halyqqa degen senim men qurmettiń joǵary deńgeıin kórsetedi. Assambleıanyń 30 jyl ishinde Qazaqstan halyqtary arasyndaǵy birlikti, dostyq pen kelisimdi nyǵaıtý úshin kóp nárse jasaldy. Men osy mańyzdy prosestiń bir bóligi ekenimdi maqtan tutamyn jáne ortaq elimiz - Qazaqstandy damytýǵa áli de kóp úles qosamyn degen úmittemin.
Qazaqstan kúrdteriniń «Barbang» qaýymdastyǵyn qaı jyldan beri basqaryp kelesiz? Jalpy elimizde qansha kúrd ókili bar? Qazir olar negizinen qaı salalarda kórinip júr?
- Men 1993 jyly qurylǵannan beri «Barbang» Qazaqstan kúrdter qaýymdastyǵynyń múshesimin, al 2021 jyldan bastap osy uıymnyń basqarma keńesin basqaramyn. Men úshin bul — etnosaralyq kelisimdi nyǵaıtýǵa jáne kúrd etnosynyń qazaqstandyq qoǵamnyń ajyramas bóligi retinde damýyna yqpal etetin qurylymdy basqarýdyń zor abyroıy men zor jaýapkershiligi. 2021 jylǵy sanaq derekteri boıynsha Qazaqstanda 47 948 kúrd turady, bul eldiń jalpy halqynyń shamamen 0,25% quraıdy. Kúrdter bızneste, bilim berýde, ǵylymda, mádenıette, sportta jáne memlekettik qurylymdarda belsendi. Bizdiń etnos ókilderi ózderiniń mádenı erekshelikterin saqtaı otyryp, eldiń damýyna eleýli úles qosatynyn maqtan tutamyz. Biraq men odan da mańyzdy oıdy atap ótkim keledi: Men ózimdi «Qazaq eliniń kúrd balasy» — qazaq halqynyń kúrd ulymyn dep sanaımyn. Bul bizdiń ortaq fılosofıamyz ben oılaýymyzǵa aınalýy tıis ekenine senimdimin: biz ártúrli halyqtar emespiz, biz qazirdiń ózinde birtutas Qazaqstan halqymyz. Bul qoǵamdy biriktirýge, barlyq mádenıetterdi qurmetteýge jáne biryńǵaı azamattyq keńistik qurýǵa baǵyttalǵan Qazaqstannyń oılastyrylǵan memlekettik etnosaıasatynyń qorytyndysy. Meniń taǵdyrym — Qazaqstanda árbir etnos óziniń biregeıligin saqtap qana qoımaı, birtutas Qazaqstan halqynyń tolyqqandy bóligine aınalýynyń aıqyn dáleli. Bul biz maqtan tutýǵa quqyly jáne kelesi urpaqqa berýimiz kerek jetistik.
Sizdi ultaralyq tatýlyqty nyǵaıtý salasyndaǵy qoǵamdyq qyzmetke ıtermelegen basty sebep ne?
- Qoǵamdyq qyzmetpen aınalysýǵa degen umtylys jas kezimde qalyptasty. Armenıada dúnıege kelgen men kópultty ortada óstim, bul maǵan basqa halyqtardyń mádenıetine de qurmetpen qaraýdy úıretti. 1990 jyldan beri Qazaqstanda turamyn, bul jerde men tek baspana ǵana emes, sonymen birge etnostar arasyndaǵy beıbitshilik pen kelisimdi baǵalaıtyn orta taptym. Qazaqstan – árbir adam ózin birtutas halyqtyń bir bóligi retinde sezinetin biregeı memleket. Bul meni ultaralyq kelisimdi nyǵaıtý jónindegi qyzmetke shabyttandyrdy. Meniń qalyptasýymda Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń ıdeıalary, onyń toleranttylyq pen azamattyq birlik qaǵıdattaryna adaldyǵy mańyzdy ról atqardy. Meniń marqum aǵam — Knáz Ibragımovıch Mırzoev 2003-2021 jyldar aralyǵynda Qazaqstan kúrdter qaýymdastyǵynyń prezıdenti boldy, ol kisiniń halyqqa qyzmet etýge adaldyǵy men tálimgerligi maǵan aıtarlyqtaı áser etip, meniń de osy joldy tańdaýyma aǵamnyń yqpaly boldy.
Qazaq eliniń birligin nyǵaıtýda ana tildi, ulttyq mádenıetti saqtaýdyń róli qandaı dep oılaısyz?
- Ana tili men ulttyq mádenıet — adamnyń ózin-ózi tanýynyń negizi. Adam óz halqynyń salt-dástúrlerin bilip, baǵalaǵan kezde, ol ózine senimdi jáne turaqty bolady, demek, basqalarǵa jaqyn bolady. Óz tamyryna degen qurmet basqalarǵa degen qurmetti týdyrady. Qazaqstanda kóptegen etnostar turady, olardyń árqaısysynyń ózindik biregeıligi bar. Biraq bárimizdi birtutas qazaqstandyq biregeılik biriktiredi jáne bul mádenıettiń berik irgetasynsyz — qazaq jáne basqa etnostarsyz múmkin emes. Men elimizdiń memlekettik etnosaıasatyn qoldaımyn, ol tildik jáne mádenı ártúrlilikti saqtaı otyryp, memlekettik tildi, qazaq tilin biriktirýshi prınsıp retinde damytýdyń mańyzdylyǵyn kórsetedi. Bul árkim ózin kerek jáne qurmetti sezinetin jetilgen, turaqty qoǵamdy quraıdy. Mádenıet pen til jaı ǵana mura emes, bul urpaqtar men halyqtar arasyn baılanystyratyn altyn kópir. Ony saqtap, qorǵap, nyǵaıtý kerek.
Sizdiń oıyńyzsha kúrdter men qazaqtar arasynda uqsastyqtar bar ma? Bolsa, qandaı? (múmkin minezinde, salt-dástúrinde)
- Bilesiz be, Qazaqstanda osynsha jyl turǵaly baıqaǵanym jáne kózimniń jetkeni: shyn máninde kúrdter men qazaqtar arasynda uqsastyq pen ortaq qundylyqtar óte kóp. Másele tek eki halyqtyń tarıhta qıyn kezeńderinen bastan keshkendikterinde ǵana emes, ómirge degen kózqarasymyzda, álemdi qalaı qabyldaıtynymyzda jáne biz úshin neniń mańyzdy ekeninde. Birinshiden, bul — qonaqjaılylyq. Bizde, kúrdter de qazaqtar sıaqty qonaqty Qudaıyndaı syılaıdy. Qonaq kelse, ýaqyt pen jaǵdaıǵa qaramastan, eń jaqsy dastarhanyn aldaryna jaıady. Bul jaı ǵana dástúr emes — bul halyqtyń janynyń bir bóligi. Ekinshiden, úlkenge qurmet. Qazaqtarda da, kúrdterde de aqsaqaldyń sózi — zań. Biz úlkenderdiń sózin tyńdaımyz, keńesemiz, olardyń tájirıbesine qurmetpen qaraımyz. Mundaı tárbıe bizge bala kezden sińirilgen.
Kúrdter, qazaqtar sıaqty, tabıǵatpen úılesimdi ómir súrýge daǵdylanǵan, erkindikti, keńdikti jaqsy kóretin kóshpeli halyqtar. Bul ánderde de, poezıada da, kúshti, namysshyl da ashyq minezizderinde baıqalady.
Budan bólek, bizdi biriktiretin taǵy bir mańyzdy nárse — ortaq dinimiz. Kúrdterdiń de, qazaqtardyń da basym bóligi ıslamdy ustanady, bul bizdi rýhanı turǵydan jaqyndastyrady. Din bizge meıirimdilik, ádilettilik pen jaqynǵa degen qurmet sekildi qundylyqtardy saqtaýǵa kómektesedi, bul ortaq bolmysymyzdy nyǵaıtady.
Kúrdter men qazaqtardyń kópshiligi ıslamdy ustanady jáne bul bizdi rýhanı biriktiredi. Din bizge meıirimdilik, ádilettilik jáne kórshilerimizdi qurmetteý qundylyqtaryn saqtaýǵa kómektesedi, bul bizdiń ortaq bolmysymyzdy nyǵaıtady.
Eki ult ta tamyryn tereńge jaıǵan tarıhyna úlken qurmetpen qaraıtyn halyqtarmyz. Meniń oıymsha, bul bizdiń tilimizdiń ártúrliligi men ornalasqan jerimizge qaramaı, eki ultty sonshalyqty jaqyn etedi.
Sońǵy 10–15 jylda Qazaqstandaǵy etnostar arasyndaǵy qarym-qatynas qalaı ózgerdi dep oılaısyz?
- Sońǵy 10-15 jylda Qazaqstandaǵy etnosaralyq jaǵdaı aıtarlyqtaı jaqsardy. Keńirek aıtatyn bolsaq, táýelsizdik alǵan jyldardan beri túbegeıli ózgerister kóp boldy. Memlekettiń dana saıasaty men Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń qoldaýynyń arqasynda etnosaralyq qatynastar ornyqty ári jetile tústi. Búginde bárimiz - ártúrli etnostardyń ókilderi-birtutas Qazaqstannyń tolyqqandy azamattarymyz. Elimiz ortaq, soǵan saı Eltańbamyz ben týymyz da ortaq. Biz shyǵý tegi jaǵynan erekshelenemiz, biraq Qazaqstan halqy retinde birtutas elmiz. Mádenı ortanyń qalaı ózgergeni erekshe baıqalady. Eger buryn bir dastarhannyń artynda ár túrli halyqtardyń ulttyq taǵamdary bolsa, búginde beshbarmaq, qazy-karta, nan — bizdi dástúr men mádenıette biriktiretin barlyq nárse ortaq asymyzǵa aınaldy.
Búginde adamdardyń kóbi jumysqa, sabaqqa qazaq ulttyq kıiminiń bar kıimder kıetin bolǵan. Men buny durys dep sanaımyn. Sebebi, ulttyq kıim de birliktiń belgisi ispetti. Óz basym kóp jerde qazaqtyń ulttyq kıimin qýana ári erekshe maqtanyshpen kıip júremin, qaı jerde júrsem de meni Qazaqstannyń bir bólshegi retinde qabyldaıdy. Qol jetkizilgen jetistikterge qaramastan, etnosaralyq kelisim — bul únemi nazar men kúsh-jigerdi qajet etetin proses. Biraq búginde elimizdegi birlik pen ózara syılastyqtyń negizi nyǵaıa tústi.
Ulttar arasyndaǵy dostyqtyń belgisine aınalǵan sátti birlesken jobalar bar ma?
- Qazaq jáne kúrd halyqtary arasynda dostyq pen ózara túsinistikti beıneleıtin túrli jobalar iske asyrylýda. Kúrd halqynyń etnosaralyq kelisimdi nyǵaıtýǵa belsendi yqpal etetin Qazaqstan halqy Assambleıasy uıymdastyratyn is-sharalarǵa qatysýy jarqyn mysaldardyń biri bolyp tabylady.
1 naýryzda atap ótiletin Alǵys aıtý kúni halyqtar, sonyń ishinde qazaqtar men kúrdter arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń mańyzdy sımvolyna aınaldy. Bul eldegi beıbitshilik pen kelisim úshin alǵys bildiretin kún. Naýryz kóktem men jańarý merekesi retinde túrli etnostardy biriktirip, birlik pen ózara bir-birin qoldaýdy qalyptastyrady.
Sonymen qatar, az qamtylǵan otbasylarǵa kómek kórsetýge, densaýlyqty saqtaýǵa, sondaı-aq bilim berýdi damytýǵa baǵyttalǵan birlesken áleýmettik jobalar belsendi damyp keledi. Bul bastamalar qazaqtar men kúrdter arasyndaǵy ózara túsinistikti nyǵaıtýǵa, olardyń áleýmettik ıntegrasıalanýyna múmkindik týǵyzýǵa kómektesedi. Birlesken mádenı is-sharalar, festıváldar, kórmeler men qaıyrymdylyq aksıalary qurmet pen yntymaqtastyqty nyǵaıta otyryp, osy halyqtar arasynda berik baılanys ornatýda mańyzdy ról atqarady.
Siz úshin Qazaqstan halqynyń birligi kúni neni bildiredi?
- Men úshin Qazaqstan halqynyń birligi kúni - beıbitshilik, dostyq jáne ózara túsinistik qundylyqtaryn beıneleıtin erekshe mereke. Bul kúndi atap ótý týraly sheshim 1995 jyly qabyldandy, al 1996 jyldan bastap 1 mamyr resmı túrde Qazaqstan halqynyń birligi kúni boldy.
Álemniń kóptegen elderinde 1 mamyr jumysshylardyń eńbek jáne yntymaqtastyq kúni retinde atap ótiledi, biraq bizdiń elimizde bul kún erekshe mańyzǵa ıe boldy. Bul Qazaqstannyń halyqtar arasyndaǵy beıbitshilikti saqtaýǵa, dostyqty damytýǵa jáne mádenı ártúrlilikti qurmetteýge kóp kóńil bóletin memleket retindegi biregeıligin kórsetedi.
Men úshin bul mereke birlik pen kelisimdi baǵalaýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin eske salady, óıtkeni olar turaqtylyqtyń, beıbitshiliktiń jáne bizdiń ortaq bolashaǵymyzdyń negizi bolyp tabylady. Qazaqstan halqynyń birligi kúni bizdiń etnıkalyq jáne mádenı ártúrliligimizge qaramastan, bárimiz bir ult ekenimizdi eske salady.
Birlik - bul jaı ǵana ádemi sóz emes, bul kúndelikti eńbek, bir-birine degen qurmet, halyqtar arasyndaǵy dostyqty saqtaýǵa degen umtylys. Birliksiz myqty memleket qurý múmkin emes, damý men órkendeýge qol jetkizý múmkin emes. Sondyqtan men úshin bul kún – elimizdi maqtan tutý jáne bolashaq urpaq úshin beıbitshilik pen kelisimdi saqtaý jaýapkershiligi.
Kúrd qaýymdastyǵy bul kúndi qalaı atap ótedi jáne bıyl qandaı is-sharalar josparlanǵan?
- Kúrd etnosy Naýryz, Alǵys aıtý kúni, Qazaqstan halqynyń birligi kúni jáne til kúni sıaqty merekelerge belsendi qatysady. Naýryz aıynda biz muramyzdy kórsete otyryp, mádenı is-sharalar men jármeńkeler uıymdastyramyz. Alǵys aıtý kúni biz muqtajdardy qoldaý maqsatynda qaıyrymdylyq aksıalaryn ótkizemiz, al Qazaqstan halqynyń birligi kúni etnosaralyq kelisimdi nyǵaıtatyn is-sharalarǵa qatysamyz. Til kúni biz úshin ana jáne memlekettik tilderdi qurmetteý kúni retinde mańyzdy. Sondaı-aq, biz Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna kómek pen qoldaý kórsetýge baǵyttalǵan túrli áleýmettik jáne qaıyrymdylyq bastamalardy belsendi qoldaımyz. Bul merekeler Qazaqstan etnostary arasynda dostyq pen ózara túsinistikti nyǵaıtýǵa kómektesedi.