Búgin – qazaqtyń uly kompozıtory Shámshi Qaldaıaqovtyń týǵan kúni
Osydan 93 jyl buryn qasıetti Otyrar topyraǵynda, qońyrtóbel kúı keshken qarapaıym ǵana shańyraqta shyr etip, dúnıege bir sábı kelipti. «Bar baılyǵym – balalarym» dep bilgen baqytty áke buǵan júregi jaryla qýanyp, el-jurtyn jıyp, ulan-asyr toı jasap, perzentine «Jámshıd» dep at beripti.
Momyn jannyń sondaǵy tilegi: «Osy balam Jámshıdteı patsha bolsyn, ulyq bolsyn» degenge saısa kerek. Sol sátte kóp ishinen bir qarıa sóz alyp, «Balań búkil eldiń patshasy bolmasa, bolmas, biraq ánniń patshasy bolýy ábden múmkin» degen eken desedi...
Kim biledi, tulpardy tulǵasynan tanıtyn qazaqy suńǵylalyq sábıdiń de jaryq dúnıe esigin ashqandaǵy «ińgásinen» ózgeshe syr ańǵarǵan bolar. Áıteýir, el-jurty erkeletip, «Shámshi» atandyrǵan sol perzent jyldar óte kele shynymen de búkil qazaq dalasyn baǵyndyrdy: Muhtar Áýezov aıtpaqshy, «XX ǵasyrdyń tóbesinen tamshylap turǵan móldir lırıkasymen»!
Shyndyǵynda, bizdiń qazaqta kókireginen shyqqan dúnıeniń bári shetinen klasıkaǵa aınalyp, ólmeıtin, ómirsheń muraǵa aınalǵan, «úlken-kishi» demeı, jurttyń báriniń birdeı júregine jol tapqan adam az. Solaı degende, Shámshi – ekiniń biri, tipti biregeıi. Qazaqtyń áýlıe abyzdary sanatyndaǵy Ǵabeń, Ǵabıt Músirepov: «Qazaq óneri men mádenıetin bilgisi kelgen adam Qasteevtiń polotnolarymen tanysyp, Shámshiniń ánderin tyńdaýy kerek» degende sony meńzegen-aý dep oılaısyń.
Al shynashaqtaı Shámshiniń judyryqtaı júreginen kúlli qazaq dalasyn áldılegen ádemi áýen, qasıetti saz qalaı týdy? Bul jerde de meıirimi túsken pendesin erekshe qudiretke ıe etetin Jaratýshy kúshtiń áldebir tylsym syry, jomarttyǵy aldyńda bas ımeske sharań joq.
Asyly, shyn jaýhar, shyn gaýhar ásire ádemilikten ada, qarapaıym keledi. Shámshi de sol qarapaıym qalpymen-aq qazaq elin, qazaq jerin án bolyp aıalady, án bolyp aımalady, el-jurtynyń árbir qalasyna, dalasyna ánnen eńseli eskertkish turǵyzyp ketti. Mysaly, Parıj Eıfel munarasymen, Máskeý Kremlimen tanymal bolsa, qazaq eliniń sol kezdegi astanasy Almaty Shámshi ánimen áıgili boldy. Óıtkeni buryn-sondy eshkim Almatyǵa «Baqyt qushaǵynda» sıaqty sımvol jasaı alǵan emes...
Shámshi ómirinen habarsyz adam kompozıtordyń sıqyrly sazǵa, erke nazǵa toly ásem ánderin tyndap otyryp, ony topan sý tobyǵynan kelmeı, jalǵan dúnıeni jalpaǵynan basyp ótken jan retinde elesteter de. Shyn negizinde, árkim ózinde joǵyn jyrlaıdy, ózinde joǵyn armandaıdy. Ol týraly Shámshiniń ózi de: «Eldiń bári meniń obrazymdy «Baqyt qushaǵynda» dep oılaıdy. Al meniń ómirim «Qaıyqtaǵyǵa» uqsas. Men ómir boıy eskeksiz qaıyqta óttim» dese kerek.
Men keıde Shámshiniń aspan tektes ánder týǵyza alǵanynyń qupıasy onyń adamı kirden, pendelik qam-qareketten ada bekzat bolmysynda jatyr ma dep oılaımyn. Bul rette, kompozıtordyń ónerdegi qanattas inisi Nurǵalı Núsipjanov ta: «Shámshiniń ishki sulýlyǵy, minezi, aqyl-parasaty keremet bolatyn. Joldastyq «siz», «bizi» men azamattyǵynda ıneniń jasýyndaı jalǵandyq bolmaıtyn. Tabıǵatynan tektiligi, mádenıettiligi sondaı, ol meıli úlken bolsyn, meıli kishi bolsyn, bir adamnyń sózin bólmeıtin, bir adamǵa daýys kóterip sóılemeıtin. Júreginen shyqqan árbir áni halyqtyń aıaly alaqanynda terbelip júrgenine, eldiń ózin sonshalyqty tóbesine kótergenine qaramastan, Shámshiniń bir masaırap, jelpingen kezin kórgen emespin. Ár ýaqytta betegeden bıik, jýsannan alasa bolyp júretin. Ezýinde ádemi ǵana jymıǵan, tátti kúlkisi turatyn...» degendi aıtady.
Tektiliginen ǵoı, áıtpese:
Dalamenen júresiń, taý asasyń,
Kóresiń bıigin de, alasasyn.
Kenezeń kepkende bir laı sýǵa,
Kez kelgen maqulyqpen talasasyń...ol – dep Muqaǵalı aıtpaqshy, áldekimmen talasatyndaı, taıtalasatyndaı jaǵdaı Shámshiniń basynda bolmady ǵoı deısiz be?.. Biraq ol óziniń baǵasyn bildi. Nurǵalı Núsipjanov aıtpaqshy, «Men myqtymyn!» degen kompozıtorlardyń oıyna kirip-shyqpaǵan keremet dúnıeler týǵyza turyp ta...», kisiliginen, kishiliginen tanbaı ketti.
Al «baǵa bilmester» Shámshige «kompozıtor» degen atty qımaı, alysty. Olardyń aıtýynsha, Shámshige «sazger» degen at laıyq. Al «kompozıtor» degen ataq alý úshin adam arnaıy kompozıtorlyq oqýdy bitirýi kerek eken. Ol da durys shyǵar. Biraq bálenbaı jyl oqyp, arnaıy dıplom alǵan sol oqymystylardyń qaısysy Shámshi mýzykasymen tendese alar mýzyka týǵyzdy?..
Konservatorıa bitirgen sol kóp «kompozıtor» men bir ǵana Shámshiniń ózin halyq súıispenshiligi tarazysyna salyp tartar bolsaq, qaısysynyń salmaǵy basym bolar edi?.. Ony táptishtep jatýdyń ózi artyq. Ázirge aıtarymyz – qazaq degen ult barda Shámshi tiri, Shámshiniń ánderi tiri.
Shámshiniń jylaýy
Shámshiniń bul ómirde tartqan taýqymeti az emes-tin. Áıtse de oǵan «Qazaq SSR ónerine eńbegi sińgen qaıratker» degen ataq beriler me eken?» dep kútip júrgen kúnderdiń sarsyldyrǵan azabyn aıtyp jetkizýge til jetpeıdi.
Bul 1989 jyldyń jaz aıy bolatyn. Biz Shymkenttiń túbindegi Lenınsk degen aýylda Temirbekov Raıymqul degen mýzykant jigittiń úıinde qonaq bolyp otyrǵanbyz. Tańerteńgilik gazetti qarap otyrǵan Shámshiniń daýysy oqys shyqty.
– Má! –dedi ol maǵan gazetti usynyp, – myna ýkazdy oqy.
Men qarasam, gazette Shámshige «Qazaq SSR-na eńbegi sińgen mádenıet qyzmetkeri» degen ataq berilgen ýkaz jarıalanypty. Ekeýmiz bir-birimizge jalt qarastyq. Saǵattyń da tyqyly toqtap qalǵandaı boldy. Júregimizde júretin bir ádemi saryn bar edi, ol da sap tıyldy... Al, eń bastysy, ekeýmizdiń bar úmitimiz birden úzildi. Ásirese, Shámshiniki. Sebebi, bar ómirin shyǵarmashylyqpen ótkizgen Shámshide ne eńbek kitapshasy, ne staj joq bolatyn. Sondyqtan da oǵan zeınetaqy tıisti emes-tin. Eger onyń kompozıtorlyq eńbegi baǵalanyp, «óner qaıratkeri» degen qurmetti ataq alsa ǵana arnaıy zeınet aqy alatyn. Al, «úzdik mádenıet qyzmetkerine» ondaı erekshelik tıis emes.
– Iá, bári bitti... Tyndy... – dedi Shámshi tereń kúrsinip. – «Sengen qoıym sen bolsań, kúısegenińdi uraıyn» degen eken bireý...
– Apyraı nege bulaı etti? Olardyń bul isi sizdi kompozıtor emes, avtoklýb bastyǵy degeni ǵoı, – dep qaldy Raıymqul.
Iá, kim dese, o desin! Áıteýir, Shámshige zeınetaqy joq. Búkil qazaq halqyna 35 jyl rýhanı azyq bergen Shámshi, endi alpystan asyp, eńkeıýge aınalǵan shaǵynda kók tıynsyz qaldy degen sóz bul.
– Dúnıede ne nárse tereń? Qaı kól? – dedi Shámshi daýsy áreń shyǵyp.
– Bilmeımin. Múmkin, Baıqal shyǵar..
– Joq, kóńil,– dedi Shámshi. – Biraq sol kóldiń shólge aınalǵany jaman... Qudaıym, Baıkal sýala kórmesin.
Men Shámshige jalt qaraǵan edim, esil er jylap otyr eken. Ekeýmiz úsh jyl birge júrgende men Shámshiniń shyn jylaǵanyn kórgen emespin. Júregi názik, ózi sezimtal Shámshi op-ońaı kóńil bosap, kózine úıirilgen qos tamshyny úzip tastap otyrýshy edi. Al bul joly shyndap jylady. Áldekimderdiń ońdyrmaı atqan oǵyna qolynan bar kelgeni ǵoı, kóz jasymen jaýap berdi. Shámshi bala sıaqty qorǵansyz, keıýana sekildi dármensiz edi. Sondaı adamdy jylatý adam júregine qýanysh egetin ásem ándi jylatqandaı bop sezildi maǵan...
(Orazbek Bodyqovtyń Shámshi jaıly hıkaıattarynan alyndy)
BAQYT QUSHAǴYNDA
Óleńi T.Moldaǵalıevtiki
Áni Sh.Qaldaıaqovtiki
Kózińnen bir ushqyn,
Ushty ma bilmedim.
Áıteýir nur qushtym,
Áıteýir gúldedim.
Kóktemniń bulbuly,
Keýdeme qonady.
Qushaqqa qyr gúli,
Tolǵandaı bolady.
Qaıyrmasy:
Kel, bıleıik, ketpe meniń qasymnan,
Qyzǵaldaǵym, tań nurymen ashylǵan.
Sezim, shirkin, aq jańbyrǵa uqsaıdy,
Almatyda jańa jaýyp, jańa jaýyp basylǵan.
Ánbisiń tógilgen,
Jyrmysyń armandaı.
Bir baqyt kóringen,
Jaqyndap qalǵandaı,
Janardyń ushqyny,
Júrekte janady.
Qolyńnyń ystyǵy,
Qolymda qalady.
Kúnásiz shýaqpyn,
Janyńa úńilgen.
Men búgin bulaqpyn,
İlgeri júgirgen.
Súıemin men kúndi,
Kóńildi, jalyndy,
Sen bıle, erkimdi,
Áldıle janymdy.