Erteń, 1 qarasha kúni Fransıa prezıdenti Emmanýel Makron elimizge resmı saparmen keledi. Eki el basshylarynyń kezdesýinde Qazaqstan–Fransıa arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq, ınvestısıalyq jáne energetıka salasyndaǵy yntymaqtastyq taqyryby sóz bolady. Fransýz prezıdentiniń bul sapary Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń shaqyrýymen júzege aspaq. Prezıdent Makron Qazaqstanǵa jasaǵaly otyrǵan saparyn «tarıhı» dep baǵalady. Olaı deýine de ózindik qısyn-sebebi túgel. Eń aldymen, bul onyń Fransıa prezıdenti retinde Qazaq jerine, tipti Orta Azıaǵa alǵash qadam basýy. Endi bir jaǵynan bul sapary qazirgideı kúrdeli halyqaralyq jaǵdaıǵa qaramastan qazaq–fransýz qarym-qatynasynyń jańa bir satyǵa kóterilgenine dálel bolǵaly otyr.
Sálem hat dıplomatıasy
Fransıa prezıdentiniń Qazaqstanǵa josparlaǵan sapar ýaqyty jaqyndaǵanda elimizde qaıǵyly oqıǵa boldy. Qaraǵandydaǵy Kostenko shahtasynda apattan 46 shahter kóz jumdy. Osyǵan oraı prezıdent Makron qazaq tilinde kóńil aıtý hatyn joldady. Ol azamattarynan aıyrylyp, kóńili qaraly, júregi jaraly otyrǵan elimizge qaıǵyra kóńil aıtatynyn bildirgen.
Hatynyń naqty mazmuny mynadaı: «Barsha qazaqstandyqtarǵa degen dostyq peıilimdi jetkizý maqsatyndaǵy Qazaqstanǵa tarıhı saparyma birneshe kún qalǵanda eldiń shahtalarynyń birinde bolǵan qaıǵyly habardy tereń muńmen qabyldadym. Barlyq qaza tapqandardyń týystary men jaqyndaryna kóńil aıtamyn».
Bul hat, árıne, qaıǵyly jaǵdaıǵa jiberilgen kóńil aıtý haty bolǵanymen, fransýz dıplomatıasynyń úkili úmtin de alyp jetti. Ózi saparlaǵaly otyrǵan eldegi qaıǵyly oqıǵanyń árıne onyń kezekti saparyna syrtqy turǵydan áseri bolatyny da belgili. Fransıa tarapy muny eskermeı otyrǵan joq.
Jalpy, Fransıa basshysy Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevpen tyǵyz qarym-qatynastaǵy sheteldik lıderlerdiń biri. Budan týra bir jyl buryn ótken kezdesýleri de asa joǵary deńgeıde bolǵan edi. Qazaqstan Prezıdenti retinde Fransıadaǵy alǵashqy saparynda Qasym-Jomart Toqaev meımandy qarsy alýdyń joǵary iltımpatyna bólengen. Sol kezdesýde ol áriptesi Makronmen eki saǵattan astam ýaqyt betpe-bet áńgimelesip, kóptegen máselelerde pikir almasqan bolatyn. Týrasyn aıtqanda, Fransıa prezıdentiniń Qazaqstanǵa resmı saparmen kelýine de osy kezdesý túrtki bolǵany anyq. Sol kezdegi resmı málimetterde taraptar eki el qarym-qatynasynan tys, halyqaralyq jaǵdaılarǵa qatysty da emen-jarqyn pikir almasqany aıtylǵan edi.
Al osy jyldyń kókteminde Fransıa prezıdentiniń arnaýly ókili Izabel Dúmon hanym prezıdent Makronnyń jyly lebizdi sálem hatyn alyp Astanaǵa kelgen. Qabyldaý kezinde Memleket basshysy qazaq–fransýz qarym-qatynasynyń damý qarqynyna rızashylyǵyn bildirgen. Dúmon hanym sálem hatpen birge prezıdent Makronnyń aýyzeki sálemin de jetkizip, Parıj ben Astana ortasynda strategıalyq seriktestikti damytýǵa múddeli ekendikterin basa belgilep qaıtqan. Mine, osylaısha qazaq–fransýz qarym-qatynasynyń jańa qarqyn alýyna «sálem hat dıplomatıasynyń» da óz áseri bar.
Tarıhı sapar: tasadaǵy tartystar
Fransıa – Eýropalyq Odaq ishindegi lokomotıv elderdiń biri. Ári álem ekonomıkasy men halyqaralyq qatynastardaǵy yqpaldy el sanalady. Iadrolyq derjava ekenin aıtpaǵan kúnniń ózinde, Fransıa Shyǵys pen Batys arasyndaǵy qyzý núktelerge áser etetin kúsh retinde de baǵalanady. Onyń Qazaqstanmen nemese Orta Azıamen qarym-qatynasy syrt kózdiń qaperinen tys qalmasy anyq. Sondyqtan da Makronnyń kezekti saparynyń jaı-japsaryn, arqaý-astaryn san-saqqa júgirtip jatqandar da joq emes. Eń áýeli buny aımaqtaǵy Reseıdiń dástúrli yqpalyna qarsy jańa áreket retinde baǵalap shyǵatyndar da bar. İri derjavalardyń básekesi qyzyp turǵan shaqta, bundaı kózqarastardyń aıtylýy da tańqalarlyq jaıt emes.
Prezıdent Makron Astanadan shyǵyp, saparynyń ekinshi aıaldamasy retinde Tashkentke at basyn burmaq. Bul resmı Parıjdiń Qazaqstandy qamtyǵan geosaıası aımaqqa salmaqty bir qadam jasap otyrǵanyn kórsetip tur. Tabıǵı resýrstarǵa, mol shıkizatqa ıe, ásirese ýranǵa baı Orta Azıa elderimen ekonomıkalyq baılanysty tereńdetý Fransıa prezıdentiniń kezekti saparynyń taǵy bir máni.
Orta Azıa saparynyń maqsaty jaıynda Makron óz elindegi aqparat quraldaryna da pikir bólisken. Ol Qazaqstan men Ózbekstanǵa osy elderdegi «reformalar men modernızasıalaý kúsh-jigerine» kómek kórsetip, «Eýropamen baılanystaryn nyǵaıtýǵa» degen umtylysyn qoldaý tanytýdy maqsat etip bara jatqanyn aıtqan.
Árıne, resmı sózder osylaı bolǵanymen, Fransıa basshysyn Qazaqstan men Ózbekstannyń baı ýran qory kóbirek qyzyqtyrady. Elinde 56 ıadrolyq reaktory bar Fransıa elektr qýatynyń úshten eki bóligin AES-ten alady. Buǵan deıin de álemde ýran óndirýde kóshbasshy bolyp kelgen Qazaqstan Fransıany shıkizatpen qamtýshy negizgi el bolǵan. Nıgerdegi tóńkeristerden keıin Fransıa tipti de orta-azıalyq ýran qoryna zárý bola tústi.
Erýlige qarýly degendeı, bizdiń de ishki-syrtqy saıası hám ekonomıkalyq múddemiz turǵysynan fransýzdyń qoldaý-kómegi nemese naryǵy qyzyqty.
Mine, osyndaı teń ekijaqtyly múddelilik taraptardyń arasyn jaqyndatyp keledi. Ásirese, biz úshin franszdardyń AES salýdaǵy, ony paıdalanýdaǵy mol tájirıbesi asa mańyzdy. Tipti, Toqaev – Makron kelissózderinde bul másele de talqylanýy múmkin degen boljamdar da bar. Ýranǵa baı Qazaqstannyń AES arqyly energıa tapshylyǵynan qutylýy bolashaqtyń enshisinde ǵana tur. Biraq el ishinde AES-ke jáne ony qaı elge saldyrýǵa qatysty daý-shar aýyq-aýyq týyp keledi. Mundaı tusta Fransıa syndy eldiń joǵary jetekshilerimen bolǵan kezdesý elimizdiń bolashaǵyna, energetıkalyq táýelsizdigine qatysty máseleni talqylap jatsa tipti de qýanarlyq jaıt.
Degenmen, Fransıalyq basylymdar Makron saparynyń Máskeýge qatysty áser-yqpalyn da sóz etýde. Budan tys Orta Azıadaǵy adam quqyǵy, sóz bostandyǵy jáne demokratıanyń damý deńgeıine qatysty máselelerdi kóterip, Fransıa prezıdentine yqpal etkisi kelip jatqan taraptar da bar. Qazaq–fransýz qarym-qatynasy mine osyndaı aýmaly-tókpeli ári talas- tartysty kezeńde óziniń jańa baǵyt-baǵdaryn aıqyndaǵaly otyr.