Táýelsizdik alǵannan beri elimizde 3 ulttyq sanaq ótti. Bul sanaqtar sol zamannyń saıasatyna qaraı túrli ádisnama negizinde júrgizildi. Ásirese, halyqtyń etnıkalyq quramyna qatysty statısıkaǵa saıası faktor áser etti. Memleket quraýshy qazaq etnosynyń óz elinde az halyqqa aınalýy basty sebep edi. Ýaqyt óte kele, sanaq nátıjeleri qazaq etnosynyń sanynyń udaıy ósip jatqanyn kórsetti. Oǵan Ulttyq statısıka búrosynyń málimetterin taldaý arqyly kóz jetkizdik.
Sanaq – saıasattyń jalǵasy
Qatardaǵy azamat sanaq ne úshin qajet dep suraýy múmkin. Tipti, oǵan qarsylary da bar. Olardyń basty argýmenti qyrýar qarajat ketedi degenge saıady. Al shyndyǵynda, halyqtyń áleýmettik-demografıalyq jaǵdaıy, til, senimi jáne ózge de suraqtar memlekettiń saıasattyń aldaǵy 10 jylda qaıda baǵyt alatynyna jaýap beredi. Ásirese, biz sekildi polıetnıkalyq memleket úshin sanaq júrgizip otyrý mańyzdy.
1991 jyldan beri elimizde 1999, 2009 jáne 2021 jyldary ulttyq sanaq ótti. Sońǵy sanaq 2019 jyly ótýi tıis bolatyn. Alaıda, kúrdeli ekonomıkalyq jaǵdaı men pandemıa ony keıinge shegerýge májbúr etti.
Barlyq ulttyq sanaq nátıjesi kórsetkendeı sany jaǵynan elimizde 7 úlken etnos ókilderi bar. Olarǵa qazaqtar, orystar, ózbekter, ýkraındar, uıǵyrlar, tatarlar men nemister kiredi.
1999 jáne 2009 jyldardaǵy sanaqtarda tutas etnostardyń sany men ósimi kórsetildi. Al 2021 jylǵy sanaqta halyqtyń etnıkalyq quramy óńirler boıynsha da bólindi. Mundaı talpynys 1999 jyly da jasalǵan. Alaıda, tek qazaqtardyń óńirlerdegi sany ǵana eseptelgen. Munyń da saıası astary boldy. Memleket 1999 jyly ishteı bólinýshiliktiń aldyn alý úshin óńirler boıynsha etnıkalyq quramdy kórsetken joq. 2009 jylǵy sanaqta da ol kórsetilmedi.
2021 jyly barlyǵy 14 óńir men 3 respýblıkalyq mańyzy bar qalada saýalnama ótti. Óńirler boıynsha etnıkalyq quramdy kórsetý, memlekettiń bul baǵyttaǵy saıasatynyń ózgergeniniń aıǵaǵy.
Qazaqtar, ózbekter men uıǵyrlardyń sany ósýde
2021 jylǵy ulttyq sanaq boıynsha qazaqtardyń sany 13,5 mln-ǵa taıap qalǵan. Bul 2009 jylmen salystyrǵanda, 34%-ǵa kóp. Mundaı ósim 2009 jyly da tirkelgen. 1999 jylmen salystyrǵanda, memleket quraýshy etnostyń sany 26%-ǵa ósken.
Joǵary ósimdi ózbek etnosy da kórsetip keledi. 2021 jyly olar 614 myńnan asty. 2009 jylmen salystyrǵanda, 34%-ǵa ósken. Osylaısha ósim kórsetkishi boıynsha qazaq etnosymen teńesti. Aıta ketetini, 2009 jyly oǵan deıingi sanaqpen salystyrǵanda ósim kórsetkishi 23,3%-dy qurap edi.
Ósim boıynsha uıǵyr etnosy da jaqsy nátıje kórsetýde. 2021 jyly olardyń sany 290 myńnan asty. Aldyńǵy sanaqpen salystyrǵanda, ósim 29%-dy qurady. 1999 jylǵy sanaq nátıjesimen salystyrǵanda, bul óte jaqsy kórsetkish. Sebebi, 2009 jyly 6,8%-ǵa ósip edi.
Tatarlar 2009 jylǵy sanaqta tómen nátıje kórsetkenimen, sońǵy nátıjeleri jaman emes. 1999 jylmen salystyrǵanda, 18%-ǵa azaısa, 2021 jyly 7%-ǵa ósken. Dese de, jalpy sońǵy 20 jylda olardyń sany azaıýda.
Orys etnosynyń sany sońǵy 30 jylda eki esege kemigen. 1989 jylǵy Keńes úkimeti kezinde júrgizilgen sanaqta olardyń sany 6 mln-nan astam bolǵan. Al 2021 jylǵy sanaqta 3 mln-ǵa jetpedi. Oǵan 1990 jyldardaǵy mıgrasıa men týý kórsetkishiniń az bolýy áser etip otyr. 2009 jyly 4,4 mln bolyp, 1999 jylmen salystyrǵanda, 15%-ǵa azaıǵan. Al 2021 jyly 21%-ǵa tómendegen.
|
Etnostar |
2021 jylǵy sany |
2009 jylǵy sanaq 1999 jylmen salystyrǵandaǵy ósim |
2021 jylǵy sanaq 2009 jylmen salystyrǵandaǵy ósim |
|
Qazaqtar |
13 497 891 |
26% |
34% |
|
Orystar |
2 981 946 |
– 15,3% |
– 21% |
|
Ózbekter |
614 047 |
23,3% |
34% |
|
Ýkraındar |
387 327 |
– 39,1 |
16% |
|
Uıǵyrlar |
290 337 |
6,8% |
29% |
|
Tatarlar |
218 653 |
– 18% |
7% |
|
Nemister |
226 092 |
– 49,5% |
27% |
Orys etnosymen birge ýkraındar men nemisterdiń de sany tómendegen. 2009 jyly TOP 7 etnostyń ishinde sany jaǵynan eń azaıǵany nemister. Olar 1999 jylmen salystyrǵanda, 50%-ǵa jýyq tómendegen. 2021 jylǵy 27% ósimniń ózi 1999 jylǵy kórsetkishke jetpeıdi.
|
1989 (jalpy halyqtyń ishinen, paıyzben) |
1999 (jalpy halyqtyń ishinen, paıyzben) |
||
|
Respýblıka boıynsha |
40,1 |
53,4 |
|
|
Aqmola oblysy |
25,1 |
37,5 |
|
|
Aqtóbe oblysy |
70,7 |
55,6 |
|
|
Almaty oblysy |
45,1 |
59,4 |
|
|
Atyraý oblysy |
79,8 |
89 |
|
|
SHQO |
38,9 |
48,5 |
|
|
Jambyl oblysy |
48,8 |
64,8 |
|
|
BQO |
55,8 |
64,7 |
|
|
Qaraǵandy oblysy |
25,8 |
37,5 |
|
|
Qostanaı oblysy |
22,9 |
30,9 |
|
|
Qyzylorda oblysy |
87,8 |
94,2 |
|
|
Mańǵystaý oblysy |
50,9 |
78,7 |
|
|
Pavlodar oblysy |
28,5 |
38,6 |
|
|
SQO |
22,6 |
29,6 |
|
|
OQO |
55,8 |
67,8 |
|
|
Astana |
17,7 |
41,8 |
|
|
Almaty |
23,8 |
38,5 |
|
Qazaqtardyń sany óńirlerde basym
1999 jylǵy sanaq boıynsha qazaqtardyń sany óńirlerde ár alýan bolǵan. Respýblıka boıynsha halyqtyń 53,4%-yn qazaqtar quraǵan. Óńirlerde de jaǵdaı máz emes edi. Aqtóbe, Almaty, Atyraý, Jambyl, BQO, Qyzylorda, Mańǵystaý jáne OQO (qazir Túrkistan oblysy men Shymkent qalasy) oblystarynda qazaqtardyń úlesi 50%-dan astam boldy. Aqmola, Qostanaı, Pavlodar jáne SQO men Qaraǵandy oblystarynda memleket quraýshy etnostyń sany 40%-ǵa jetpedi. Astana men Almaty qalalarynda da jaǵdaı nashar edi.
Áıtse de, tıtýldy etnostyń ósiminde oń ózgeris baıqaldy. Sebebi, 1989 jylǵy jaǵdaı budan da nashar bolatyn. Respýblıkada 40%, qalǵan óńirlerde de osyǵan saı tómen kórsetkish edi.
Al 2021 jyly múldem basqa etnıkalyq kartına qalyptasty. Qazaq, ózbek jáne uıǵyr etnostary tek respýblıka boıynsha emes, óńirlerde de jaqsy ósimdi kórsetti. 2009 jylmen salystyrǵanda, qazaqtar qarqyndy ósýde. Olardyń ósimine qatysty málimetterdi saraptaı kele kelesi qorytyndylardy shyǵarýǵa bolady:
Birinshiden, Astana (ol kezde «Nur-Sultan»), Almaty jáne Shymkent qalalaryndaǵy qazaqtardyń sany kúrt artqan. Mysaly, 1989 jyly Astanada turatyn qazaqtardyń úlesi 18%-ǵa jetpegen. Almatyda 24%-ǵa jeter-jetpes. Al 10 jyldan keıin olardyń úlesi 40%-ǵa jetken. Oǵan qazaqtardyń osy qalalarǵa údere kóshýi sebep bolyp otyr. Ásirese, Astanaǵa kóshý prosesi toqtar emes. Bul jergilikti bılik jáne memleket tarapynan ýrbanızasıa máselesine kóńil bólýdi talap etedi.
Ekinshiden, áli kúnge deıin Soltústik Qazaqstan oblysy men Shyǵys Qazaqstan oblysynda ósim tómen. 2009 jylmen salystyrǵanda, SQO-da 2%, al SHQO-da 8%-dyq ósim tirkelgen. Soǵan qaraǵanda, Shyǵys Qazaqstandy eki oblysqa bólý týraly sheshim bekerge qabyldanǵan joq.
Ózbek etnosynyń kóp bóligi Túrkistan jáne Jambyl oblystarynda qonystanǵan. Túrkistan oblysynda 362 myńnan assa, Jambylda 29 myńǵa jaqyn. Ósim kórsetkishi de joǵary. Al uıǵyrlardyń basym bóligi Almaty oblysy men Almaty qalasynda ómir súredi. Oblysta 162 myńnan assa, qalada 112 myńnan astam.
|
Óńirler |
2009 jylmen salystyrǵandaǵy ósim (%) |
|
Aqmola oblysy |
25% |
|
Aqtóbe oblysy |
28% |
|
Almaty oblysy |
34% |
|
Atyraý oblysy |
35% |
|
SHQO |
8% |
|
Jambyl oblysy |
22% |
|
BQO |
22% |
|
Qaraǵandy oblysy |
21% |
|
Qostanaı oblysy |
12% |
|
Qyzylorda oblysy |
21% |
|
Mańǵystaý oblysy |
57% |
|
Pavlodar oblysy |
20% |
|
SQO |
2% |
|
Túrkistan oblysy |
16% |
|
Astana (Nur-Sultan) |
136% |
|
Almaty |
66% |
|
Shymkent |
76% |
Túıin
Jalpy alǵanda, etnıkalyq ósim soltústik óńirlerde tómen. Bul memleket tarapynan erekshe kóńil bóletin másele ekeni sózsiz. Munda ásirese, óńirlerdiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna nazar aýdarý qajet. Sebebi, turǵyndardyń ál-aýqaty óńirdegi túrli saladaǵy daý-janjaldardyń týyndaýyna áser etedi.
«Almaty-akshamý», №94. 8 tamyz, 2023 jyl