Ábilfaıyz Ydyrysov jaıly bir úzik syr
Ádebıet degen alyp álemniń qaıratkerleri az emes. Esimi elden bólek sondaılyq daryndy tulǵamyzdyń biri de biregeıi – Ábilfaıyz Ydyrysov. Ulttyq rýhanıat, til men ádebıet, jýrnalısıka men pedagogıka salalarynda ózindik iz qaldyrǵan azamat esimi atalǵanda, onyń eńbekterin eske almaý – ádiletsizdik. Ol qazaq jýrnalısıkasynyń damýyna ólsheýsiz úles qosyp, qalamynyń qýatymen eliniń eńsesin tikteýge qyzmet etti.
Ábilfaıyz Ydyrysuly 1930 jyly 23 aqpanda Qostanaı oblysynyń Amangeldi aýdanyndaǵy Egindisaı aýylynda týǵan. Jazýshy, jýrnalıs, pedagog, tarıh ǵylymynyń kandıdaty. Ol – 800-den astam pýblısısıkalyq maqala, ocherk, oqýlyqtar, «Qazaq jýrnalısıkasynyń tarıhy», «Ocherk jýrnalısıka janry retinde», «Baspa ónimderin ásemdeý», taǵy basqa da pán boıynsha ádistemelik quraldar daıyndaǵan ustaz. Á.Ydyrysov – qazaq oqyrmandaryna «Tańsholpan» derekti romanynyń avtory retinde de keńinen tanymal jazýshy.
Eńbek jolyn jastar gazetterinen bastap, búkil elge, aldymen, pýblısıs-jýrnalıst retinde tanymal bolǵan Ábekeń búgin respýblıka jýrnalıseriniń belgili ustazyna aınalyp otyr. Qazaq jýrnalısıkasynyń kúrdeli problemasyn sheshýge qatysqan, onyń teorıalyq negizin jasaǵan mamandardyń biri.
Ol ómiriniń jarty ǵasyr ýaqytyn jýrnalısıka, ádebıet maıdanyna arnady. Onyń qyryq jylynda ustazdyqpen aınalysty. Kóptegen syılyqtyń laýreaty, konkýrstyń júldegeri boldy. Onǵa tarta poves, novela, romandardyń, basqa da kórkem týyndylardyń avtory. Jýrnalıs-ustaz retinde Á.Ydyrysov esimderi málim Qanıjan Bekhojın, Taýman Amandosov, Temirbek Qojakeev, Sherıazdan Eleýkenov tárizdi tulǵalarmen zamandas, úzeńgiles maıtalman maman bolatyn.
Iá, aryny asqaq, armany bıik azamat eńbek etýden erinbeı, talaptanýdan taısaqtaǵan joq, kóp oqydy. Oqyǵanymen qosa, oı bólisip, ozyq oqýlyqtar jazdy. İrgeli basylymdarda irilik tanytyp, ǵylym men bilimdi nasıhattap, muqym elge mańyzdy aqparat taratty, tirshiligin tilshilikke arnady. İrilerge ilesip, kemeńgerlermen kósheles, kóregendilermen keseles boldy. Onyń aıǵaǵy – 21 ǵasyr qaımaǵy Áýezovke degen ińkárlik.
Ábekeńniń «Áýezovke ińkárlik» (Atamura, 1997 j.) kitabyn alyńyz. Áýezov álemi degende, Ábilfaıyz kókemiz uly tulǵanyń tuńǵıyǵyna úńildi. Onyń «Álemniń Áýezovi» ekenine kóz jetkizdi. Ǵajap bolmysty Áýezov álemi! Kósem kóregendik! Keńes kezinde Áýezov astarlap aıtqan biraz boljamnyń keıin dóp kelgeni kóp. Sondyqtan áýezovtaný – ultqa ulaǵat, tereń ilim, mol mıras.
Kitapta negizinde uly oıshyldyń dáris alǵan shákirtterine aıtqan sol áýlıelikteri áńgimelenedi. Áýezov 37 jylǵy úrkinshilik (respressıa) qurbandary jaıynda: «Olar áli-aq ortamyzǵa oralady...» degen. Olar aqtaldy. «Qazaqtyń kim ekenin áli-aq tanytasyńdar» – depti. Mine, egemen el boldyq. «Azattyqqa attanysty jastarymyz bastaıdy» dese, bul – 86-nyń jeltoqsanynda qazaq jastarynyń ult rýhyn asqaqtatyp, aq qar, kók muzda alaý jaqqany. Shyńǵys Aıtmatov jaıly: «Ol áli Adamzattyq tulǵa bolady», dep boljaǵan. Ol sózi de aqıqatqa aınaldy emes pe.
Qysqasy, Ábekem óziniń «Áýezovke ińkárlik» atty novelalar jınaǵynda uly klassıgimizdiń sondaı áýlıelik boljam aıtqan sáýegeılik sátin oqıǵalyq jelimen kelisti beınelep, ǵajap adamnyń qaıtalanbas abyzdyq tulǵasyn somdaǵan. Tipti, jazýshy óz oı tolǵaýynda «Maǵan Áýezovtyń dárisi kóp kómektesti. Men ol kisini pir tutamyn. Eń birinshi, sol kisi meniń túsime kirip, aıan berdi: «Ábilfaıyz, jaz!», – dedi» dep syr shertedi. Keıinnen ózi de aǵa tálimger jolyn jalǵap, qazaqtyń qabyrǵaly qalamgeri atandy. Basylymdarda bas redaktor qyzmetin atqaryp, bilgenimen bólispekke bekindi. Tilshi bolmaqtyń tirshiligin tyńdap, talaptyǵa tramplın boldy.
Qalamgerdiń «Syr men shyndyq» atty shyǵarmalar jınaǵyna (Almaty, «Atamura», 2000 j.) engen «Ulttyq rýh, ulttyq namyspen asqaqtaıyq!» degen taqyryppen berilgen tolǵaýyn atamasqa bolmas. Bul týyndyda ómir shyndyǵy, qazirgi zaman tynysy ashshy da bolsa aqıqat-tyn. Jınaqqa engen ár materıal men qazaqpyn degen pendeni eriksiz oılandyrady, teńseltip tebirentedi. Óıtkeni, olarda ultymyzdyń taǵdyryna qatysty kókeıkesti másele kóterilgen. Avtor: «Nege olaı?!» «Nege bulaı?!» «Nege?!» «Ar qaıda, namys qaıda?!» – dep tolǵanady.
Ondaı tolǵanýdyń syry men shyndyǵy – til, dil, din, jer satý, ar, namys, halyq taǵdyry, qaltaly qazaqtar, kelimsekterdiń basynýy beıqam qonaqjaılylyq, qazyna-baılyǵymyzdyń talapaıǵa túsýi, bala satý, ata-anadan bezý, tyń kóterý tragedıasy, túrli bombanyń jarylys zardaptary jaıy. Sybaılastyq pen jemqorlyqtyń zardaby. Halyqty jaýlaǵan túrli kesapat, dertpen kúres máselesi, qazaq aýylyn tyǵyryqtan shyǵarý problemasy. Avtor atalǵan pýblısısıkalyq týyndylar jınaǵynda «dos jylatyp aıtady» qaǵıdatyn ustanyp, álgi sanalǵannyń bárin ashyna alǵa jaıady. Ulttyq namys nege kemis, ulttyq rýh nege tómen? «Qashan oıanasyń, qazaq?!» dep jan-aıqaıyn syrtqa shyǵarady.
Taǵdyrynda talaıdy kórgen ustaz 1953–1965 jyldar aralyǵynda «Qazaqstan pıoneri» (qazirgi «Ulan») gazeti redaksıasynda ádebı qyzmetker, bólim meńgerýshisi, jaýapty hatshy, redaktordyń orynbasary, «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas alash») gazetinde bólim meńgerýshisi, jaýapty hatshy syndy qyzmetterdi atqaryp, ary qaraıǵy ǵumyryn ǵylym men bilim berýge arnaıdy.
Á. Ydyrysovtyń qazaq baspasóziniń zertteýshisi retinde jazǵan eńbekteri – bir tóbe. Máselen, «Adamzat mádenıetiniń órkeni», «Qaraqaılyny bılegen qazaqtar», «Qazaqtyń attary beımálim patshalary, baspagerleri», «Skun kasak-kósem qazaq», «Tereń tarıhtyń óshpes izi», «Ahań men «Qazaq» gazeti jaıly aqıqat» atty súbeli eńbekteri – joǵaryda aıtqan sózimizdiń aıǵaǵy. Ǵalym bul oqýlyqtarǵa engen zertteý eńbekterinde qazaq basylymdarynyń tarıhy men jýrnalıseriniń ádebı hám pýblısısıkalyq murasyn tereń taldap, tarazylap, ǵylymı baǵasyn berip, tasqa basty. Sondaı-aq sol kezdegi qazaq baspasóziniń kókeıkesti máselesin qozǵap, gazet janry jóninde keńinen túsinik beredi. Bul eńbekter – jas jýrnalıser men izdenýshilerge taptyrmas oqý quraly, ulttyq jýrnalıstıkanyń shejiresin shertetin qundy qazyna. Ábilfaıyzdyń qoltańbasy!
Ábekeń – erlik pen qaırat ıesi, qaısar kisi. Ol ómirge qushtar. Qıyndyqty jeńe bilgen adam! Sol jaq aıaq-qoly jansyz qalǵanda da saý qolymen jazýmen aınalysty. Sóz basynda aıtqandaı, qanshama qundy shyǵarmalardy dúnıege ákeldi. Maqsatty ómir súrýge baryn saldy. Ójettigimen, janpıda, áreket-kúresimen ol Korchagın, Ostrovskıı pen ózimizdiń Zeınolla Shúkirovtyń qaısar erligin qaıtalady. Aýyr dertke ushyraǵanda, jarty denesi jansyzdanyp jatqanda da aılap-jyldap, kúni-túni jazýmen ótti. Jas ulǵaıǵan shaqta qolǵa qalam alyp, kórkem prozaǵa kirisý ekiniń biriniń júregi daýalamaıtyn is. Ondaı júrekti qalamger tek qazaqta emes, álem ádebıetinde de saýsaqpen sanarlyq. Alpystan asqan jazýshynyń kórkem shyǵarma jazýǵa otyryp, kúsh-qaıratyn sarp etip jazǵan tom-tom eńbekteriniń san myń shákirtter janyna san ǵasyr shyraq jaǵary anyq
Ábilfaıyz Ydyrysovtyń ǵumyry – shyndyq pen ádildik jolynda sarp etilgen sanaly ǵumyr. Onyń azamattyq ustanymy, ultqa degen janashyrlyǵy talaı jasqa úlgi boldy. Ǵumyryn qazaq baspasózine arnaǵan ol jýrnalısıkanyń ǵana emes, qazaq sóziniń shyraqshysy. Onyń jazǵan ár eńbegi, kótergen ár taqyryby – bolashaq urpaqqa qaldyrǵan baǵa jetpes mura. Qalamy júrdek, oıy tereń azamattyń árbir sózi – ulttyq sananyń shamshyraǵy.
Ábilfaıyz Ydyrysov pýblısısıkasy men tól týyndylary qazaq ádebıeti men jýrnalısıkasynda ózindik qoltańbasyn qaldyrdy. Ol óz isine jaı tilmashtyq retinde qaraǵan joq, árbir týyndyǵa ulttyq reńk berip, tól shyǵarmamyzdaı sińire bildi. Onyń shyǵarmashylyq sheberligi – óz isin erkin ıgerip, ony qazaqy boıaýmen árleı bilýinde. Ábilfaıyz janyna úńilseńiz, odan ultshyldyqty emes ultjandylyqty ańǵarasyz. Asyp-tasqan astamshylyq pen daýryqpa popýlızmnen ada. Iá, ol óz ultyn, óz ólkesin, halqyn janyndaı jaqsy kórip, paıda ákelýdi kózdedi. Desekte, «óz ultyn, halqyn súıgen adam, ózgeni de ózindeı qurmet tutýy – shart» dep uǵyndy.
Ulttyq jýrnalısıkanyń damýyna ólsheýsiz eńbek sińirgen qaıratkerdiń murasyn dáripteý – bizge artylǵan amanat. Ult úshin qalam terbegen qalamgerdiń eńbegi ózi súıgen eli, ózin súıgen halqy barda máńgi jasaı bermek