Astanada 2-3 tamyz aralyǵynda Qazaqstan men Aýǵanstan bıznes forýmy ótkeni málim. Onda saýda qatynasyn damytýǵa qos tarap ta múddeli ekeni anyq boldy. Qazirgideı kúrdeli jaǵdaıda barlyq elder úshin azyq-túlik qaýipsizdigi basty orynda tur. Aýǵanstan úshin qazaqstandyq eksport sol eldegi azyq-túlik qaýipsizdiginiń kepili. Al biz úshin eksport baǵytyn ártaraptandyrý men keń naryqqa jol izdeýde «tálipti taıanyp, aýǵan jotasynan asý» kerek boldy.
Biraq soǵan qaramastan tálip ókilderiniń Astanaǵa kelýi, olarmen túrli baǵyttaǵy qarym-qatynasty damytýǵa baılanysty kereǵar pikirler de boldy. Sonyń ózi qazaq-aýǵan qatynasynda qos taraptyń birdeı múddeli tustary qaısy degen máseleni tereń qaýzaý kerektigin kórsetkendeı.
KÓRSHİMİZDİ BİZBEN BÁSEKELESKE AINALDYRDY
Astanadaǵy bıznes forýmy aıasynda saýda-iskerlik qarym-qatynastaryn damytýǵa múddeli ekenin eki el ókilderi de rastady. QR Premer-Mınıstriniń orynbasary, Saýda jáne ıntegrasıa mınıstri Serik Jumanǵarın de óz sózinde: «Biz Aýǵanstanmen qalyptasqan saýda-ekonomıkalyq, kólik-logıstıkalyq jáne energetıkalyq baılanystardy saqtaýǵa múddelimiz», – degeni bar. Eger tereńdeı qarastyratyn bolsaq, bul Qazaqstannyń Aýǵanstanmen qarym-qatynasty damytýdaǵy negizgi baǵyty jáne kózdegen múddesi ekenin kóremiz. Bylaısha aıtqanda, eksporttaǵy negizgi baǵyttarymyz boıynsha qazirgi tap bolǵan qıynshylyqtar bizge Aýǵanstandy basyp ótetin ońtústik baǵyttaǵy saýda dálizin ashý qajettiligin týdyrady.
Taǵy bir nazar aýdaratyn másele – Reseı faktory. Reseıge salynǵan sanksıa jáne onyń astyq kelisiminen shyǵýy sekildi jaıtter soltústik kórshimizdi bizben astyq naryǵynda qaýipti básekeleske aınaldyrdy. Bylaısha aıtqanda, qazaqstandyq astyq eksportynyń «dástúrli aımaǵyna» aınalyp kele jatqan Aýǵanstan, Pákistan, Ózbekstan, Tájikstan, Shyǵanaq elderi syndy baǵytta endi reseılik saýdagerler de jańa ekpinmen aralap júr (Bul týraly gazetimizdiń ótken sanynda sarapshy Aıbar Oljaı tereńdeı túsindirip ótken bolatyn). Mine, osynyń ózi de bizdi Aýǵanstan jáne ol arqyly ótetin eksporttyq ornymyzdy ekijaqty baılanystardy damyta otyryp qaıta bekemdeý qajettigin týdyrdy.
Al Aýǵanstannyń bizben saýda-ekonomıkalyq baılanysty damytýǵa degen múddesi neden týyp otyrǵany jurtqa málim. Bir aýyz sózben aıtqanda, biz Aýǵanstandaǵy azyq- túlik qaýipsizdigi úshin asa mańyzdy el bolyp sanalamyz. Aýǵanstan – qazaqstandyq astyq ónimderin ımporttaýshy úlken naryqtyń biri. Bir ǵana mysal keltireıik, 2021 jyly aýǵan jerine 895 myń tonna un eksporttaǵan bolsa, byltyr 1,3 mıllıon tonna jetkizgen. Qazir eldegi tálipterdiń bıligi úshin azyq- túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý asa mańyzdy. Sebebi, BUU-nyń ótken jyl sońyndaǵy málimetinde atalǵan el halqy asharshylyq qaýpinde ekeni aıtylǵan. Bul turaqtylyqty endi ǵana qamtamasyz ete bastaǵan tálip bıligi úshin basty másele retinde qarastyrylatyny sózsiz. Onyń ústine, tálipter túrli belsendi dıplomatıalyq, saýda-ekonomıkalyq is-qımyldar arqyly el ishinde jáne syrtynda ózderin legıtımdi etkisi keledi. Biraq bir nárse anyq, bizdiń saýda-ekonomıkalyq múdde turǵysynan qarym-qatynas ornatýymyz tálipterdi resmı túrde moıyndaý dep sanalmaıdy.
JASYRYN NARYQ NEMESE ELEÝLİ DE ELEÝSİZ AÝǴANSTAN
Aýǵanstanmen qarym-qatynasty damytýǵa baılanysty kereǵar pikirdiń bolatyny ras, ári onyń da ózindik negizi bar. Eń aldymen, «Talıban» uıymynyń bizdegi resmı statýsy. Bul bizge ǵana emes, Reseı, Qytaı, arab elderi sekildi aýǵan jurtymen óz múddesi turǵysynan qalaıda qarym-qatynas ornatýǵa májbúr barlyq taraptar úshin yńǵaısyz jaǵy. Sonyń ózinde biz moıyndasaq ta, moıyndamasaq ta, aýǵan jerindegi qazirgi realısik túziliste tálipterden aýqymdy bılik platformasy joq.
ORTA AZIA ÚSHİN MAŃYZDY
Sonymen birge, Aýǵanstanmen baılanysty damytý Qazaqstannyń eksporttyq baǵyttaryn ártaraptandyrýǵa qatysty ekenin eskergen jón. Qazirgi syrtqy álemdegi geosaıası jaǵdaılarǵa baılanysty Qazaqstannyń osyǵan deıin súıenip kelgen eksporttyq dálizderi úlken qıyndyqqa ushyrap otyrǵany jurtqa belgili. El ekonomıkasynyń kúre tamyry bir baǵytqa ǵana táýeldi bolýy túbirli múddemizge úlken zıan jetkizerin anyq túsindik. Sondyqtan da qazir memleket taraby túrli eldermen saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastardy alǵa tarta otyryp, negizgi eksport joldaryn, teńizge shyǵatyn qaýipsiz, senimdi, ári barynsha jyldam nusqalaryn qarastyrý ústinde.
Árıne, Aýǵanstan endi ǵana salystyrmaly túrde ishki turaqtylyqqa ıe bolyp keledi. Tálipter uzaq merzimge eldiń zańdy bıligi bolyp qala ma, qalmaı ma degen saýaldar áli de ózekti. Onyń ústine ishki saıası jaǵdaılar, esirtki jáne terorızm qaýpi, áleýmettik daǵdarys batpaǵyndaǵy eldiń qal-ahýaly jáne t.b. sebepter Aýǵanstanmen baıandy qarym-qatynas ornatý qıyn degen oı týdyrady. Biraq biz Aýǵanstannyń Orta Azıa úshin, tipti Eýrazıa úshin asa mańyzdy el ekenin moıyndaýǵa tıispiz. Aýǵanstandy mundaı mańyzdy etken nárse eń aldymen onyń geografıalyq ornalasýyndaǵy artyqshylyq. Tutas tarıh boıynda órkenıetterdi, el men eldi, aımaq pen aımaqty tutastyryp jatqan «Azıa júregi» degen atqa ıe óńirdegi el. Alys qurlyqtan AQSH-tyń 20 jyl boıy bul elde ásker ustap otyrýy tegin emes. Aýǵanstanǵa yqpal etý arqyly Vashıngton belgili deńgeıde Azıadaǵy iri oıynshylarǵa yqpal etken edi.
Aýǵan jerindegi 40 jyldyq soǵys memleket ekonomıkasyn turalatyp, halyqtyń ál- aýqatyn nasharlatty. Degenmen, Aýǵanstandaǵy osy turaqsyzdyq kezeńindegi demografıalyq ósimi tańdandyrady. Soǵys bastalmas buryn 17 mıllıon shamasyndaǵy aýǵan halqy, qazir 41 mıllıonǵa jetti. Bul eń áýeli úlken naryq retinde menmundalaıdy. Ondaǵy halyqtyń satyp alý qabileti qazirshe tómen bolǵanymen, aýǵan jurtyn «ash naryq» dep sıpattaýǵa bolady. Astanadaǵy forýmda qazaqstandyq óńdelgen ónimderdi eksporttaýdy basa qarastyrý sebebi de sondyqtan. Mine, munyń bári qazaq-aýǵan qarym-qatynasyn damytý masshtabty ári salmaqty sebepterden bolyp turǵanyn kórsetedi.
«Almaty-akshamý», №93, 5 tamyz, 2023 jyl