Jýyrda qaıtys bolǵan úlken kisiniń úıine kóńil aıtyp bardyq. Qys mezgili. Jylap-syqtaǵan jandar. Kóńil aıtyp kelýshiler úzdiksiz kirip-shyǵýda. Ár adammen birge syrttan qushaq-qushaq sýyq aıaz da kirip jatyr. Edendegi tósenishtiń bári jınap alynǵan. Syrttyń aıaq kıimimen taptalyp qalmasyn degeni. Ólim bolǵan úıdegi qalypty ahýal.
Kóz jumǵan kisiniń súıegi tórgi bólmege qoıylǵan eken. Esigi jabyq, árıne. Keshki qonaqasyǵa dastarhan máziri jasalyp jatqany baıqalady. Áıel zaty bolǵasyn jan-jaǵyńa qaraısyń degendeı, bir-eki kelinshek úlken tabaqqa eki qoldy molynan salyp jiberip salat aralastyryp tur eken. Áńgimeleri de qolaısyzdaý, jeke sharýalaryn qaýzap tur, arasynda kúlip qoıady. Bul kórinis kóńilime kóleńke túsirdi. «Tamaq arsyz, kúlki arsyz» degen sol-aý. Jabyrqap qaldym. «Úlken kisi ǵoı, arty toı bolsyn!» degen kúnde de, marqumnyń jambasy áli jerge tıip úlgermegen úıde salat jasalyp jatqany qalaı desek te aqtap alýǵa kelmeıtin jaǵdaı.
Jalpy, buǵan deıin de «Kisi qaıtys bolǵan úı Quran oqytqanda dastarhan ústinde shyny (kese) qoıatyn oryn tappaısyń. Úıip-tógip jemis-jıdek te, salat ta jasap qoıady. Bul durys emes» nemese «Árkim ózi biledi, ne qoıǵysy kelse de!» degen syndy pikirlerdi estip júrmiz ǵoı. Bálkim, bizge as berý mádenıetin engizý kerek shyǵar degen oı da keldi osy sát.
Osy taqyrypta din ókilderiniń oı-pikirin bilmekke Almaty Ortalyq meshitin betke aldyq. Bizdi qarsy alǵan meshittiń baspasóz ókili «ózekti másele, dál qazir kóterile bastaǵan taqyrypty aıtyp tursyz» dedi. Sóıtip bizdi Almaty qalasy Ortalyq meshitiniń janyna ashylǵan «Qamqor-sharapat» salttyq qyzmet kórsetý ortalyǵynyń dırektory Talǵat Daırabaıulymen júzdestirdi
Oraıy kelip turǵanda aıta keteıik, osydan úsh jyl buryn Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń tóraǵasy, Bas múftı Naýryzbaı qajy Taǵanulynyń bastamasymen Almaty qalasy Ortalyq meshitinde osy «Qamqor-sharapat» salttyq qyzmet kórsetý ortalyǵynyń ókildigi ashylypty. Bul ortalyq búgingi kúni ózekti máselege aınalyp otyrǵan jerleý rásimderin bir izge túsirý, janaza, as berý kezindegi dástúr, ádepterdi júıeleý baǵytynda jumys isteıdi eken. Demek, biz kókeıdegi saýaldarymyzǵa naqty jaýapty alamyz dep qýandyq. Endigi sóz tizginin sol kisige bereıik.
SHARIǴAT NE DEIDİ?
– Bısmılla rahman-rahım, Allaǵa madaq, Paıǵambarymyzǵa salaýattar bolsyn! Mynaý qasıetti Quran kárimde Alla taǵala aıtady, sizdiń týysqanyńyzdan, jaqynyńyzdan bireý jan tapsyrsa, ıaǵnı rabbysyna qaıtsa, onda sizge tórt nárse mindet bolady. Birinshisi – jýyndyrý. Ekinshisi – kebindeý. Úshinshisi – marqumnyń bul jalǵan dúnıede bilip te, bilmeı de istegen kúnáleri bolsa keshirim surap, janaza namazyn oqý. Tórtinshisi – jer qoınaýyna tapsyrý. Osy tórt nárseni oryndasańyzdar, sizder Allanyń jáne marqum bolǵan kisiniń aldyndaǵy óz mindetterińizdi oryndaǵandaryńyz deıdi. Al siz aıtyp otyrǵan as berý ol adamdardyń óziniń shama-sharqyna, múmkindigine qaraı jasalady, sharıǵatta ol mindettelmeıdi. Sharıǵat degenimiz – ol Quran men hadıs.
QURAN BAǴYSHTAŃYZ
– Birde Paıǵambarymyz sallallahý ǵaleıhı ýassalamǵa bir adam keldi. «Iá, Rasýl alla, bir kisi maǵan kóp jaqsylyq jasady. Sol jaqsylyqtaryn óskende qaıtaram degen oı boldy. Kúnderdiń kúninde men de ósip, óz qolym óz aýzyma jetken kezde álgi jaqsy adamym o dúnıelik bolyp ketti. Men endi oǵan ne isteı alamyn?» dep surady. Sonda Paıǵambarymyz sallallahý aleıhıýassalam ún-túnsiz qaldy. Únsiz qalǵany – ol ózdiginen sóılemeıtin edi, Alladan habar kútti. Paıǵambarymyz birazdan keıin til qatty. «Sen oǵan Quran oqytyp jaqsylyq jasaı alasyń, onyń azyǵy da, tamaǵy da – Quran» dedi. Demek, úıge bir ımamdy shaqyryp, múmkindigine qaraı bir toqtysyn soıyp, sonymen Quran baǵyshtasa boldy emes pe? Eń mańyzdysy – Quran hatym oqytý.
JYLQY SOIÝ KEREK...
– Bizdiń qazaqta «Ólim bardyń malyn shashady, joqtyń artyn ashady» degen sóz bar. Asta-tók dastarhan jaıýǵa bireýdiń jaǵdaıy kelse, ekinshileri bir aılyqtan ekinshi aılyqqa áreń jetip júrgen bolýy múmkin. Biraq qınalyp tursa da jylqy soıady. Qazir jylqynyń ózi kemi bes júz, alty júz myń teńge turady. Iá, odan keıin dastarqany bar, basqasy bar. Onyń barlyǵy shyndap kelgende ysyrapshyldyqqa ákelýi múmkin. Sondyqtan ár nárseni ózindik normalarmen atqarǵan durys.
Iá, mysaly, adamy qaıtys bolyp jatqan úıge barsańyz, keıde bala-shaǵasyn tappaı qalasyz. Biri jylqyǵa ketken, ekinshisi «Altyn ordaǵa» azyq-túlik ákelýge ketken bolyp shyǵady. Demek, bári toı ótkizetindeı shapqylap júr. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) úsh kúnge deıin qaza bolǵan úıden tamaq jemeýdi buıyrǵan. Qazaq sol dástúrdi ustap, erterekte alystan kelgen saparshylarǵa ǵana, onyń ózinde kórshileri as-sýyn usynǵan.
Al qazir týysynan aıyrylyp jatqan adam bireýden qaryz alsa da dastarhan jasaýmen áýrelenip ketedi. Sol alǵan qaryzyn óteý úshin qansha mehnat shegetinin eskermeıdi. Bul, árıne, úlken qatelik.
QONAQASY
– Biraq biz eshkimge dastarhan jaıma dep taǵy aıta almaımyz. Sebebi, máıittiń ıeleri ózi biledi. Degenmen, qazir búkil respýblıka boıynsha as berý mádenıetin qalyptastyrý jolynda jumys istep jatyrmyz. Júrgen jerimizde ysyrapshyldyqqa jol bermeýdi nasıhattaımyz. Biraz óńirde, ásirese, aýyl, aýdandarda jergilikti aqsaqaldar keńesiniń, ımamdardyń sheshimimen astyń dastarqanyna qoıylatyn taǵamdar tizimi bekitilgen.
Aıtpaqshy, biz qazir Almatyda meıramhanalarǵa dúrkiretip turyp júz, eki júz adamǵa qonaqasy berýdi toqtattyq. Endi qoǵam bolǵasyn, birli-jarym adamdar kezdesip qalady. Bolashaqta olar da kópshilikpen nıet biriktiredi dep senemin.
Aldaǵy ýaqytta asty toıhanalarda emes, meshitter janynan ashylǵan asqanalarda beriletin jaǵdaıǵa jetetin bolamyz. Qurannyń meshitte oqylǵany abzal ǵoı. Inshalla, oǵan da jetemiz. Mysaly, elimizdiń birqatar óńirinde, atap aıtsam, Almaty, Qyzylorda oblystarynda meshit janynan as berý dástúri qalyptasyp kele jatyr. Negizgi maqsatymyz, taǵy da qaıtalap aıtaıyn, ysyrapshyldyqqa jol bermeý.
DANDAISÝǴA BOLMAIDY
– Iá, aýyldy jerlerde as berý mádenıetine mán berilýde. Sebebi, aýyl degen jaqsy ǵoı, aýzy dýaly, betke ustar aqsaqaldary, betke tutar ımamy bar degendeı, halyq olardy tyńdaıdy, sózge toqtaıdy. Al bizdiń Almaty alyp megapolıs bolǵan soń, baqylaý jasaý, ysyrapshyldyqqa jol bermeý kerek degen jaqsy nıetimizdi kópshilikke túsindirý, jetkizý qıyndaý tıip tur ázirge. Sebebi, barlyq kafe, meıramhanalardyń oıy mol tabys, aqsha tabý ǵana. Olarǵa dastarhanǵa neǵurlym mol taǵam qoıylsa, tabys ta sonshalyqty kóp túsedi. Aınalyp kelgende ysyrapshyldyqqa jol berilip jatyr. Al ysyrapshyldyq – Alla taǵala súımeıtin is. Ysyrapshyldyq – tirnektep tapqan dúnıeni aıaýsyz shashyp, bardyń baǵasyn bildirmeıtin minez keseli. Demek, orynsyz jumsalǵan barlyq nárseni ysyrap retinde baǵalaýǵa bolady. Al Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan salaýaty men sálemi bolsyn) bylaı degen: «Jeńder, ishińder, sadaqa berińder jáne kıińder, biraq ysyrapshyldyq pen dandaıysýǵa jol bermeńder».
QURMET
– Árıne, ózimiz musylman bolǵandyqtan dástúrimizdi joǵaltpaı, marqumnyń qyrqyn, jylyn berýdi biz qoldaımyz, bergen durys. Biraq ysyrapshyldyqqa jol bermegen abzal. Mysaly, bir kisi aıtady, «ákeme kózi tirisinde eshteńe jasap bere almap edim, tym bolmasa asy durys ótsin» dep jemis-jıdektiń de túr-túrin qoıady. Bul – ysyrapshyldyq ári ózi úshin maqtangershilik. Iaǵnı ózin kórsetkisi kelip tur. Qurmetti áke-sheshemizge kózi tirisinde kórsetkenimiz abzal.
Al endi jyldyq asyn qalaı ótkizse de, árkim kórpesine qaraı kósilip bere bersin, qarsy emespiz. Toı qylyp, at shaptyryp, kókpar tartqyzyp ótkize me, óz erki. Onyń barlyǵy bizdiń dástúrimizde burynnan bar.
«TOI DASTARHANY EMES...»
Áleýmettik jeli oqyrmandarynyń da pikirinbilmekke paraqshamyzǵa saýal qaldyrǵan edik. Biz alǵan jaýaptar tómendegideı.
Aınakez Aqmoldanova:
– Bizdiń aýyldyń moldasy halyqqa «Asqa salat, jemis-jıdek, táttiler múlde qoıylmaıdy, dastarhanǵa tek alystan jol júrip kelgender ǵanakiredi. Aýyldyń adamdary úılerine qaıta beredi. Tyńdamasańyzdar, janaza oqymaımyn» dedi. Aqyry aıtqanyn jasatty. Aýyldyń bir kelini ózitýyp-ósken aýylyndaǵy tártiptiń osyndaı ekenin, «esesine shyǵyn az» dep áńgimesin aıtyp otyrsa, bir synyptasy aıtady deıdi: «Onda sendergebaryp ólý kerek eken, á?» – dep. Ázili bolsa da, ashshy shyndyq!
Zaıda Oraqova:
– Qazir kóp jerde shekteldi, burynǵydaı emes, az-maz ǵana as máziri qoıylady.
Záýre Zaqanqyzy:
– Toıdaǵydaı bes-alty saǵat otyryp, bılep kelip, qaıta iship-jeıtin jer emes. «Artylsa, paketkesalyp áketedi, sarqyt qylyp, juǵysty bolsyn»deıtin de jóni joq. Sondyqtan ólimde qaıystyrypústel jasaý durys emes. Kóńil aıtýǵa, tıe bersindep aýyz tıýge ǵana keledi ǵoı jurt. Sondyqtandastarhanǵa shelpek, baýyrsaq, al sháıǵa tátti, bótelkedegi sý ǵana qoıylyp, tabaqty et týrap qanatartý kerek. Ókinishke oraı, muny jatqa emes, jaqynyma da uqtyra, istete almaı kelemin. Bárinińaıtatyny – «el kúledi». Ólimde dastarhanǵakúletin qaı qasıetsiz qazaq ekenin?!
Seıfolla Shaıynǵazy:
– Qaıtqan kisi asynyń toı emes ekenin túsinýkerek. Ony túsinseńiz, janazada qýanýdyń kerekemes ekenin túsinýińiz kerek. Ony túsinseńiz, qazaǵaberilgen asta jalmańdap neshe túrli tamaq jeýdińjaraspaıtynyn túsinýińiz kerek. Toı dastarhany men qaıtqan adamǵa jaıylǵan dastarhan birdeıbolmaýǵa tıis.
Qasıet Tobyqty:
– Shynymdy aıtaıyn, men, máselen, anamqaıtqanda dastarhanǵa bárin saldym. Ómirimizdetúrli jaǵdaılar, oqıǵalar boldy, sondyqtan kózitirisinde jarqyratyp bir toı jasap bere almadyq, tym bolmasa sońǵy saparyna toı sıaqty jasapshyǵaryp salǵymyz keldi. Onda turǵan eshteńe joq. Árkim jaǵdaıyna qarasyn.
Aqaısha Amanova:
– Qazaly úıden tamaq dámetetinder kóbeıip ketti, ash adam qusap. Bireý qaıǵyryp otyrsa, úı jap-jaqyn bola turyp sol úıden sháıin iship, odanqaldy úıge alyp ketem deıtinder de bar. Uıat-aı!
Qazyna Moldabek:
– Jaǵdaıy bar adam týysyn jaqsy jóneltkisikeledi. Oǵan eshkim shekteý qoıa almaıdy. Biraq jaǵdaıy joq adam oǵan qarap, «men qalyp qoımadym ba» degen oımen ol da tyrashtanyp jaqsy dastarhan jasaýǵa umtylyp, qınalyp qalmaı ma? Másele sonda. Sondaı-aq, maqtangershilikke jol bermeý kerek. Keıde tanystarymyzdyń arasynda «pálensheniń qonaqasyn nemese qyryq kúndik asyn pálen degen dáý meıramhanada berdi, balalary myqty eken!» dep jatady. Bul jerde, menińshe, ólgen kisini emes, balalarynyń aty atalyp tur. Demek, elden uıat bolmasyn dep ózimizdi kórsetip qalǵymyz kelip jatqan sıaqty ma, qalaı?!
Janat Raıymbekova:
– Ia, durys aıtasyz. Tipti, qart kisi emes, qyrshynjas ólip, jaqyndary qan jutyp otyrǵanda da, toıdyń dastarhanynda otyrǵandaı, iship-jep, sańq-sańq kúlip áńgime aıtatyndar da bar, kórip júrmiz. Baıaǵyda ólgen úıde qazan kótermegen ǵoı qazaq. «Ólim bardyń malyn shashady, joqtyń artyn ashady» degen sóz bar. Bireýdiń jaǵdaıy kelse, endi bireý zorǵa kúnin kórip otyr, oǵan ólik shyǵyp jatqan úıdiń dastarhanyn jaýdaı talap jatqandardy qosyńyz.
Gúljanat Ihsanova:
– Bizdiń aýylda (Shyǵys Qazaqstan oblysy) shekteý bar. Arnaıy bekitilgen taǵamdy ǵana qoıamyz. Jemis, salattar salynbaıdy dastarhanǵa. El-jurtsol talapqa uıyǵan.
Almaty qalasy Ortalyq meshiti «Qamqor-sharapat»
salttyq qyzmet kórsetý ortalyǵynyń
dırektory Talǵat Daırabaıuly