Birikken ulttar uıymy tól resmı saıtynda Qazaqstanǵa arnalǵan "úreıli senarıin" jarıalady. Onda 2030 jylǵa qaraı Qazaqstanda sý tapshylyǵy kúsheıip, Uly dala shólge aınalýy múmkin ekeni jazylǵan. Qujatta keltirilgen derekter jan túrshiktiredi. Bul týraly Almaty-akshamy.kz Inbusiness.kz-ke silteme jasap habarlaıdy.
"Qazaqstan – sý jóninen kórshilerine táýeldi, sýy tapshy el. Onyń búkil terıtorıasynyń nebári 2,8%-yn ǵana ózen-kólder alyp jatyr. Qazirdiń ózinde Qazaqstan jeriniń úshten ekisi shól jáne shóleıtti aımaqqa aınaldy. Qazaqstandaǵy sýdyń jartysyna jýyǵy kórshi elderden keledi. Tıisinshe transshekaralyq ózenderdi birlese paıdalaný bul respýblıka úshin ómirlik mańyzdy. BUU Damý baǵdarlamasynyń dereginshe, sońǵy jyldary óńirde klımattyń ózgerýi qatty sezilýde. Temperatýranyń qubylýy artty, sýyq pen aptap ystyq tolqyn-tolqynmen órbıdi, qýańshylyq barǵan saıyn jıileýde, sý tapshylyǵy ýshyǵyp, osy resýrs úshin qaqtyǵystar týyndaýy yqtımal", – dep habarlady BUU.
Jahandyq uıym Qyrǵyzstan men Tájikstandy Ortalyq Azıanyń "sý aıdaýshy munaralary" ("vodonapornye bashnı") dep atady. Biraq olardyń da jaǵdaıy sonsha máz emes. Bizdiń aımaqtyń tushshy sýynyń shamamen 60 paıyzy Tájikstandaǵy taý muzdyqtarynda qordalanǵan edi. Alaıda sońǵy onjyldyqtarda muzdyqtardyń kólemi 30 paıyzǵa kemigen.
BUU málimetinshe, myńnan astam muzdyq tolyǵymen derlik joıyldy. Ortalyq Azıada endi qurǵaqshylyq, shól jáne qumdy daýyldar jıileýi múmkin. Olardyń tirkelgen sany sońǵy onjyldyqtyń ózinde 2 ese jıilepti. Sonyń kesirinen, maldyń jappaı qyrylý, egistikterdiń shetinen qýrap, kúıip ketý qaýpi artady.
Jahandyq uıym bıliktiń osy máselege jete kóńil bólmeýi kesirinen, ashynǵan, amal tappaǵan qazaqstandyqtardyń ata-babanyń baıyrǵy dástúrin eske túsirip, uly kúshterge jalbarynyp, jańbyr shaqyrýǵa "tasattyq" beretinine nazar aýdartty.
Jalpy "Qazaqstannyń ózenderi", "Rekı ı ozera Kazahstana", "Vodnye resýrsy" sıaqty qazaqstandyq ensıklopedıalarǵa, sonymen qatar 1990-2000 jyldardaǵy Ekologıalyq statısıka jınaǵyna sensek, ýaıymdaıtyn problema joqtaı. Sebebi olarda Qazaqstanda 85 022 ózenniń bary, sonyń ishinde 84 694-iniń uzyndyǵy – 100 shaqyrymǵa deıin ekeni, 305-i – 500 shaqyrymǵa deıin sozylyp jatqany jazylǵan. 500-1000 shaqyrymnan asatyn 23 ózen bar delingen.
Budan bólek Qazaqstan Respýblıkasynda 48 262 kól bar kórinedi. Onyń ishinde 45 248-i usaq, aýdany 1 sharshy shaqyrymnan da aspaıdy. Aıdyny 100 sharshy shaqyrymnan asatyn iri kólder sany 21 ǵana. Degenmen eldi mekendi aýyz sýmen qamtýǵa shaǵyn kólder de jetýi múmkin ǵoı?
Ǵalamtoorda osy máseleni kótergen shyǵysqazaqstandyq qoǵam belsendisi Sanjar Sabaz tipti Ýıkıpedıada ornalastyrylǵan bul aqparattardyń qazir ózekti emes ekenine nazar aýdartty.
"Qazaqstan terıtorıasynda 85 myń ózen jáne shamamen 48 myń kól bar dep áli kúnge aıtylyp júr. Árıne, qalǵanynyń naqty sanyn bilmeımiz, áıtkenmen qazirgi ózekti sıfrlardyń múldem basqasha ekenine esh kúmán joq. Ol týraly kópshilik oılana bermeıdi. Ózen, kólderdiń kópshiligi respýblıkada ekologıanyń nasharlaýy saldarynan sońǵy 5-10 jylda qatty taıyzdanyp, múldem joǵalyp ketti", – degen ol bılikke osy salada tereń zertteýler júrgizýdi usyndy.
Ol búkil Qazaqstan aýmaǵyn qamtıtyn mundaı keń aýqymdy, tereń zertteýler kóp ýaqytty jáne mol aqshany shyǵyndaýdy talap etetinin túsinedi. Biraq el bolashaǵy soǵan táýeldi.
Áıtpese, Ǵylym jáne joǵarǵy bilim mınıstrligi bıyl "zamanaýı halyqaralyq qatynastardy, memleketaralyq geosaıası prosesterdi, rýhanı jańǵyrýdy", ıaǵnı qazirgi zamanda tez ózgerip turatyp, búgingisi erteń kókeıkesti bolmaı qalatyn taqyryptardy zertteýge 1,33 mlrd teńge bólip otyr. Erikken shendiler Qazaqstannyń álemdi jatqyzyp-órgizetin jahandyq derjava emestigin, memleketaralyq qatynastarǵa yqpaly joǵyn, halyq erteń sýdan taryqsa, álgi zertteýlerdiń bári maqal tilimen aıtqanda, "boqtyqta" jatatynyn túsinbeıtinge uqsaıdy.
Al ózen-kólderdiń sany men qazirgi ahýaly memleket pen halyq úshin ómirlik mańyzdy másele. Qazaqtar arabtar sıaqty aýyz sýdy kórshi elderden tasyp ishetin jaǵdaıǵa jetýi múmkin.
Sonymen qazir Qazaqstanda 85 myń ózen men 48,2 myń kóldiń qanshasy qaldy? Bul suraqqa Ekologıa, geologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi jaýap berdi.
"Mınıstrliktiń tapsyrysymen, 2020 jyly Qazaqstannyń ózenderi men kólderiniń Tizbesi quryldy. Bul tizim Sý resýrstary komıteti tóraǵasynyń 2020 jylǵy 12 jeltoqsandaǵy №200-N buıryǵymen bekitildi. Atalǵan tizbege sáıkes, Qazaqstanda qazirgi ýaqytta 17 870 ózen jáne 4 024 kól qaldy", – dep málimdedi Ekologıa mınıstrligi.
Soǵan qaraǵanda, BUU senarıi oıdan shyǵarylmaǵanǵa uqsaıdy. Árıne, ózen-kólder taýsylsa, Qazaqstan Kaspııdi tushshytyp ishe alar edi. Biraq ony Reseı jaǵy qatty lastaýda. Kúni keshe Volgograd qalasynda káriz júıeleri jappaı jarylyp, nájis pen bylyq aǵyny Edilge jáne sol arqyly Kaspııge tógilgen. "Otravılı Volgý-matýshký" dep reseılik ekologtar dabyl qaǵýda.
Onyń ústine Kaspıı jaǵalaýyndaǵy tushshytý zaýyttarynyń qýaty teńiz jaǵalaýyndaǵy oblystarǵa da jetpeı jatyr. Keshe Úkimettiń tapsyrmasymen "QazMunaıGaz" ulttyq kompanıasynyń basqarma tóraǵasy Maǵzum Myrzaǵalıev Mańǵystaý jáne Atyraý oblystaryna saparlap, QMG-nyń sý resýrstaryn basqarý jobalaryn iske asyrý barysymen tanysty.
Atyraý oblysyndaǵy "Astrahan-Mańǵystaý" magıstraldy sý qubyry – Atyraý oblysynyń Qurmanǵazy, Isataı jáne Jylyoı aýdandarynyń tutynýshylary, sondaı-aq Mańǵystaý oblysynyń Jańaózen qalasy, Beıneý, Mańǵystaý, Qaraqıa jáne Túpqaraǵan aýdandary úshin sý berýdiń jalǵyz ortalyqtandyrylǵan kózi bolyp otyr.
"QazTransOıl" bas dırektory Talǵat Qurmanbaevtyń málimetinshe, búginde sý qubyry 90%-ǵa qatty tozǵan, eń joǵary ótkizý qabileti – táýligine 110 myń tekshe metrden aspaıdy. Ony qaıta qurý jobasy qolǵa alyndy, biraq ol boıynsha sý qubyrynyń óndiristik qýaty táýligine 170-200 myń tekshe metrge ázer jetedi. Rekonstrýksıa kelesi jylǵa uzaıdy.
M.Myrzaǵalıevtiń aıtýynsha, osy sý qubyryn qaıta qurý jobasy – Memleket basshysynyń tikeleı tapsyrmasy.
Úkimet Mańǵystaý oblysyndaǵy Qarajanbas ken ornynda bıylǵy 1 shildede synaq rejımde sý tushshytý zaýytyn iske qosty. Qazirgi ýaqytta kásiporyn táýligine 7-8 myń tekshe metr tazartylǵan, tushshylandyrǵan sý óndiredi. Zaýyt 2022 jyldyń sońynda tolyq óndiristik qýatqa kóshe alsa, 17 myń tekshe metr sý óndirmek. Eki sý jobasy batys óńirlerdegi aýyz sý tapshylyǵyn sheshýge ǵana jaraıdy. Al 2030 jylǵa qaraı basqa óńirlerdiń jaǵdaıy ne bolatyny túsiniksiz.
Bolashaqta Ortalyq Azıada sý úshin soǵys bolatynyn boljap ketken ózbek lıderi, marqum Islam Kárimovtyń joramaly shyndyqqa aınalmasyn delik.