Jaqynda áleýmettik jeliden «elimizde ómir súrip jatqan ózge ult ókilderi qujatyna ulty degen jerge «qazaq» dep jazdyrý kerek» degen jazbany oqyp qaldym. Bul usynys endi ǵana aıtylyp jatqan joq. Esterińizde bolsa, osydan birneshe jyl buryn Assambleıa tarapynan «kez kelgen basqa ult ókili eger qalasa, tólqujatyna qazaq, ıa qazaqstandyq dep jazsa» degen usynys aıtyldy. Qoǵamdyq ortada qyzý talqylanyp, BAQ-tyń ózekti taqyrybyna aınalǵan máselege biz de toqtalyp kórdik.
Qazaqstan Respýblıkasy azamatynyń jeke kýáligi 16 jastan bastap beriledi jáne ol respýblıka aýmaǵynda jaramdy. Al tólqujat alǵansha, anasynyń ulty boıynsha jazylady. Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 19-bap 1-tarmaǵynda: «Árkim óziniń qaı ultqa, qaı partıaǵa jáne qaı dinge jatatynyn ózi anyqtaýǵa jáne ony kórsetý-kórsetpeýge haqyly» dep jazylǵan. Endeshe, árkimniń qujatta ultyn jazýǵa qatysty azamattyq kózqarasyn bildirýge quqyǵy bar.
Álemde 256 ult bolsa, sonyń 150-den astamy bizdiń elimizde ómir súredi. Jalpy, bir ulttyń bir ultqa sińýi ǵylym tilinde asımılásıa dep atalady. Mundaı úrdis álem elderinde kóp kezdesedi. Ashyq derekkózde ulttyq asımılásıa uǵymyna mynadaı anyqtama berilgen: Bir etnostyń basqa bir etnostyń yqpalyna túsip jáne margınaldyq satysynan ótip, sol etnosqa sińip, nátıjesinde óziniń ulttyq sanasyn joǵaltý úrdisi arqyly etnıkalyq birigýlerdiń túri ulttyq asımılásıa dep atalady. Ulttyq ıdentıfıkasıa – qandaı da bir baılanystardyń negizinde ózin ultpen teńestirý, sondaı-aq osy ulttyń qundylyqtaryn, normalaryn jáne úlgilerin óziniń rýhtyq álemine qabyldaý úrdisi» dep jazylypty.
Qazaqstandaǵy etnosaralyq qatynas asımılásıaǵa jata ma? Bul týraly QHA Ǵylymı-sarapshylyq keńesiniń tóraǵasy, Qoldanbaly etnosaıası zertteýler ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, áleýmettaný ǵylymynyń doktory Aıgúl Kákimbekqyzy: «Qoǵamda birneshe mádenı, tildik, dinı orta bar. Áralýan ortadaǵy belgili bir top sol ulttyń mádenıetin qabyldap, óziniń mádenı ereksheligin joǵaltsa, ony asımılásıa dep ataımyz. Onyń túrleri bar. Bir óńirde birneshe mádenıet qatar ómir súrip, bir-biriniń etnostyq erekshelikterin qabyldaıdy, biraq ózinikin de joǵalpaıdy. Bizdegi etnıkalyq toptar qazaq halqynyń ómir súrý mádenıeti men óziniń salt-dástúrin qatar alyp júredi. Sondyqtan Qazaqstandaǵy mundaı úrdisti asımılásıaǵa emes, akkýltýrasıaǵa jatqyzamyz. Birinshisinen góri, akkýltýrasıa prosesi baıqalady. Eldiń ishki mádenıetin qabyldap, birge damytyp keledi. Mine, bul kópetnosty memleket úshin óte mańyzdy. Al ulttyq asımılásıa ǵylymı turǵyda ózgeshe bolady. Mysaly, basqa etnos ókili qazaq tilinde sóılep, ulttyq kıimin kıse, asımılásıaǵa ushyrady dep aıta almaımyz. Sebebi, olar báribir de óz dástúrin, tilin joǵaltpady. Al salystyrmaly túrde qarasaq, bul jerde memlekettik biregeılikke basymdyq beriledi. Sondyqtan Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty bolǵandyqtan, memlekettik tildi meńgeredi. Zańyn, ómir súrý saltyn qabyldaıdy. Quqyqtyq, ekonomıkalyq negizdeme bárine ortaq. Ulttyq asımılásıaǵa ǵylymı turǵyda kelispeımin. Ózge etnos ókili ózin qazaq dep sanaǵan kúnniń ózinde, ol ulttyq asımılásıaǵa jatpaıdy. Ol – ulttyq biregeılik. Zertteýler men ulttyq sanaqtyń nátıjesinde Qazaqstanda ómir súretin etnıkalyq toptar ana tilin, dinin saqtap kele jatyr. Sondyqtan muny bir sózben aıtqanda, akkýltýrasıa jáne ulttyq biregeıliktiń qalyptasýy dep aıtar edim», – deıdi.
· Siz ne deısiz?
Ahmet ÓMİRZAQ, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi,
aqyn, jýrnalıs:
Ult − saýdaǵa salynbaıtyn uǵym
Qoǵamda ártúrli úderister bolyp jatady. Oǵan áser etýshi faktorlar da kóp. Biraq birnárse aıan: eshteńe de kúshtep, zorlyqpen qoldan jasalmaýy tıis. Al úderister tabıǵı túrde júrse, oǵan eshkim de ókpeleı almaıdy. Osyny eskerý kerek. Bul úrdis qashanǵa deıin sozylatynyn boljaý qıyn, túbinde ulttyq dárejede oılap, taıpalyq kózqarastardan aryla alsaq, bálkim, ult týraly túsinigimiz de ózgerer, biraq jaqyn arada oǵan múmkindik joq-aý. Búgingi qazaqtyń ýaıymy kóp, óıtkeni jerimiz úlken, halqymyz az. Sondyqtan adam sany júzdegen mıllıonǵa jetip, memleketimiz myqty elge aınalmaı turǵanda halyqtyń jandy jerine tıip, etnıkalyq máselelerdi qozǵaýdyń qajeti joq. Qazaq bolýdyń búginde eki jaǵy bar: etnıkalyq jáne rýhanı. Tegiń jaǵynan qazaq bolyp tanylý bir mindet bolsa, jan-dúnıeń (tiliń, ustanatyn salt-dástúriń, paıym-parasatyń) jaǵynan qazaq bolý da paryzyń. Sonda ǵana tolyq qazaq sanalasyń.
Al endi shyqqan tegiń jaǵynan ózge tamyrdan tarasań da qazaq bolǵyń kelse, ony zań beker demeıdi. Biraq qazaq tilin, saltyn, tarıhyn, mádenıetin tolyqqandy ıgermeı turyp qalaı qazaqpyn deı alasyń? Jasyratyn nesi bar, bizde tegi jaǵynan qazaq, tólqujatynda solaı jazylǵan, tipti ata-babasyn el tanıtyn, biraq qazaq tilin múlde bilmeıtin, ultynyń salt-dástúrinen maqurym qazaqtar bar. Olar ázirge qazaq sanatynda. Biraq bolashaqta olardy kim deımiz, ol da bir másele. Bálkim, osyndaılardy kórip, ózge ult ókilderi arasynda «tólqujatqa qazaq dep jazdyrsaq jetkilikti eken ǵoı» deýshiler bar shyǵar. Naǵyz qazaq bolý úshin eki jaǵy da teń bolýy kerek ekenin esten shyǵarmaý kerek. Qujat júzinde qazaq bolý eshteńeni sheshpeıdi, tek rýhanı álemimiz qazaq bolyp, Qazaqstandy súıip ómir súrsek jetkilikti. Óıtkeni, ult − saýdaǵa salynbaıtyn uǵym.
Aıaýlym SAǴYNBAEVA, Ksenofobıa problemalaryn zertteý ortalyǵynyń dırektory, ulttyq ekspert-demograf:
Qoǵam turaqtylyǵy – azamattyq biregeılikte
Etnosaralyq qatynasta bul óte mańyzdy taqyryptardyń biri. Qoǵam pikirin ekige jarǵan bul máseleniń kóterilgenine bes-alty jylǵa jýyq ýaqyt boldy. Bireýler maquldasa, endi biri «etnıkalyq bolmysymyzdy joǵaltamyz» degendi aıtty. Birinshiden, biz birtutas qoǵam bolýymyz úshin bólinisten aýlaq bolyp, azamattyq biregeılikti alǵa qoıýymyz kerek. Ol aldymen, QR azamaty ekendigin umytpaý degen sóz. Kúndelikti ómirde de, shetelge shyqsaq ta qaı ulttan ekenimizdi emes, qaı elden ekenimizdi aıtamyz. Damyǵan elder azamattyq biregeılikti etnıkalyq biregeılikten joǵary qoıady. Máselen, Fransıa, Germanıa men Amerıka Qurama Shtattarynda «memlekettik», «azamattyq» degen uǵymdar birinshi orynda turady. Kezinde qujattan etnostyq belgini alyp tastaý jóninde usynys aıtyldy. Ol belgi qujatta jazylmasa da, barlyq aqparat bazada turady. Qazir zań boıynsha kez kelgen adam óziniń qujatynda etnosyn kórsetýge, ıa kórsetpeýge quqyly. Árkimge erik berilgen. Al on alty jasqa deıin balanyń qujatyna ákesiniń emes, anasynyń etnosy boıynsha jazylady. Qujatta jazylsyn-jazylmasyn ony eshkim joqqa shyǵara almaıtyny anyq. Biraq túrli ksenofobıalyq kózqaras qalyptasýy múmkin. Sondyqtan qoǵam men etnosaralyq qatynastyń damýyna qatysty bul máselede memlekettiń qaýipsizdigin nazarǵa alǵan jón. Sondaı aq, qoǵamda ózge etnos ókilderi ózderin «qazaq» dep jazyp júr degen taǵy bir úreı bar. Sanaqta etnıkalyq bolmysty suraǵan kezde azamattar kóbine qujat boıynsha emes, ózin qaı etnos ókili retine sezinetinin jazady. Menińshe, bul másele etnosaralyq kıkiljińge ákelýi múmkin. Etnosaralyq qatynas – óte sezimtal qatynastardyń biri. Osy turǵydan qaraǵanda, jazý-jazbaýdyń eshbir negatıvti baılanysy bolmaıdy, «qazaq» dep jazǵannan eshteńe ózgermeıdi. Qoǵam turaqtylyǵyn qalasaq, eń durysy qujatqa «Qazaqstan azamaty» degendi ǵana jazý kerek. Taǵy bir shetin alyp qarasaq, qazir Qazaqstan azamattyǵyn, «qandas» statýsyn alý úshin qazaq ekenin dáleldeý kerek. Ony dáleldeý úshin tólqujatta «qazaq» dep jazylýy tıis. Aýǵanstan, Iran, Irak jaqtan kelgenderge qıyndaý bolýy múmkin. Bul úrdis kezinde osyndaı aspektilerdi de qaraý kerek bolady. Syrtqy kúshterdiń alaýyzdyǵy artyp, qaýip kúsheıgen tusta dál qazir qozǵap, máseleni keńeıtýdiń qajeti joq.
- SAÝALNAMA
Qazaq qoǵamy basqa ulttyń qujatyna «qazaq» dep kórsetýdi asa qoldaı bermeıdi. Biz Qazaqstanda ómir súretin ózge ult ókilderiniń oıyn bilý úshin áleýmettik jelide saýalnama júrgizdik. Nátıjesinde 70%-ynan «joq», 20%-ynan «ıá», 10%-ynan «ultyn kórsetpeı, «qazaqstandyq» dep jazý kerek» degen jaýap aldyq. Bizben tildesken jandardyń pikiri tómendegideı.
Amına ÝSENOVA, Q.Qojamıarov atyndaǵy respýblıkalyq memlekettik akademıalyq uıǵyr mýzykalyq komedıa teatrynyń aktrısasy:
Alma eshqashan órik bolmaıdy
Árıne, men Qazaqstanda týyp, osynda ómir súrip jatqanyma baqyttymyn. Biraq ultymdy ózgertip kórsetýge qarsymyn. Jeke kýálikte ózgergenimen, basqa ultqa aınalmaısyń ǵoı. Alma eshqashan órik bolmaıdy emes pe?! Meni Jaratqan ıemiz uıǵyr etip jaratty, qujatyma da solaı jazylǵanyn qalaımyn. Qazaqstan óziniń kópulttylyǵymen tanymal. Bastysy, elimizde tynyshtyq, tatýlyq bolsyn!
Gýnesh AMZAEVA, dáriger:
Ádiletsiz bolar edi...
Ata-ájem 1944 jyly Grýzıadan qonys aýdarǵan. Olar basynda qazaq tilin bilmeıtin. Ýaqyt óte kele, úırendi. Negizi qazaq tili túrik tiline uqsas. Anam qazaq tilin jetik biledi. Kishkentaı kezimde maǵan da úıretip, eki tilde qatar sóıleıtin. Men Qazaqstanda týyp-óstim. Orys mektebinde oqysam da, bala kezden qazaqsha erkin sóıleımin. Memleketimiz kópetnosty bolǵandyqtan, ózge ult ókilderinen dostarym kóp. Ýnıversıtetti de orys tilinde bitirdim, biraq bul qazaqsha sóıleýime kedergi bolmady. Almaty qalasyna oqýǵa túskennen keıin aralasatyn ortam ózgerdi. Memlekettik tildi biletinim kóp jerde kómektesti, oqytýshylaryma da unady. Meniń mamandyǵym ártúrli ult ókilderimen tyǵyz baılanysty jáne barlyǵy derlik memlekettik tildi biledi. Meniń ultym – túrik. Qazaq halqyn jaqsy kóremin. Biraq qujatta bir elde turatyn azamattardyń óz ulty jazylýy kerek dep sanaımyn. Qazaqstanda ártúrli elden qonys aýdarǵan nemese osy jerde týǵan etnostar kóp. Eger olardyń báriniń qujatynda birdeı ult jazylsa, onda bul naǵyz ultqa qatysty ádiletsiz sheshim bolatyn edi. Qazaqstannyń ár azamaty qazaq tilin bilýge mindetti, biraq bul – bir ult bolý degendi bildirmeıdi.
Mahsým MAHSÝTOGLY, ınjener:
Qoldaımyn!
Men úshin qaı ulttan emes, qandaı adam ekeniń mańyzdy. Iá, maǵan basqalar sıaqty adamnyń ulty jaǵynan aıtarlyqtaı másele týyndamaıdy. Men kúrdpin, biraq ózimdi qazaq dep sanaımyn. Bul máselede árkim ózi tańdaý jasaýy kerek. Eger meniń jeke oıymdy bilgińiz kelse, men qos qolymdy kóterip, qoldaımyn. Qujatqa «qazaq» dep jazýǵa qarsy emespin. Meniń ósken, bilim alǵan, jumys istegen ortamda únemi qazaqtildi adamdar boldy. Bir-birimizdi jaqsy túsinemiz. Biz osy eldiń azamatymyz. Biz de ózimizdi qazaq dep sanaımyz. Eki ulttyń mentalıtetindegi aıyrmashylyqtarǵa qaramastan, men mektep jasymnan beri árqashan ultymnyń «qazaq» bolǵanyn qaladym. Bul oıymnan eshqashan aınyǵan emespin.