Qoǵamnyń  qasireti ashkózdik derti  emes...

Sál sheginis jasap, osydan eki-úsh jyl buryn qoǵamdy dúrliktirgen  oqıǵalardy eske túsireıikshi. 2020 jyldyń 30 jeltoqsanynda Almaty qalasynda bir top adam narazylyqqa shyqty. Adamdardyń jan-aıqaıynyń shyǵýyna Shymkenttegi oqıǵa sebepshi boldy. 11 jeltoqsanda Shymkent qalasynyń ákimshiliginde «Garant 24 Lombard», «Estate Lombard», «Vygodnyı zaım» pıramıdalarynyń jábirlenýshileri narazylyq ótkizgen bolatyn.  Al 2022 jyldyń 11 sáýirinde Astanada Mudabarah Capital qarjy pıramıdasynyń salymshysy ózin jaǵyp jibermekshi boldy. 2022 jyldyń 28 maýsymynda Aqtóbede birneshe salymshylar joǵarydaǵy qarjy pıramıdalarynyń zardabyn aıtyp narazylyqqa shyǵyp edi. Mundaı jaǵdaı aıta berse óte kóp.

Bir-birine uqsas bul oqıǵalardyń túp tórkini nede? Árıne, qarjy pıramıdalarynyń zańsyz áreketteri. Olardyń kesirinen salymshylar qarjysynan qaǵyldy, psıhologıalyq qysymǵa ushyrady. Sońǵy 3–5 jylda qarjy pıramıdalary men odan zardap shekken adamdar týraly aqpar kóp aıtyldy. Jazylyp ta jatyr. Alaıda, olar jańbyrdan keıin shyǵatyn kempirqosaq sıaqty nege kóbeıip ketti degen suraqqa jaýap joq. Bázbireýler halyqtyń tez baıyp ketýge degen ashkóz nıeti deýi múmkin. Biraq másele budan da tereńde jatyr...

Qoıshy kóp bolsa...

Búginde ekonomıkalyq qylmys, onyń ishinde qarjy pıramıdalarymen kúres máselesi órship tur. Qoǵamnyń dertine aınaldy. Kezinde máseleni memleket ýysynan jiberip alǵan. Kóshtiń basy qaıda barsa, sońy da sonda barady. Eldegi kez kelgen máseleni sheshýdiń eń basty joly memlekettik-saıası jiger. Onsyz basqa amaldy qoldaný bos sóz. Bılik máselege mán berip, onyń sebebin anyqtap tıisti sharalar qoldanǵan kezde ǵana biz kútken nátıje bolady.

Qarjy pıramıdalarymen kúrestegi basty kemshilik júıeli jumystyń bolmaýynda. Mundaıda «qoıshy kóp bolsa, qoı aram óledi»  degen halyq danalyǵy oıǵa keledi.

Táýelsizdik alǵan jyldary qarjy pıramıdasy degen uǵym bolmady. Ekonomıkalyq qylmystar salyqtan jaltarý turǵysynan ǵana qaralatyn edi. Sebebi, josparly ekonomıkadan naryqtyq ekonomıkaǵa endi qadam basqan kez. 1991 jyly 9 shildede «Qazaq KSR Memlekettik salyq qyzmetin qurý týraly» Prezıdent Jarlyǵy shyqty. Ol ekonomıka boıynsha Memlekettik komıtetke qarasty mekeme bolatyn. Biraq biraz ýaqyttan soń qaıtadan Qarjy mınıstrliginiń quramyna endi. 1996 jyly Memlekettik salyq komıteti quryldy. Alaıda, araǵa bir jyl salyp qaıtadan Qarjy mınıstrligine ótip ketti. Sol aralyqta salyq qyzmetinde birshama ózgeris boldy. 1994 jyly Qarjy mınıstrliginiń salyq qyzmetiniń ishinde «salyq polısıasy» quryldy. Oǵan tergep-tekserý mindeti júkteldi. Iaǵnı salyq salasy boıynsha sotqa deıingi tergep-tekserý jumysyn salyq polısıasy atqaratyn boldy. Al 1998 jyly «Salyq polısıasy komıteti» quryldy.

2001 jyly salyq polısıasy Úkimetten enshisin alyp bólek shyqty. Qazaqstan Respýblıkasynyń salyq polısıasy Agenttigi quryldy. Osylaısha salyq polısıasy táýelsizdik jyldarynda alǵash ret Prezıdentke tikeleı baǵynatyn ortalyq memlekettik organǵa aınaldy. Oǵan Qarjy mınıstrliginiń salyq polısıasy komıteti men Memlekettik kirister mınıstrliginiń salyq polısıasy akademıasynyń qyzmetteri men ókilettikteri berildi.

Munymen salyq polısıasyndaǵy ózgeris aıaqtalǵan joq. 2002 jyly 4 shildede «Qazaqstan Respýblıkasynyń qarjy polısıa organdary týraly» zań qabyldandy. Zań memlekettik organnyń ókilettigin keńeıtti. Olarǵa salyqtyq qylmystan basqa, kásipkerlik qyzmetke zańsyz aralasý, jemqorlyq pen kontrabandamen kúres qyzmetteri júkteldi. Bul 2003 jyly memlekettik-ákimshilik reformaǵa jalǵasty. Mekemege jemqorlyqpen kúres sekildi kúrdeli qyzmet júktelip, ol endi  «QR ekonomıkalyq jáne jemqorlyq qylmystarmen kúres Agenttigi» bolyp ózgerdi.

Agenttik osy ataýmen 2014 jylǵa deıin ómir súrdi. Keıin onyń jemqorlyqpen kúres qyzmeti qaıta qurylǵan Memlekettik qyzmet isteri jáne sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigine berildi. Al onyń negizgi qyzmeti qaıtadan Qarjy mınıstrliginiń quzyretine ótti. Osylaısha mınıstrlikte Qarjy monıtorıńi agenttigi quryldy. Oǵan «qylmystyq jolmen alynǵan kiristerdi zańdastyrýǵa (jylystatýǵa) jáne terorızmdi qarjylandyrýǵa qarsy is-qımyl, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasymen osy organnyń júrgizýine jatatyn qylmystyq jáne ákimshilik quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý, anyqtaý, jolyn kesý, ashý jáne tergeý jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna sáıkes ózge de fýnksıalar» berildi.

Memlekettik baqylaý kúsheıdi

Táýelsizdik jyldarynda qarjy pıramıdalary belsendi bolǵan joq. Sondyqtan olarmen kúresý kerek degen talap ta bolmady. Joǵaryda jazǵanymyzdaı, memlekettiń nazarynda eń bastysy: salyqtan jaltarý, jemqorlyq, kontrabanda jáne ózge de máseleler boldy.

Kópshilikke tanys jalǵyz mysal – «Smagýlov jáne K» qarjy pıramıdasy. Ol 1990 jyldary áreket etken. Pıramıdalar sońǵy 3–5 jylda belsendi bola tústi. Oǵan túrli faktor áser etýi múmkin. Halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıynyń tómendeýinen bastap bebı-býmǵa deıin. Tipti 2019 jylǵy bılik tranzıti de áser etken bolar. Al aqparattyq-tehnologıalardyń damýy jáne koronavırýs ınfeksıasynyń taralýy otqa maı quıǵandaı boldy.

2019-2020 jyldary qarjy pıramıdalarynan zardap shekken azamattardyń úni estile bastady. Máselege Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev mán berdi. Sonyń nátıjesinde 2021 jyldyń 28 qańtarynda Qarjy monıtorıńi komıteti Qarjy mınıstrliginen qaıtadan bólinip shyqty. Táýelsizdik tarıhynda ekinshi ret prezıdentke baǵynatyn «QR Qarjylyq monıtorıń agenttigi» quryldy. Oǵan «Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrliginiń qylmystyq jolmen alynǵan kiristerdi zańdastyrýǵa (jylystatýǵa) jáne terorızmdi qarjylandyrýǵa qarsy is-qımyl salasyndaǵy, sondaı-aq ekonomıkalyq jáne qarjylyq qylmystar men quqyqbuzýshylyqtardyń aldyn alý, olardy anyqtaý, jolyn kesý, ashý jáne tergep-tekserý boıynsha fýnksıalary men ókilettikteri» berildi. Osylaısha  mekeme bir ortalyqqa baǵynǵan jeke ýákiletti organǵa aınaldy.

Kúres jáne oń nátıje

Jańadan qurylǵan agenttik basshysyna Prezıdent qarjy pıramıdalarymen kúresti jolǵa qoıýdy tapsyrdy. Búginde jumystyń oń nátıjesi bar.

Qazaqstan Respýblıkasy Qarjylyq monıtorıń agenttigi saıtynda sot úkimi shyqqan qarjy pıramıdalarynyń tizimi bar. Tizimge qaraıtyn bolsaq, 5 qarjy pıramıdasyna – 2021 jyly, 10-yna – 2022 jyly, bıyldyń ózinde 13 qarjy pıramıdasyna sot úkimi shyqqan. Jalpy uzyn sany 28 joba qarjy pıramıdasy retinde tanylǵan.

Qarjylyq saýatsyzdyq  negizgi faktor ma?

Biz sot úkimi shyqqan qarjy pıramıdalarynyń áreketin saraptadyq. Saraptama nátıjesi kórsetkendeı, olardyń sońǵy 3–5 jylda kóbeıýine kelesi ishki faktorlar áser etken:

1. Halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıynyń tómendeýi. Munyń áserinen nesıe alý kóleminiń artýy, baspananyń bolmaýy sekildi máseleler týyndady. Bıyl jazda Astanada Kaspi banktiń bir bólimine belgisiz adam basyp kirip, ondaǵy azamattardy kepilge alyp edi. Ol banktiń barlyq aktıvterin múgedek balalarǵa, áleýmettik osal toptarǵa berýdi talap etken bolatyn. Osy oqıǵadan keıin halyqtyń nesıe alý kóleminiń artýy máselesi qaıta kóterildi. Halyqtyń qarjy pıramıdalaryna jappaı aldanýynyń basty sebebi osy.   

«Elimaı-2019» TK, «Finiko», «Investment Consulting Agency», «Semeınyı kapıtal», «Ata-meken 2021» TK, «Svoı dom», «GAP» TK sıaqty qarjy pıramıdalary az ýaqytta úı álde kólik alýǵa ýáde berip, adamdardy salymshy bolýǵa úgittegen. Mysaly, «Finiko» salymshylarǵa úı álde kólik baǵasynyń 35%-yn  quısa, 3-4 aıda úı, kólik alyp beremiz dep ýáde bergen. Osylaısha pıramıdany uıymdastyrýshylar halyq qandaı nársege muqtaj bolsa sony usynýǵa tyrysqan.

2. Demografıalyq daǵdarys pen genderlik teńsizdik (bebı-bým men kópbalaly analar sanynyń artýy). Qarjy pıramıdalaryna aldanǵandardyń basym kópshiligi áıelder. Mundaı aqparatty Finprom.kz saraptama nátıjesi kórsetti. Bıyl qańtar–sáýir aıynda zardap shekkenderdiń 71%-dan astamy, ıaǵnı 273-i áıelder deıdi sarapshylar. Qarap tursaq, mundaı qorytyndynyń máni bar. Astanada ózin jaǵyp jiberýge umtylǵan áıel, Shymkent, Almaty jáne Aqtóbede narazy bolǵan jábirlenýshilerdiń basym kópshiligi de áıelder. Munyń sebebi ne?

2019 jyly Astanada 5 sábıdiń qazasynan soń elde kópbalaly analar narazylyǵy kúsheıdi. Olar ózderiniń áleýmettik jaǵdaıynyń nashar ekenin aıta bastady. Kóp uzamaı memleket tarapynan kópbalaly analarǵa áleýmettik qoldaý kúsheıdi. Ár balaǵa tólemderden bólek, analardy áleýmettendirý boıynsha bastamalar qolǵa alyndy. «Baqytty otbasy» jobasy bastaý aldy. Alaıda, bul jumys koronavırýs indeti kezinde toqtap qaldy. Sebebi, bárimiz jappaı oqshaýlandyq. Áleýmettik jeliler adamdar arasyndaǵy baılanystyń basty quralyna aınaldy. Dál sol ýaqytta qarjy pıramıdalary belsendi áreketke kóshti. Olar WhatsApp, Telegram messenjerleri arqyly onlaın birlestik qura otyryp, salymshylardy úgittedi. Ásirese, qoǵamda áleýmettený prosesi toqtap qalǵan áıelder qaýymy zardap shekti. Bul jerde tek kópbalaly analar ǵana emes, shamamen 2008 jyldan beri kele jatqan «bebı-bým» faktory da áser etti. Munyń bári áleýmettený máselesine memlekettik qoldaýdyń qajet ekenin kórsetedi.

3. Qarjylyq saýattyń tómendigi. Qarjy pıramıdalary ońaı jolmen paıda tabýdy usynǵan. Salymshylarǵa túrli ınvestısıalyq joldardy kórsetken. Mysaly, «Sincere Systems» jáne «Finiko» krıptovalútalar qyzmetin usynǵan. «Mebelnyı proekt Nýr»/ «Nur-jıhaz» jıhazdardy oınatsa, «Innova Gold» altynnan jasalǵan quımalar men áshekeı buıymdarǵa ınvestısıa quıýǵa úgittegen. Al ózge pıramıdalar salynǵan aqshany qysqa merzimge eselep qaıtarýǵa ýáde etken. Budan shyǵatyn qorytyndy halyqtyń áli kúnge deıin qarjylyq saýaty tómen. Dese de, bul negizgi faktor emes.