Bul onyń kelesi jyly ótetin saılaýǵa qatysýyna kedergi bolmaq
Batys basylymdary sońǵy kúnderi AQSH-tyń eks- prezıdenti Donald Tramp ózine qarsy ótetin sotqa keldi dep jarysa jaza bastady. Alaıda, bul proses kúni búgin bastalǵan joq. Mundaı ister ol bılikte bolǵan kezden beri júrýde. Jaǵdaıdy sońǵy kezderi órshitip otyrǵan onyń saıası ambısıasy. Ol ekinshi ret prezıdent bolýǵa múddeli. 2024 jylǵy saılaýǵa daıyndyqty áldeqashan bastap ketti.
DEMOKRATTARDYŃ BASTY QARÝY – SOT JÚIESİ
Amerıka Qurama Shtattary álemdik demokratıanyń sımvoly. Sodan bolar, álemdegi eń kúrdeli saıası júıe qalyptasqan. Munda uzaq jyldan beri eki saıası partıa bılikke talasyp keledi. Bir jaǵy demokrattar bolsa, olardyń basty básekelesi – respýblıkalyqtar.
Qazir eki partıa arasynda qyzý báseke júrýde. Oǵan 2024 jyly ótetin prezıdent saılaýy sebep bolyp otyr. Saıası báıge eks-prezıdent D.Tramptyń úmitker bolamyn degen málimdemesinen keıin qyza tústi. Ol bul týraly 2022 jyldyń qańtarynda aıtyp edi. Arızona shtatynda ony qoldap mıtıń ótedi. Bul málimdemeni sol kezde jarıalaǵan. Onyń bul shtatty tańdaýy beker emes. Arızona únemi respýblıkalyqtardy qoldap kelgen shtat. Ol 2016 jylǵy saılaýda osy shtatta jeńip edi. Biraq 2020 jyly kútpegen jerden shtat Djo Baıdendi qoldady.
Bul málimdemeden keıin demokrattar iske kiristi. Partıanyń basty qarýy sot-quqyqtyq júıe. Bıyl Trampqa qarsy birneshe is qatar túrli shtattarda júrýde. Keıbireýleri boıynsha tergeý jumystary júrzilip jatsa, eki is boıynsha sot prosesi bastaldy. Bıyl sáýirde prezıdent bolǵan kezde áıeliniń kózine shóp saldy degen aıyp boıynsha isti jabýǵa umtyldy degen aıyp taǵyldy. Bul is Nú-Iork federaldy sotynda qaralýda.
Odan keıin maýsym aıynda onyń ústinen taǵy bir qylmystyq is qozǵaldy. Oǵan qupıa qujattardy durys qoldanbady degen aıyp taǵylyp otyr. Al sońǵy is boıynsha sot 3 tamyzda bastaldy. Vashıngtonnyń soty oǵan 2021 jyly Kapıtolııge jasalǵan shabýylǵa túrtki boldy degen aıyp taǵýda. Al Tramp bolsa bul isterdiń bárine demokrattardy aıyptap otyr. Onyń aıtýynsha, olardyń basty maqsaty saılaýaldy kampanıaǵa kedergi keltirý. Eks-prezıdenttiń sóziniń jany bar. Sebebi, bir top demokrattar sońǵy sot prosesiniń jarıa ótýin talap etken. Olar 2021 jylǵy oqıǵalar demokratıaǵa qaıshy deıdi.
TRAMP SAIASI AŃYZDARDY QOLDANÝDYŃ HAS SHEBERİ
Demokrattardyń saılaýdaǵy basty qarýy sot júıesin óz maqsatyna qoldaný bolsa, Tramp qoǵamnyń sezimderin basqarýdy ádetke aınaldyrǵan. Alǵash ret 2016 jyly jeńiske jetken kezde de, odan keıin 2021 jyly saılaý nátıjesimen kelispeıtin narazylardyń Kapıtolııge basyp kirýinde de osyndaı saıası tehnologıany qoldandy.
Saıası ańyzdardy jasaý jáne sol arqyly qalyń buqarany basqarý tehnologıasyn kóp saıasatkerler qoldanady. Memleket paıda bolǵannan beri qoldanylyp keledi desek, artyq etpes. Ony ásirese, avtorıtar, dıktatýraǵa beıim adamdar qoldanady.
SAIASI AŃYZDAR KEŃİNEN QOLDANYLADY
Saıası ańyzdardy kolonıaldy elder de jıi qoldanǵan. Mysaly, patsha úkimeti kezeńinde jońǵar shapqynshylyǵy jaıly ańyz áli kúnge deıin qazaq qoǵamyna áser etýde. Bertin kele Keńes Úkimeti ulttar dostyǵy aıasynda qazaq halqy meımandos, qonaqjaı halyq degen ańyzdy ómirge ákeldi. Bul ańyz da búgingi kúnge deıin qoǵamdyq-saıası jaǵdaıǵa áser etýde. Kez kelgen etnosaralyq daǵdarysta aqsaqaldar ınstıtýty ortaǵa túsip, basý aıtqanda halyqtyń sanasyna sińgen kózqarastardy qoldanady. Shyndyǵynda, meımandostyq pen qonaqjaılylyq qazaqqa ǵana tán qasıet emes. Bizde bul qasıet bar ekeni ras. Alaıda, muny saıası qural retinde qoldaný tıimdi emes. Daýdy ýaqytsha ǵana sheshedi. Negizi bul quraldyń ornyna zań ınstıtýttary jumys isteýi tıis.
Biz joǵaryda demokrattardyń saıası maqsatyna jetý úshin sot-quqyqtyq júıeni qoldanatynyn jazdyq. Al Tramp bılikke jetý úshin saıası ańyzdardy qoldanady. 2016 jyly prezıdent saılaýyna Donald Tramp pen Hılları Klınton basty qarsylastar boldy. Saılaýaldy kampanıa kezinde «pıssageıt» degen konspırologıalyq «qastandyq teorıasy» (teorıa zagovora) qoǵamda keń tarady. Onyń basty maqsaty Klıntonnyń saıası bedelin túsirý edi. Bul teorıaǵa sáıkes, Klınton men ózge de demokratıalyq partıa ókilderiniń balalardy azaptaıtyn qupıa uıymmen baılanysy bar-mys. Olar Comet Ping Pong pısserıasynda jınalyp, balalardy azaptaıtyn túrli dinı rásimder jasaıdy-mys.
Tramp prezıdent bolǵan tusta Amerıkada taǵy bir konspırologıalyq teorıa tarady. QAnon dep atalatyn teorıa boıynsha álemdi jáne Amerıkany qupıa satanıst- pedofılder basqarady-mys. Olardyń oıynsha, bul uıymǵa demokratıalyq partıa ókilderi, gollıvýd juldyzdary jáne ózge de belgili tulǵalar kiredi. 2021 jyly Kapıtolııdi basyp alýǵa osy teorıany qoldaıtyndar qatysqan degen aqparat ta bar.
Eks-prezıdentti qoldaýshylar taǵy bir konspırologıalyq teorıany keńinen taratady. Bul teorıa boıynsha saılaý nátıjesine syrtqy kúshter (memleketter) áser etken, sondyqtan Tramp saılaýda jeńilgen. Budan shyǵatyn qorytyndy HHİ ǵasyrda da saıası ańyzdar keńinen qoldanylady. Tipti, Amerıka Qurama Shtattarynyń ózinde de.
Al kelesi jyly ótetin saılaýǵa keler bolsaq, Tramp respýblıkalyqtardyń negizgi úmitkeri bolsa da, jeńiske jetýi qıyn bolmaq.
«Almaty-akshamý», №93, 5 tamyz, 2023 jyl