«Kıiktiń mataýy» qazaqtyń asa qaýipti jeti amalynyń biri. Adýyndy aıazy, burqasyndy borany bar...
Ótken jolǵy paıymymyzda jazǵanymyzdaı, 7–14 jeltoqsan aralyǵynda almatylyqtar bir kún qar, bir kún jańbyrdan kóz ashpady. Ásirese, jeldiniń (jeltoqsannyń) 8-9-y aralyǵynda tolassyz jaýǵan qar qalalyqtardyń esinde uzaq saqtalatyn shyǵar. Qalyńdyǵy 20–25 santımetr aq ulpa qala kóshelerin, aǵashtardy túgel jaýyp, búrkep tastady. Aldynda jaýǵan jańbyrmen aralasyp, sońy kók muz ben yzǵarǵa aınaldy. Birazdan beri qalyń qar bolmaǵandyqtan ári jylylyqqa boıy úırenip qalǵan almatylyqtardy sol yzǵar búrseń qaqqyzdy.
Osy aıdyń 20-synan Sirne amaly tabaldyryqtan attady. Ol jeldiniń (jeltoqsannyń) 25-ine deıin jalǵasady. Ótken joly sóz etken «Kıiktiń mataýy» (burqaǵy) amaly da júrip jatyr. Ol jeltoqsannyń 29-yna deıin sozylady. Jeltoqsannyń sońǵy onkúndiginde qazaq dalasyn qamtyǵan borandy burqasyn kıikterdiń shaǵylysý áreketine oraı «teke burqyldaq» amaly dep te atalǵan.
Jeltoqsan jaıynda el aýzynda júrgen túrli derekter, alypqashpa sózder bar. Jeltoqsan jyl mezgiliniń sońǵy, qystyń alǵashqy aıy. Burynǵy babalar jeltoqsandy «jel aıy», «toqsan aıy» dep ataǵan. Al qazir jeltoqsandy «mandarın aıy» dep ataýshylar da joq emes. Dál osy aıda álemniń kóptegen eline Marokko memleketinen sońǵy pisken mandarınniń jańa legi jóneltiledi. Saýda mınıstri Arman Shaqqalıev Astanada ótken brıfıńte «Jańa jyl qarsańynda azyq-túlik qymbattaı ma?» degen suraqqa jaýap bere kelip, «...Jańa jyldyq qorjynǵa qatysty dastarhannyń baǵa ındeksine saı belgili bir boljam bar. Biz shartty túrde 37-ge jýyq taýardy aldyq. Keıbir pozısıada belgili bir ózgeris bar. Mysaly, jumsaq qaptamadaǵy sút, mandarın, shampan sıaqty», – dedi mınıstr (Zakon.kz.).
Qazaqqa Táýelsizdikti ákelgen de dál osy jeltoqsan. Endi bir kúnnen keıin, jeltoqsannyń 22-sine kún men tún teńeledi. Muny qysqy toqyraý deıdi. Jyldyń eń qysqa kúni bul. Osydan bastap kún uzara bastaıdy. Babalar «endi jaryq molaıady, óris ulǵaıady, kógen keńeıedi» dep bórikterin aspanǵa atyp qýanǵan...
Osy oraıda, maýsymdyq kún uzaqtyǵy men teńelý jáne toqyraý kúnderin oqyrmannyń esine sala ketpekpin. Kóktem 92,8 kún, jaz 93,6 kún, kúz 89,8 kún, qys 89 kún (kibise jyldary 90).
21 naýryz – kún men túnniń jazǵyturǵy teńelý kúni, 23 qyrkúıek – kún men túnniń kúzgi teńelý kúni.
22 maýsym – jazǵy toqyraý kúni, 22 jeltoqsan – qysqy toqyraý kúni.
Búgin grıgorıansha aıdyń 21-i, aı boıynsha, 8-i, al qazaqy esepke súıensek, aıdyń 8-i. Aldaǵy apta (14–21 jeltoqsan aralyǵy) aıdyń basy men sońyna sáıkes kelip tur. Aıdyń bul kezeńderi jaıbaraqat ótpeıtini belgili. Demek, aldaǵy aptada aýa raıy turaqsyz bolady. Aspan deneleriniń bildirýinshe, jaýyn-shashyn bolǵanymen kún aıtarlyqtaı sýytpaıdy, burynǵy qalpyn saqtaıdy.
BABALAR BOLJAMY
Tabıǵı kórinister boıynsha jasalǵan joramal
Qysta:
*Qys qatty bolatyn bolsa, tıin uıasyn tómen jerge, jyly bolsa, joǵaryǵa jasaıdy.
* Kún qulaqtansa, qatty aıaz bolady.
* Túıe ernin jybyrlatyp, jylqy mezgil-mezgil oqyransa, kóktem erte bastalady.
* Kıik basqa jaqqa aýa bastasa, sol jerde uzamaı qatty boran soǵady.
*Kempirqosaq kórinse, jyl berekeli, jaıly, mal tóldi, egin, shóp shyǵymdy, qýanysh kóp bolady.