Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ǵylym salasynyń damýyna asa mán berip otyr. Bul baǵytta jańa memlekettik bastamalar jasala bastady. Osy oraıda, elimizdegi ǵylym-bilimniń damýy týraly Jaratylystaný ǵylymdary Akademıasynyń akademıgi, tehnıka ǵylymynyń doktory, profesor Jumajan Jańbyrovpen áńgimelesken edik.
– Ózińiz akademık, ǵylym adamy retinde elimizdegi ǵylym salasynyń damýy týraly qandaı pikir bildiresiz?
– Qazirgi kúni Ádiletti Qazaqstan, jańa ekonomıka quramyz dep umtylyp jatyrmyz. Osy maqsatta Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev naqty tapsyrmalar berip, Ulttyq Ǵylym akademıasynyń statýsyn ózgertip, ǵylymnyń damýyn jeke baqylaýǵa alatynyn jetkizdi. Óıtkeni, el ahýalyn kóterý úshin ekonomıkany ǵylymı negizdelgen, zamanaýı tehnologıalyq qoldaýsyz iske aspaıtyny málim.
Men ózim aýyl sharýashylyq salasynda bas ınjener bolyp Taldyqorǵan, Atyraý oblystarynda jumys istedim. Sonda elimizdiń aımaqtarynyń aýylsharýashylyq salasyndaǵy erekshelikterin baıqadym. Birinshiden, egistik ornalasqan jerlerdiń qunarlylyǵy, ylǵaldylyǵynyń saqtalýy, tegistigimen sýarý erekshilikteri bar. Demek, naqty ónim alý úshin sol jergilikti egistiktiń jaǵdaıyna sáıkes agrotehnologıalyq prosester oryndalýy kerek. Mysaly, Taldyqorǵan jaǵdaıynda júgeri nemese kartop egýde atqarylatyn tehnologıalyq prosesterdi, Atyraý oblysynda dál solaı qoldana almaımyz. Óıtkeni, ár aımaqtyń aýa raıymen tehnıkalyq jáne tehnologıalyq múmkindikteri basqa.
Ekinshi, men 15 jyl júk tasymalymen aınalystym. Sonda baıqaǵanym, jol jaǵdaıymen ınfraqurylymy múldem syn kótermeıdi. Sonymen qatar, elimizge keńinen qoldanysqa ıe bolyp jatqan syrttan kelgen júk avtokólikterine servıstik qyzmet kórseter arnaýly mamandandyrylǵan ortalyqtardyń bolmaýy. Osy jyldar ishinde Germanıadan bes ret avtokólik aıdap kelgen jáne aıyna tórt ret Reseıdiń Novosibir qalasyna 16 tonnalyq Mersedespen júk tasyǵan adammyn, ıaǵnı alys jol ústindegi qıyndyqtarmen, servıstik qyzmet oryndarynyń qajettiligin jaqsy túsinemin. Eger biz, sonyń ishinde bıliktegiler otandyq ekonomıkamyzdyń tasymaldaý úrdisine táýeldi ekenin moıyndasaq, jol ınfraqurylymdaryna úlken kóńil bólýimiz qajet. Osy tusta maman retinde mynany basa aıtqym keledi, búgingi ómir súrip otyrǵan ortamyzdyń, ıaǵnı ekologıanyń, tabıǵattyń jaǵdaıy, qazirgi kólik túrlerinen, ásirese, temir joldan múldem bas tartyp, tabıǵatqa zıansyz tasymaldaý amaldaryn oılastyrýymyzdy meńzeıdi. Ózderińiz aınalaǵa kóz salyp kórińizdershi, temir jolmen avtokólik tas joldaryn salý úshin qanshama tabıǵatqa zıan keltiremiz...
Sonymen qatar, qarapaıym tutynýshylar «nege otandyq azyq-túlik qymbattaı beredi», – deıdi. Onyń basty sebebi, joǵaryda aıtqandaı, tasymaldaý baǵasyna baılanysty. Óıtkeni, osy ońtústik óńirlerde ornalasqan aýylsharýashylyǵy birlestikteri, jeke kásipkerler ózderiniń ónimderin, mysaly, mal basyn Keńes kezindegideı mal soıatyn kombınattarǵa ótkizer múmkindigi joq. Al aradaǵy kóterme saýdamen aınalysatyndar olardan tómen baǵamen alyp, Almaty bazaryna ótkizedi, demek aralyq qyzmet kórsetýshiler arqyly et baǵasy ósip otyr, ekinshi jaǵynan maldyń terisi, júni, ishki múshelerimen sıraqtary, t.s.s. músheleri qoqysqa aınalady.
Men osy mal soıatyn arnaýly ortalyqtar máselesimen 1987–1990 jyldary aınalysqanmyn. Biz Qazaq Aýylsharýashylyq ınstıtýty janynda arnaýly «Ǵylymı-konstrýktorlyq ortalyq» uıymdastyryp, ártúrli tehnologıalar usynyp, patentter alyp, Almatyda ótken Halyqaralyq «Malsharýashylyǵy tehnologıasy–89» kórmesine qatysyp, Eýropadan kelgen kásipkerlerin qyzyqtyrǵanbyz jáne men solardyń shaqyrýymen úsh ret Germanıada boldym. Óıtkeni, maldyń tuıaǵynan, múıizinen bastap, terisi, júni, ishek-qarny men qanyna deıin bárin paıdaǵa asyrýǵa bolady, ıaǵnı «qaldyqsyz» tehnologıa júıesin usynǵanbyz. Mysaly, qazir dúkenderde úı mysyqtaryna arnaıy brıketter satylady. Onyń bárin soıylǵan maldyń qanyn keptirip, sodan jasaýǵa bolady. Maldyń tuıaǵyn, múıizin, súıegin keptirip, qytaılar untaq jasap, dári-dármekke qoldanady. Eshqandaı hımıalyq qospasy joq, tabıǵı taza. Osyndaı múmkindikterdi zerttep, Taldyqorǵan oblysynda Aqsý aýdany, Jańaqoǵam aýylynda mal soıatyn ortalyq uıymdastyrýdy qolǵa aldyq, arnaıy jer bólinip, avtokólik joly salynyp, elektr lınıasy tartyldy. Almatydan arnaýly mekeme baryp, skvajına ornatyp jerasty sýyn shyǵardy, úıler salynyp, ortalyqqa kerekti negizgi tehnologıalyq qurylǵylar túgel alyndy, tek et saqtaıtyn muzdatqyshqa aqsha aýysyp, jaǵdaı bolmady, ol týraly men Prezıdent N.Nazarbaev qabyldaýynda bolǵanda aıtqanmyn, biraq másele sheshilmedi, jumysymyz toqtap qaldy.
Odan keıin oılastyryp júrip, maldy sol fermerlerge baryp, qabyldap, soıyp, ishek-qarynnan bastap bárin alǵashqy óńdeýden ótkizetin jyljymaly kompleks jobasyn usyndyq. Biraq ol kezde ǵylymǵa aqsha bólingen joq. Sol kúıinshe qaldy.
Osy sıaqty, ǵylymmen, bıznespen aınalysyp júrgen jigitterden usynystar óte kóp. Byltyr Jarkent janyndaǵy «Kerimaǵash» sanatorııinde boldym. Sonda bir traktordy kezdestirdim, ol burynǵy Keńes Odaǵyndaǵy T-25 degen traktorǵa uqsas, biraq ol emes. Sodan ıesin toqtatyp traktordy aınalyp qarap shyǵyp, «mynany qaıdan aldyń», – dedim, ol Asqar degen oralman jigit eken, «januıamdy asyraý úshin ózim qoldan qurastyrdym, qurastyrǵanyma 12 jyldaı boldy, tek bıyl qozǵaltqyshty Qytaıdan aldyryp, jaqynda aýystyrdym» dedi. Qozǵaltqyshy malshy aýylda kóp qoldanatyn kádimgi tok beretin qondyrǵy. Sol sekildi, Jambylda da bir jigit bar. Qoradaǵy maldyń astyn tazalaý kerek. Onyń bárin qolmen jasaý qıyn. Soǵan Jıgýlıdiń qozǵaltqyshyn qoıyp, qondyrǵy jasaǵan. Ózi ekskavator, ózi búldozer. Dál osyndaı qazaqtyń jigitteriniń kondyrǵylaryn, zaýytta shyqpaıtyn standartty emes tehnologıany, JOO janynda stýdentterge arnalyp, arnaıy uıymdastyrǵan sheberhanalarda, iske qosatyn bolsaq baǵa jetpes aktıv bolar edi.
Men júk tasymalymen aınalysqanda, 1993-1994 jyldary Mersedes, Volvolar kelgende, olardy alys joldarǵa jibermeıtin edim. Óıtkeni, júrgizýshi birdeńeni buzyp alsa, oǵan servıs te, eshteńe de joq, dalada qalady. Sondyqtan ózimizdiń, Reseıdiń mashınalaryn qoldanatynmyn. Qazirgi kezde aýyldyq jerlerde fermerlerge qajetti servıs joq. Sondyqtan búgingi tańda aýylsharýashylyǵyna tehnıkalyq, tehnologıalyq servıstik qyzmet usynatyn, fermerlerdi zamanaýı tehnologıalarǵa daıyndaıtyn arnaýly kýrstar beretin «Óńirlik Agrologıstıka» júıesin qolǵa alyp, damytý kerek.
– Ulttyq Ǵylym akademıasynyń jańa mártebesi ǵylymdy joǵary satyǵa kótere ala ma?
– Talqylaýǵa túsken qazirgi zańda mynandaı kemshilikterdi atap ótýge bolady. Memleket basshysynyń Jarlyǵymen Prezıdent janyndaǵy Ulttyq Ǵylym akademıasy quryldy. Ókinishke oraı, zań boıynsha ol Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligine baǵynady. Onsyz eshteńe isteı almaıdy. Menińshe, Prezıdent janyndaǵy Ulttyq Ǵylym akademıasy bolǵan soń, mınıstrlikten joǵary turmasa da, bir deńgeıde bolyp, naqty ǵylymı jumystar týraly ózara aqyldasyp otyratyndaı bolǵany jón. Sebebi, Mınıstrlikte ǵylymmen aınalysatyn ǵalymdar kezdese bermeıdi. Zańda úkimet Ulttyq Ǵylym akademıasymen birlese otyryp sheshim shyǵarady dep keltirýi kerek edi. Al zańnyń 55-babynda memlekettik JOO oryndarynda qyzmet etetin ǵalymdardyń eńbek aqysyna qosylatyn ústemeler týraly naqty kórsetilgen, al basqa menshik ıesindegi JOO-da eńbek etetin ǵalymdarǵa ne isteý kerek?
Osy tusta myna jaǵdaıdy aıta ketkim keledi. Búginde Jaıyqtyń sýy tartylyp bara jatyr. Keńes Odaǵy kezinde Jaıyqtyń eki jaǵy egistik, kógal bolatyn, sút fermalary turatyn. Qazir eshteńe joq. Burynǵy úlken-úlken egistikter topyraqtary erozıaǵa ushyrap, mal jaıatyn múmkindikten aıyryldy. Al barshaǵa aıan Atyraý munaı-gaz óndiretin salasy keńinen jaıylǵan óńir, ókinishke oraı, sol jerler óńdelmeı, uńǵylary ashyq qalady. Jan-jaǵy taptalǵan shań-tozań. Qazir ekologıasy óte nashar. Osy máselege baılanysty Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, QazUAZÝ jáne Atyraýdyń munaı-gaz ýnıversıtetterimen Ortalyq Azıa ýnıversıteti birigip, joba jasadyq. Munaı-gaz óndirýshi kompanıalardyń artyndaǵy ornyn, topyraq erozıaǵa túspes úshin óńdeý kerek. Osy máseleni sheshetin joba ázirledik. Osy bastama barlyǵynan ótti de, eń sońynda aqshaǵa kelgende toqtap qaldy. Oılap qarasaq, bul búkil bir óńirdiń ekologıalyq problemasyna JOO-lardyń birigip jasaǵan jobasyna aqsha bólinbeı qaldy.
Qazirgi bılik basyndaǵy adamdar kúndelikti aǵymdaǵy «baǵa ósýi» sekildi, osy sáttegi problemalarǵa ǵana mán beretin sıaqty. Munyń bárin túbegeıli sheshý úshin ǵylymmen aınalysý kerek. Ǵylymı negiz kerek. Onsyz bolmaıdy. Ol úshin Ulttyq Ǵylym akademıasynyń mártebesin úkimet deńgeıimen teńestirý qajet. Úkimet te Prezıdent janyndaǵy Ulttyq Ǵylym akademıasymen keńese otyryp, sheshim shyǵarǵany jón. Tipti, JOO rektorlaryn taǵaıyndaýda Ulttyq Ǵylym akademıasymen mindetti túrde kelisilýi kerek.
– Jastar arasyndaǵy ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyq týraly ne aıtasyz?
– 1988 jyly Keńes kezinde Qazaq aýylsharýashylyǵy ınstıtýty janynan stýdentterdiń ǵylymı-tehnıkalyq óndirisi qurylyp, sonyń dırektory bolǵanmyn. Búgingi tańda osyndaı, ıaǵnı JOO janynda jas ǵalymdarmen stýdentter óz mamandyǵy salasynda alǵashqy izdenisterimen kásibin bastaýy úshin jaǵdaı jasalýy kerek. Búgingi tańda stýdentterdiń tájirıbe ótýine tıisti kásiporyndarmen mekemeler joq, sondyqtan JOO janynda arnaýly ınfraqurylymy týraly ereje daıyndalyp, Úkimet qaýlysymen bekitip, qolǵa alý kerek. Bul týraly men Rektorlar jınalysynda depýtattar men senatorlar jáne Úkimet basshysynyń orynbasary, marqum B.Saparbaev júrgizgen jınalysta kótergenmin, biraq naqty sheshim bolmady, bul jerdegi eń basty másele ondaı qurylymdarǵa salynatyn salyqpen ınvestısıaǵa baılanysty.
Prezıdenttiń «Ádiletti Qazaqstan, Estıtin memleket» tujyrymdamasy jaqsy. Bári durys. Biraq aıtqan nárseni naqty oryndaıtyn adam bolýy kerek. Ókinishke oraı, jergilikti basshylar baıaǵysha jumys isteıdi. Olar ózderine artyq jaýapkershilik alǵysy kelmeıtin sıaqty. Sondyqtan jaýapkershilikti kóterip, oǵan naqty jaýap beretin tártip bolýy qajet. Búgingi ýaqytta Prezıdent naqty, durys baǵdar bergenimen, Úkimetpen ákimder «solqyldaqtyq» sheshim qabyldap, tapsyrmalar oryndalmaı otyr, ıaǵnı naqty oryndaýshyǵa kelgende «suraq» týyndaıdy.
Kez kelgen adam zańǵa senýi kerek. Bizde zań jumys istemeıdi. Qazaq jigitteri nege shetelge ketip jatyr? Nege bizdiń aqyldy azamattarymyzdy alyp qalyp jatyr? Óıtkeni, búkil jaǵdaıyn jasaıdy. Qazir eń qıyny aqsha emes, dúnıe emes. Qazir eń mańyzdysy – kásibı maman tabý. Men Brússelde, Parıjde, Múnhende bolǵanmyn, sonda ýnıversıtet profesorlarymen sóıleskenimde, olar stýdentterge dúnıege tanymal kásipkerlermen kompanıa menedjerleriniń leksıa oqıtynyn aıtty, men «olarǵa ne úshin kerek?» degenimde, «ol myrzalar ózderiniń óndirisindegi oryn alyp otyrǵan, naqty sıtýasıalardy talqyǵa salady, sondaı máselelerge eń utymdy sheshimin izdeıdi, al stýdentterde aıaq astynan ártúrli tyń ıdeıalar kóp bolady ǵoı» degeni. Sonda Eýropalyq ǵalymdardan ne jetpeıtinin suradym. Olar ıdeıa jetpeıdi deıdi. Qazir ıdeıa úshin tartys júrip jatyr. Mysaly, AQSH Kongresiniń janynda ıdeıa komıteti bar.
Sondaı-aq, qazir modernızasıa kerek dep kóp aıtylady. Biraq óz basym eger biz damyǵan el bolamyz desek, modernızasıamen qatar, 5–10 jyl aldyǵa oılaıtyn mamandarmen ǵalymdar kerek. Áıtpese, ár ýaqytta biz artta qalýshy bolamyz.
– Jaratylystaný páni men tehnıkalyq mamandyqtarǵa kóbirek memlekettik grant bólinýi qajet pe?
– Tehnıkalyq mamandyqtarǵa memlekettik grant bólinýi aýadaı qajet. Biraq tehnıkalyq mamandyqtarǵa sabaq beretin muǵalimderdiń sapasy týraly másele bar. Búgingi tańda stýdentterge sabaq beretin oqytýshylar arasynda, ýnıversıtetten kóshege shyqsa nandaryn taba almaıtyndar kezdesedi. Stýdentterge naqty kásipkerlikpen nemese óndirispen aınalysqan mamandarmen ǵalymdar arasynda baılanys ornatylýy kerek.
Taǵy bir atap ótetin jaǵdaı, ol Ǵylym jáne joǵarǵy bilim mınıstrligi jylma-jyl magıstratýra men doktorantýraǵa memlekettik granttar bólýine baılanysty úlken «másele» bar.
Grant JOO-na tıisti mamandyqtary boıynsha bólinedi, al sol JOO-nynda bólingen grant boıynsha talapker ýaqytynda ǵylymı izdenis jumysyn aıaqtap, ǵylymı ataǵyn qorǵaýǵa der kezinde shyǵýyna kim jaýapty?! Qazir kóptegen ýnıversıtetterde ǵylymı jetekshi bolatyn, ǵalymdar saýsaqpen sanarlyq. Birazy ártúrli ǵylymı ataǵymen dárejesi bola tura, turaqty ǵylymmen aınalyspaǵasyn, zamanaýı talaptarǵa sáıkes jetekshilik ete almaıdy. Sol sebepti, memlekettik grant naqty ǵalymǵa jáne sala boıynsha aty atalyp turyp berilýi qajet. Óıtkeni, jaýapkershilik bolýy kerek. Keńes kezeńinde naqty adamǵa bólinip, ár ǵalymnyń jeke jaýapkershiligi bolatyn.
Men aýyl sharýashylyǵynda bas ınjener bolyp júrip, aspırantýraǵa túskenimde «qozynyń terisin tuzdaıtyn tehnologıamen qondyrǵy jasa» dep tapsyrma berildi. Sonyń teorıasyn men 8-synyptyń fızıkasynan taptym. 8-synyptyń fızıkasynda zat almasý degen proses bar. Qazir stýdentterime «eger mekteptiń fızıka-matematıkasyn jaqsy biletin bolsań, jerde qalmaısyń» dep aıtamyn. Sondyqtan tehnologıany aspannan izdeýdiń qajeti joq. Oǵan qazaqtyń ul-qyzdarynyń aqyly jetedi, tek olarǵa senim artyp, myqty motıvasıa berý kerek, ol úshin ustaz-ǵalym ózi iskerligimen ǵylymı jumystarymen úlgi-ónege bolǵany qajet. Al ustazyńnyń ózi aılyǵyna qarap otyrǵan adam bolsa, onda stýdentterge ne «aqyl-keńes» bere alady! Keıde stýdentterge «elektr energıasy, gaz joq kezde qalaı kún kórdińizder?» dep úıdegi ata-ájelerińniń surańdar deımin. Qarttarymyz bir lıtr sútti dalaǵa tókpegen, bir terisin laqtyrmaǵan. Bizdiń ata-babalarymyz naǵyz «dala akademıkteri» bolǵan.
Talǵar qalasy mańynda qoıdyń júnin óńdeıtin seh bar. Sonyń ıesimen sóılesip otyrsam, ol maǵan: «bilesiz be, maǵan fransýzdar keldi. Júndi jýǵanda shyǵatyn júnniń maıyn surap keldi» deıdi. Ol nege kerek deseńiz, kosmetıka. Baǵana aıtqandaı, maldyń tuıaǵynan bastap júniniń maıyna deıin paıdaǵa jaratýǵa bolady. Ony iske asyrý úshin Qazaqstannyń ǵylymyn kóterý kerek. Ol úshin jastarǵa durys bilim berip, ustazdarǵa jaqsy jaǵdaı jasaý qajet.