Jaqynda Almaty oblysynda sibir jarasynan qaza bolǵan maldyń qan taldaýy bul dıagnozdy rastady. Sonymen qatar, tórt adam aýyryp, Úlken Aqsý aýylynda karantın jarıalandy. Taspanews.kz tilshisi sibir jarasynyń taralý joldary, ony juqtyrý qaýpi jáne ólimge ákelý yqtımaldyǵy týraly aqparat jınady.
Úı janýarlaryndaǵy sibir jarasy
Qazaq Veterınarıalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, veterınarıa ǵylymdarynyń kandıdaty Vladıslava Sýshıhtyń aıtýynsha, Qazaqstanda sibir jarasy 1935 jyldan bastap resmı túrde tirkelip keledi. Sol ýaqytta bul dert keńinen taralǵan.
"Elimizdegi sibir jarasynyń epızootıalyq jaǵdaıyn kópjyldyq taldaý nátıjeleri aýyl sharýashylyǵy janýarlarynyń barlyq túrleri sibir jarasynyń qozdyrǵyshyna óte sezimtal ekenin kórsetti", – dedi ol.
Sarapshynyń aıtýynsha, aýyl sharýashylyǵy janýarlary sibir jarasyn topyraq arqyly juqtyrady. Juqtyrýdyń negizgi joly – alımentarly jol, ıaǵnı ınfeksıa as qorytý júıesiniń shyryshty qabattary arqyly enedi. Janýarlar kóbinese bul aýrýdy jaz mezgilinde juqtyrady.
Aýrýǵa tótep bere almaǵan janýarlar sibir jarasynan óledi, al olardyń óleksesi jatqan jer aýrýdyń bir oshaǵyna aınalady. Buryn osyndaı epızootıalyq oshaqtar keń taraǵan bolsa, qazirgi tańda sibir jarasy anyqtalǵan jerlerde mindetti túrde karantın engizilip, topyraq ınfeksıadan tazalanady.
Sibir jarasynyń maýsymdyq sıpaty
Aýyl sharýashylyǵy janýarlarynyń sibir jarasyn juqtyrý jaǵdaılary jyl boıy kezdeskenimen, sáýir-mamyr aılarynda bul kórsetkish artady. Maýsym aıynda aýrý sany ortasha deńgeıde bolsa, shilde-tamyz aılarynda eń joǵary kórsetkishke jetedi. Bul kezeń jaıylymǵa shyǵarý maýsymymen sáıkes keledi.
Mıkroorganızmderdiń uzaq saqtalýy
S.J. Asfendıarov atyndaǵy Qazaq ulttyq medısına ýnıversıtetiniń juqpaly jáne tropıkalyq aýrýlar kafedrasynyń profesory, ǵylym doktory Kúlásh Qurmanovanyń aıtýynsha, sibir jarasy qozdyrǵyshy syrtqy ortada uzaq jyldar boıy belsendiligin joǵaltpaı saqtalady. Vegetatıvti formalary jyly temperatýrada organızmde uzaq ómir súrmese de, syrtqy ortada sporalar túzip, topyraqta jyldar boıy saqtalyp qalady.
Sibir jarasynyń uzaq saqtalýy jáne adamdarǵa juǵýy
"Siz taıgada muzdyqtardyń erigennen keıin buǵylar men jumysshylardyń sibir jarasyn juqtyrǵany týraly estigen bolarsyz. Bul sibir jarasynyń sporalary ondaǵan jyldar boıy saqtalyp qalatynyn kórsetedi. Ondaǵy shópti jegen janýarlar aýrý juqtyrady, al adamdar osy janýarlardan aýrýdy alady," – dep túsindirdi profesor Kúlásh Qurmanova.
Adamdardyń sibir jarasyn juqtyrýy
Adamdarda bul aýrý negizinen qozdyrǵyshpen tikeleı baılanys kezinde paıda bolady.
"Bul kóbinese aýrý malmen nemese onyń óleksesimen tikeleı qarym-qatynasta bolǵanda juǵady. Qazaqstanda sibir jarasyn juqtyrýdyń 98-99%-y mal soıý kezinde tirkeledi," – dedi sarapshy.
Kúlásh Qurmanova basqa da múmkin jaǵdaılardy mysal retinde keltirdi:
"Ótken jyly bizde arheologıalyq jumystar júrgizip jatqan arheolog sibir jarasyn juqtyrdy. Ol paıdaly qazbalardy izdeý kezinde topyraqtaǵy shańdy jutqan. Shań jelmen kóterilip, onyń kózine kirgen. Biraz ýaqyttan keıin onyń denesinde sibir jarasy anyqtaldy," – dep túsindirdi Qurmanova.
Sibir jarasynyń túrleri jáne ólim-jitim deńgeıi
Profesor aýyrǵan adamnyń basynan ne ótkeretinin de atap ótti:
"Qazaqstanda bul aýrýdyń teri formasy eń kóp kezdesedi, ol jaǵdaılardyń 98-99%-yn quraıdy. Basqa túrleri sırek kezdesedi, mysaly, shań arqyly ınfeksıanyń ókpege enýi nemese taǵam arqyly ishekke túsýi. Bul eki forma aýyr ótedi jáne kóbinese ólimmen aıaqtalady. Degenmen, Qazaqstanda sibir jarasynan ólim-jitim kórsetkishi shamamen 1%-dy quraıdy. Ýaqytyly em alǵan naýqastar saýyǵyp ketedi," – dedi Qurmanova.
Sibir jarasy adamnan adamǵa juqpaıdy, alaıda aýrý juqtyrǵan naýqastar qorshaǵan ortaǵa sporalardy shyǵarady. Sondyqtan sibir jarasymen aýyrǵan adamdar mindetti túrde oqshaýlaýdy qajet etedi.
"Naýqastar stasıonarlyq jaǵdaıda emdeledi jáne oqshaýlanady. Emdelip shyqqannan keıin olardyń aýrýhana bólmesi mindetti túrde dezınfeksıalanady," – dep qosty profesor.
Juqtyrýdyń negizgi táýekel toptary
Kóbinese aýyl turǵyndary, ásirese er adamdar, sibir jarasyn juqtyrýy múmkin. Sebebi olar janýarlarmen jıi baılanysta bolady, mysaly, mal soıý, janýarlardy kútip-baptaý, jún men teri óńdeý kezinde aýrý juqtyrý qaýpi joǵary.
"Halyq dúken sórelerindegi etten sibir jarasyn juqtyrýdan qorqady, biraq bul óte sırek kezdesetin jaǵdaı. Resmı derekterge sáıkes, sibir jarasynyń ishek túri óte sırek kezdesedi jáne jalpy kórsetkishtiń 1%-nan azyn quraıdy. Onyń ústine, eshkim shıki et jemeıdi," – dep qorytyndylady Qurmanova.
Aldyn alý
Vladıslava Sýshıhtiń aıtýynsha, sibir jarasy mıkrobynyń tabıǵı rezervýarlarynyń bolýy, atap aıtqanda, Bacillus anthracis qozdyrǵyshynyń topyraqta uzaq ýaqyt saqtalýy, ınfeksıany Qazaqstanda tolyq joıýǵa múmkindik bermeıdi.
Alaıda júıeli túrde júrgiziletin veterınarıalyq-sanıtarıalyq sharalar ınfeksıanyń jańa oshaqtaryn azaıtýǵa yqpal etedi.
Sýshıhtiń aıtýynsha, ınfeksıa anyqtalǵan kezde mal soıylǵan nemese ólip qalǵan oryn, sondaı-aq onyń shóp jegen jeri men tósenishi, tipti jatqan jerdegi topyraqty órteý qajet.
Aýrý juqtyrǵan malǵa qoldanylǵan quraldar — kúrek, qyrǵysh, shelek sıaqty zattar arnaıy dezınfeksıalyq quraldarmen óńdeledi, sodan keıin tazalyqtyń qalaı júrgizilgendigi qatań baqylanady.
Qazirgi ýaqytta sibir jarasyna qarsy negizgi aldyn alý sharasy vaksınasıa bolyp tabylady.
"Bizdiń elimizde jyl saıyn sibir jarasyna shaldyqqan bolýy múmkin barlyq úı janýarlaryna mindetti túrde vaksınasıa júrgiziledi", – dep atap ótti Vladıslava Sýshıh.
Jerleý oryndary
Sibir jarasy qozdyrǵyshynyń topyraqta uzaq ýaqyt saqtalýy bul ınfeksıanyń búkil el boıynsha turaqty oshaqtarynyń paıda bolýyna ákeldi. Infeksıanyń órshý qaýpi áli de joǵary.
Mamannyń statısıkasyna sáıkes, Qazaqstanda sibir jarasy boıynsha 1,5 myńnan astam qaýipti eldi meken tirkelgen, olarda bir kezderi ınfeksıa keń taraǵan. Eki myńnan astam oshaqta aýrýǵa shaldyqqan mal jerlengen.
Kúlásh Qurmanova jerleý oryndarynyń qaýipsiz ekenin atap ótti:
"Olar óte tereń ornalasqan jáne jaqsy jabylǵan, aınalasynda sanıtarlyq aımaq jasalǵan. Eger janýar jaıylymda nemese dalada aýrý juqtyrsa, sol aımaqta shóptiń ósýine jol bermeý úshin butalar egiledi. Bul janýarlardyń sibir jarasyn juqtyrýyn boldyrmaýǵa múmkindik beredi", – dedi ol.
Alaıda belgisiz nemese qaraýsyz qalǵan jerleý oryndary qaýipti bolýy múmkin. Tabıǵı landshafttyń ózgerýi, jer qazý jumystary nemese tabıǵı apattar nátıjesinde jer betine ınfeksıanyń sporalary shyǵýy yqtımal.
Sarapshynyń aıtýynsha, esepke alynbaǵan jerleý oryndarynda mal jaıý nemese aýrýǵa shaldyqqan janýarlar arasynda Bacillus anthracis tasymaldaýshylarynyń bolýy sibir jarasynyń taralýyna ákelýi múmkin.
"1996 jyldan bastap Qazaqstanda sibir jarasynan qyrylǵan úı janýarlaryn jerleýge qatań tyıym salyndy", – dedi Sýshıh.
Ol aýrý juqtyrǵan janýarlardyń máıitteri arnaıy ınsıneratorlyq qondyrǵylarda órteý arqyly joıylatynyn atap ótti. Respýblıkalyq epızootıaǵa qarsy otrád qaýipti ınfeksıa oshaqtaryna baryp, aýrý janýarlardyń máıitterin joıady.
Dezınfeksıadan keıin topyraqtyń joǵarǵy qabaty 20-25 sm tereńdikke deıin órteledi.
Sibir jarasy boıynsha derekter
Vladıslava Sýshıhtiń málimetteri boıynsha, sibir jarasymen aýyrǵan janýarlar men adamdardyń eń kóp sany 1960-1980 jyldary tirkelgen. 1996 jylǵa deıin epızootıalyq jáne epıdemıalyq jaǵdaı turaqtalyp, jylyna 13-ten 25 jaǵdaıǵa deıin tirkelip otyrǵan. 1997 jyly jaǵdaı kúrt nasharlap, 66 adam sibir jarasyn juqtyrǵan.
2021-2023 jyldary Qazaqstanda sibir jarasynyń 18 jaǵdaıy tirkeldi: 2021 jyly – 6, 2022 jyly – 4, 2023 jyly – 8 jaǵdaı. Osy kezeńde 78 janýardan sibir jarasy anyqtaldy, olardyń 55-i iri qara mal, 19-y jylqy jáne 4-i usaq mal.
Qazaqstanda sibir jarasyn juqtyrý turaqty kórsetkish kórsetedi. Sońǵy onjyldyqta bul aýrýǵa shaldyqqan janýarlar sany jylyna 10-nan aspaıdy. Jyl saıynǵy júıeli vaksınasıalaý aýrýdyń aldyn alýdyń tıimdi quraly bolyp tabylady jáne ol janýarlar arasyndaǵy aýrýshańdyqty jekelegen jaǵdaılarǵa deıin tómendetýge múmkindik beredi.