Tarıh ǵylymynyń doktory, shyǵystanýshy Nurlan Kenjeahmet byltyr Germanıada Qazaq handyǵynyń tarıhı shekarasyna qatysty aǵylshyn tilinde monografıa jarıalaǵany belgili. Bul eńbegi arqyly ol qazaq memleketiniń tarıhyna qatysty asa qundy málimetterdi sheteldik ǵylymı keńistikke engizgen bolatyn. Jaqynda tarıhshy ǵalymmen suhbat qurýdyń reti kelip edi. Gazet oqyrmandaryna osy áńgimemizdi usynǵandy jón kórip otyrmyz.
Bartoldtan asyra zerttegen eshkim bolmady
– Nurlan myrza, elge kelip aýqymdy ǵylymı jobany qolǵa alǵanyńyzdy estidik. Áńgimemizdi osydan bastasaq. Qandaı ǵylymı jobamen aınalysyp jatyrsyz?
– Iá, byltyr Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń Baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrý múmkindigine ıe bolǵanbyz. Osy baǵdarlama negizinde «Orta Azıanyń tarıhı geografıasy» deıtin iri jobany qolǵa alyp otyrmyz. 2 jyl 3 aıǵa josparlanǵan, qazir ǵylymı jumystary bastalyp ketti, oǵan 25-ten asa ǵalym atsalysyp jatyr. Aımaqtyń tarıhı geografıasy boıynsha mundaı joba Ortalyq Azıada alǵash ret bolyp otyr. Negizi Ortalyq Azıanyń tarıhı geografıasyn HİH ǵasyrdyń sońy, HH ǵasyrdyń bas sheninde Bartold zerttegen. Onyń 9 tomdyq eńbeginiń kóbi osy taqyrypqa arnalǵan. Qazirge deıin aımaqtyń tarıhı geografıasyn álemde Bartoldtan asyra zerttegen eshkim bolmady. Biraq Bartold negizinen burynǵy arab geograftarynyń jazbalarymen shektelgen de, qytaı derekterin paıdalanbaǵan. Sondyqtan onyń keıbir jerlerinde aǵattyqtar bar. Sondyqtan bizdiń ǵylymı jobamyzdyń maqsaty – qytaı jáne kóne túrki derekterin de júıeli paıdalanyp, olardy arab geograftarynyń derekterimen salystyra otyryp, aımaqtyń geografıalyq tarıhyn túgendeý.
Óńirdegi eldimekenderdiń tarıhı ataýlary boıynsha qym-qýyt máseleler bar. Túrki dáýirinen buryn Ortalyq Azıanyń qalalary, ásirese ońtústik óńirlerindegi jer-sý attary kóbinde soǵdysha atalǵan. Ár kezeńde ár túrli atalǵan qala attaryna qatysty máseleler bar bul arada. Taraz deımiz, Saıram deımiz, Saıramnyń soǵdysha aty Isbıdjap, al Shymkentke qatysty ejelgi Jamýkent, Hamýkent degender bar, naqty sol qala ma anyqtalmaǵan. Otyrardyń Farab aty da belgili, keıin sonymen qatar Tarbant deıtin bir qalanyń aty shyqty. Kóne túrki eskertkishterinde Keńý-Tarman degen bir jer bar, osyny kóbi sol Otyrar deıdi. Mine, osy sekildi túrli tarıhı jer-sý ataýlaryn birizdilikke keltirsek deımiz. Osy boıynsha eki monografıa jazǵaly otyrmyn. Bireýi – b.z.d İİİ ǵasyrdan b.z. Hİ ǵasyryna deıin. Ekinshisi – Hİ ǵasyrdan HİH ǵasyrǵa deıingi dáýirdi qamtıdy. Shyn mánisinde, munyń birinshisi ǵylymı jobamyz aıasyna enbegen bolatyn, biraq Hİ ǵasyrdan HİH ǵasyrǵa deıingi kezeńdi jazyp shyǵý úshin aldyńǵy kezeńdi jazýǵa týra keledi.
Sebebi, keı jer attary jańa eradan burynǵy Ortalyq Azıada ómir súrgen halyqtarǵa baryp tireledi, sodan beri ózgermeı kele jatqan keıbir jer attary da bar. Osyndaı máselelerdiń bárin ǵylymı júıege keltiremiz dep úmittenip otyrmyz. Osy boıynsha basqa da ınstıtýttarmen áriptestik ornata otyryp, jer-sý, eldimeken, qala attarynyń hronologıalyq kestesin jasaǵaly otyrmyz. Mysaly, Taraz qalasynyń qazirgi jáne ár túrli kezeńindegi ornalasýy men ataýlaryn qatar kóre alatyndaı, ári ınternet platformasynda qoljetimdi etkimiz keledi.
Monografıamnyń taǵy bir mindeti – qazaq rýlarynyń ejelgi ornalasqan jerleri men olardyń etımologıasyn anyqtaý. Óıtkeni, qazaq memlekettiliginiń bastaýy ejelgi ǵun dáýirinde jatyr. Qazaqtyń árbir rýynyń shyǵý tegi soǵan baryp tireledi. Ejelgi ǵundardyń han áýletindik 4 rýy bar. Túmen Táńirqut pen Móde Táńirquttyń shyqqan rýy qytaı derekterinde alaıýnt (kóne túrikshe ala-at degen maǵynada) dep atalady. Ol Mahmut Qashqarı men Ábilǵazy eńbekterinde kezigedi, al Qazaq handyǵy tusynda alasha túrinde kezigedi, alashtyń túp nusqasy. Kóktúrikter tusynda Orhon alabynda ıaǵlaqar rýy ómir súrgen, ejelgi túrikterdiń han rýynyń biri, arǵy tarıhy ǵun dáýirine tireledi. Túıeniń órkesh maıyna qatysty bolǵandyqtan kóne túrikshe ıaǵla (maılaý degen maǵynada) túbirinen jasalǵan, qypshaq dáýirinen keıin jalaıyr ataldy. Ǵundardyń taǵy bir handyq rýynyń biri – qyıat taıpasy. Osy taıpa áıgili Oǵyznama dastanynda kezigedi. Qazir de uly júzdegi bir taıpanyń aty.
Ǵundardyń tarıhı geografıasyn jazyp jatyrmyn
– Tarıhı geografıasy degende eske túsedi, Merv, Balh qalalarynda saqtalǵan grek úlgisindegi tarıhı qurylystarǵa qarap Ortalyq Azıadaǵy qala mádenıetin grekterge aparyp tireıtinder de bar. Sizderdiń ǵylymı jumystaryńyzda buǵan qatysty tıanaqty jaýap tabylýy múmkin be?
– Ortalyq Azıanyń kóptegen qalalaryn, ondaǵy mádenı izderdi tikeleı grek mádenıetimen ushtastyrýǵa óz basym qarsymyn. Sebebi, tarıhı dáleldegen aımaqtyń óziniń bir zańdylyǵy bar. Ejelgi dáýirde myqty bolamyn deseń qalaı da atty áskeriń bolýy kerek, onymen birge kóshpeli bolýyń kerek. Otyryqshy el seni jaýlaı almaıdy. Mádenıet yqpalynyń ózin jaýlaýshylar emes, halyqtyń ózi, ıaǵnı orta azıalyqtar ózderi ákelgen bolýy múmkin. Ortalyq Azıa ejelden dúnıejúzilik saýda qarym-qatynasynyń negizgi qozǵaýshysy bolǵan aımaq.
Syrt taraptan túrli burmalaýlar bolyp jatady. Mysaly, ǵundardy alaıyq, qazirge deıin talas-tartysta. Bizdiń zamanymyzdan burynǵy Ǵundar týraly tek Qytaı derekterinde – «Tarıhnama», «Hannama» deıtin kitaptarynda aıtylady, sol kezeńdegi basqa derekterden kezikpeıdi. Al VI-V ǵasyrdan bastap soǵdy derekterinen kezigedi. Endi sol qytaı derekterinde «Súnný» (durysy, Shıoń-ný) dep atalǵan ǵundardy basqalar qalaı ataǵan? «Olar kim bolǵan?» deıtin suraqtarǵa qatysty qazirge deıin eki úlken kózqaras bar. Biri – olardy túrkiler bolǵan dese, ekinshisi – ony Enıseı jaqta joǵalyp ketken «ket» degen halyq dep qaraıdy. Biraq qytaı derekterinde tur, orta ǵasyrdaǵy Kók Túrik, Qańly, kóshpeli uıǵyrlardyń barlyǵy ata-babamyz ǵundar dep aıtady. Sondaı anyq derekter bar. Al Batystyń til ǵalymdary, aıtalyq, Qytaıdyń kóne fenologıasyn zerttegen ǵalymdar jáne oǵan ilesken bir top ǵalymdary bar, 1962 jyly bir teorıany jasap shyǵardy. Ol boıynsha ǵundardyń tili Enıseıde jasaǵan kettiń tiline jaqyn deıdi. Biraq olar basqa derekterdegi, orta ǵasyrdaǵy «Tańnama» men «Súınamada» anyq jazylǵan derekterdi kórmeıdi. Bul kitaptarda «túrikterdiń arǵy babasy ǵundar, ǵundardyń bir bóligi» dep anyq jazylǵan. Batystyq til ǵalymdary osylardy múlde kórmeıdi, bir aýyz da keltirmeıdi. Oǵan qosa, qytaısha ıeroglıfterimen hattalǵan ǵundardyń 150-den astam sózi bar. Olarǵa kelgende burmalaıdy. Olardy ataqty ǵalym deımiz, ne úshin olaı isteıtinin túsinbeısiń. Men qazir ǵundardyń tarıhı geografıasyn jazyp jatyrmyn. Sonyń ishinde bar, H ǵasyrda Jemsary jerinde kóshpendi uıǵyrlardan Syńqý Salı degen býddıst ǵalym shyqqan. Ol VII ǵasyrdaǵy Shýanzańnyń «Batysqa saparyn» kóne uıǵyr tiline aýdarǵan. Sonda kóne qytaı tilindegi «Súnný» degen etnos atyn «túrikter» dep aýdarǵan. Endi ony zerttegende nemistiń ǵalymdary ony sımvoldyq turǵyda ataǵan degisi keledi.
Ortalyq Azıanyń birqatar jerlerinen soǵdy tilindegi kóptegen jazbalar tabyldy. Olardyń eń kónesi jańa eradan arǵy dáýirge, al bergisi VI-VII ǵasyrǵa tán jazbalar. Arasynda Túrik qaǵanaty kezindegi jazbalar da bar. Osylardy orys ǵalymy Lıvshıs 2008 jyly jınaq etip shyǵardy. Sonyń ishinde Shash óńiriniń bıleýshisi jazǵan mátinde «Ǵun» jáne «Chın» degen memleketterdiń aty atalady. Sonda ana «Ǵundy» Lıvshıs te túrik degen. VI-VII ǵasyrda ǵundar tarıh sahnasynan túsip ketken, Kók Túrikterdiń zamany. Ony soǵdylar kezdeısoq ǵundar dep atap otyrǵan joq. Tarıhı baılanys bolyp otyr. Soǵdylar túriktermen tyǵyz qarym-qatynas jasaǵan, túrikterdiń saıası-dıplomatıalyq is-qımyldaryna kóp qatysqan. Ǵun men birge atap otyrǵan «Chın» dep Qytaıdy aıtyp otyr. Ol sanskrıtshe «chına» degennen shyǵyp otyr. Qytaıdy jalpylaı «chın» degen nemese «tabǵash» degen. Kóne túrik jazbalarynda «Tabǵash» dep keledi, Kúltegin, Bilge qaǵan eskertkishterinde.
Kúlteginniń jyldyq asyna ókilderi kelgen tóńirektiń tórt buryshyndaǵy elderdi saǵat strelkasy boıynsha retimen jazǵan. Shyǵystan bastap Búkli-SHólgi elin, sosyn Kıdandy ataǵan, ary qaraı Tabǵash, Túbit, odan keıin Par-Purm, odan bylaı Qyrǵyzǵa qaraı ketip, otyz tatar-kıdandy atap aıaqtaıdy. Osyndaǵy Búkli[1]Shólgi degenge de talas kóp. Kóne túrki eskertkishterin túsiný úshin, kóne qytaı tilin de bilýiń kerek. Kem degende, Tań dáýirindegi jazbalardy túsinýiń kerek. Tań dáýiriniń jazbalarynda túrikterge qaraǵan bir el bar – «suń-mo» dep qoıady. «Suń» degeni orman, «mo» degeni shól. Bul negizi qazirgi İshki Mońǵolıanyń shyǵysyndaǵy kıdandardyń bir tarmaǵy. Kóne túrik tilinde «búk» dep jynysty nýdy aıtady, «búkli» degeni sol «ormandy» degen sóz, «shólgi» degeni sol shól, shól dala nemese shóldi degeni. Demek, kóne qytaıshadaǵy «Suń-monyń» tike aýdarmasy. Sebebi, ol kezde túrkiler úshin qytaı tili halyqaralyq til bolsa, qytaılar úshin túrki tili halyqaralyq til boldy, búgingi aǵylshyn tili sekildi. Kóne túrki jáne kóne qytaı tilinde bir-birinen tikeleı aýdarǵan jer ataýlary óte kóp. Mysaly, qazaq dalasynda Eki-Ógiz degen qalany qytaılar «Shýańhy», ıakı «eki ózen» dep, qazirgi Saıram kólin túrikter «Sútkól» dep ataǵan, qytaılar tikeleı aýdaryp «Rý-haı», ıaǵnı «Sút kól» dep ataǵan, myna Ystyqkóldi Tań dáýirinde qytaılar «Ry-haı» (Ystyq kól) dep aýdarady. Sonda Kúlteginniń asyna negizinen Shyǵys pen Batys túrki qaǵanatyna qaraǵan elderden kelgen. Al Par-Purým degendi Vızantıa desip júr. Kúltegin tusynda qaǵannyń ólimi Vızantıaǵa jetýi múmkin, biraq ólim habaryn estip, odan elshileri shyǵyp Orhonǵa deıin jetý úshin kem degende eki jyl ótedi.
Sonda Kúltegin ólip, keler kúzdegi asynda Vızantıadan elshi kelýi ekitalaı. Al jaqyn elderdegi elshileri birden kelmeıdi. Sonda Par-Purm degeni qazirgi myna Qundyz (Kýndýz) qalasy, ony arabtar «Var-Valz» dep ataǵan. Túrikterde «V»-nyń aldyna «A» jalǵap aıtatyny tabıǵı tildik erekshelik, «Par» ne «Apar» dep te oqýǵa bolady. Demek, Par sol Qundyz qalasy, ol kezde bul qalany Batys túrikteri bılegen. Purum degeni, Qundyzdyń ońtústiginde bir jer aty bar «Rýb» degen. Onyń bıleýshisi de túrikter, sol qalany túrikter «Urub», ıa «Urum» dep ataıdy, myna jerde sol «Purum» bolyp ketken. «Tańnamadan» osy jerden kelgen Oǵyl-Tarhan degen elshiniń atyn da kezdestirýge bolady. Bul sonda Vızantıa, Rımmen qatyssyz. Endi osynyń bárin oı jotamen emes, úlken akademıalyq dálelmen alyp shyǵýymyz kerek. Shetelde de nebir múıizi qaraǵaıdaı túriktanýshylar, qytaıtanýshylar otyr, erteń solar oqyǵanda ılanatyndaı bolýy kerek.
Táýelsizdik alǵaly tarıh zertteýde úlken serpilis boldy
– Táýelsizdikten beri qaraı óz tarıhymyzdy tynbaı qazyp jatqandaımyz. Biraq ózińiz aıtyp otyrǵandaı, ózgelerdiń bizdiń tarıhqa qatysty pikiri áli de osyndaı talasty kúıde. Sonda bul bizdiń óz tarıhymyzdy ózgege jetkilikti nasıhattaı almaı jatqanymyzdan ba?
– Ol da bolar. Endi bir jaǵynan táýelsizdikten keıin tarıh salamyz toqyrap qalǵandaı kórinedi. Burynǵy Sovet Odaǵynyń tarıh ǵylymy nemese sonyń túrkitaný ǵylymy aıasynda qalyp qoıdyq. Radlovtar óz kezinde túrkitanýdyń bir deńgeıin qalyp[1]tastyrdy. Onyń ústine qazaq ǵalymdarynyń eńbekteri tek óz tilimizde jáne orys tilinde ǵana shyqty jáne ishki pikirtalastar ǵana bar. Syrtqy elderdiń ǵalymdary qalaı zerttep, ne aıtyp jatqanyn talqylaýǵa áli jete qoımadyq. Endi bir jaǵynan, bundaı tustaryn aıta bersek te ǵylymı ortanyń ózi durys maǵynasynda qabyldamaı qalýy múmkin. Dese de, táýelsizdik alǵaly tarıh zertteýde úlken serpilis bolyp jatyr.
– Nurlan myrza, sizdiń qazaq memleketiniń tarıhı shekara[1]syna qatysty eńbegińiz byltyr aǵylshyn tilinde jaryq kórdi. Bul arqyly qandaı mańyzdy tarıhı faktilerdi aǵylshyntildi ǵylymı keńistikke jetkize aldyńyz? Jalpy, sheteldik ǵylymı orta qalaı qabyldap jatyr?
– Iá, monografıam byltyr Germanıada jaryq kórdi. Nemis ǵalymdary óz pikirlerinde aıtty, buryn olarǵa bul óńirdegi jaǵdaı túsiniksiz bolǵan. «Anyǵynda, basqasha bolǵan eken ǵoı» degen pikirler kóp boldy. Onda negizgi bir másele Qazaq handyǵynyń shyǵys shekarasy nemese qazirgi Qazaqstan–Qytaı shekarasynyń sonaý Abylaı han tusynda qalyptasqanyn kórsettik. Abylaı han tusynda Qazaq handyǵy Orta Azıadaǵy eń úlken kúsh bolǵan. Sol kezde bolǵan kóptegen soǵystar, Qabanbaı batyrdyń, Bógenbaı batyrdyń, Raıymbek batyrdyń soǵystary shyn mánisinde halyqaralyq soǵystar. Kóbinshe biz ony el ishindegi nemese rý arasyndaǵy batyrlar sekildi kóremiz. Shyn máninde, olar óz kezeńindegi halyqaralyq jaǵdaılarǵa, memleketterdiń shekarasyna, bylaısha aıtqanda, geosaıası jaǵdaıǵa yqpal etken tulǵalar boldy. Biz tek sony óz deńgeıinde zerttep, zerdelep júrgen joqpyz. Sol kezdegi Manjýr ordasynyń derekterinde bar, jońǵarlar Manjýrıanyń batys shekarasyna qaýip tóndirgeni, keıin manjýrler Jońǵar handyǵynyń shyǵys bóligin basyp alǵany, al Abylaı bastaǵan qazaq batyrlary batysynda buryn ózderiniń qoldan ketken terrı[1]torıalaryn qaıtaryp alǵany. Keıin qazaqtar údere Shyǵysqa joryq jasaıdy.
Myna qytaı tarıhshylary jaǵynan qazirge deıin moıyndalmaı júrgen bir másele bar, jońǵarlar qazaq dalasynyń qaı jerlerin basyp aldy degendi moıyndamaıdy. Ortalyq Azıada 1635 jyly Jońǵar ımperıasy qurylady, 1755 jylǵa deıin sol memleketin saqtap turdy, ol memleketiniń batys shekarasy Shý, Merki sekildi qazaq jerine deıin jetti. Keıin qazaq batyrlary óz terıtorıalaryn qaıtaryp, Jońǵardy shyǵysqa qaraı shegindirdi. Amýrsana degen kúrdeli tulǵa, Abylaıdan kómek suraǵan, Abylaı hannyń oıy olardy túbegeıli qurtyp jiberý emes, kerisinshe batysqa qaraı joryq jasap kelgen manjýrlerdiń oıynda boldy bul. Abylaı olardy batysqa qaraı ótkizbegen. Mine, osy tusta Qazaqstannyń qazirgi shyǵys shekarasy Abylaı zamanynda turaqtanyp bolady. Shúrshitter bul shekaranyń boıyna sibe, daǵurlardy, ózderine baǵynǵan jońǵarlardy jáne torǵaýttardy ornalastyrǵan. Bul sol kezdegi memlekettik shekara boldy. Soǵan da qaramastan qazaqtar shekaranyń ary qaraı óte bastady. Chıń úkimeti buǵan qarsy shart qoıdy, alym-salyq tóleısiń nemese bizdiń bodan bolasyń degen sekildi. Bir ǵasyrǵa jýyq bul shekaraǵa qarmastan qazaqtar ary ótip turdy. Reseı qazaq dalasyn basyp alǵannan soń 1864 jyly Qytaımen qaıtadan kelisimshartqa otyryp, sol kezdegi qazaqtyń elbasylarynyń pikirimen shekarany turaqtandyrǵan. Sonyń ózinde de shekara sol Abylaı han kezindegi belgilengen shekara boıynsha qalyptasty. Keıingi Eýropa jıhangerderi de kelgen, Levshınniń kartasynda da kórsetilgen. Qazir endi keıbir tarıhshylary bul terıtorıany orystar shúrshitterden basyp alǵan sekildi kórsetedi. Múlde olaı emes, qazaqtardyń óz shekarasy. «Balqashtyń ońtústik shyǵysy bizdiki» deıtin pikiri de osydan shyqqan. Bul kózqaras 1890 jyldary Sın ımperıasy álsiregen tusta ulty qytaı tarıhshylary jaǵynan shyqqan. Naqty shekara jaǵdaıyn kózimen kórmegen, úıinde otyryp, saharany, atty da kórmegen ǵalymdar, ǵalym da emes, áýesqoı tarıhshysymaqtar syzǵan kartalardan shyqqan teris pikir. Bul teris pikirleri qazirgi ıdeologıasyna da áser etip bara jatyr, tipti saıası úgit deńgeıine kóterilip ketti. Buǵan tek naqty ǵylymı derekterdi kóldeneń qoıý arqyly ǵana jaýap beremiz.
– Qazirgi kezdegi otandyq tarıh ǵylymyna qandaı baǵa berer edińiz? Ásirese, jas tarıhshylarǵa qandaı keńes berer edińiz?
– Árıne, oıanyp keledi. Túrli baǵytta izdenis bar. Biraq jas tarıhshylarda kóne tilderdi meńgerý jaǵy jetispeı jatqandaı. Kóbi jańa tehnıkany jaqsy meńgergen, biraq kóne tarıhı tilderdi bilmegendikten tereń zertteýlerge bara almaı jatyr. Kóne tilderdi meńgermese dúnıe júzi ǵylymy moıyndamaıdy. Ásirese, Batysta kóne tilderdi bilmese ony shyn ekspert retinde moıyndamaıdy. Kóne kartalardy zertteý úshin latyn tilin bilýiń kerek, kóne kartalar týraly sózdikter shyqqan, solardy paıdalana alýy kerek. Odan bólek, kóne túrik tili, kóne qytaısha, keminde shaǵataı tilin bilý kerek. Shaǵataı tili Altyn Orda jáne Qazaq handyǵy kezindegi bárine ortaq jazba til. Biraq Qazaq handyǵy kezinde qazaqtardyń óz tiline beıimdegen shaǵataı tili boldy. Muny «Kóne qazaq tili» dep te atap júr. Abylaı hannyń hattary bári osy tilde jazyldy. Mine, osy tilderdi meńgerse, túpnusqamen jumys isteı alady, tarıhty bireýdiń eńbegi arqyly zertteı almaısyń. Túpnusqadan derek alý mańyzdy.
– Qazaq handyǵy qurylýynyń ary jaq - ber jaǵyndaǵy tarıhı kezeńge qatysty talas-tartystar kóp. Ózbek, kóshpeli ózbekter, qazaq ataýlarynyń qalyptasýyna qatysty kózqarastar birizdilikke kelmegendeı. Osy ataýlarǵa qatysty pikirińizdi bilsek deımiz?
– «Kóshpeli ózbek» degen ataýdy keńes ǵalymdary shyǵardy. Bul durys ataý emes, «kóne ózbekter» dese bolady. Ózbek hannyń qaramaǵyndaǵy el túgel ózbek atalǵan kezinde. Tipti myna Qytaı derekterinde Qasym handy «Ózbek Qasym» dep jazǵan derekter de kezdesedi, «Ózbek Qasym elinen» degendeı. Bul Shaıbanıdiń ózbekteri emes, bizbiz. Ózbek dese bári qazirgi ózbekterdi oılaıdy, bir kezderde Qazaqstan kezinde «Ózbekstan» atymen ataldy, Kereı-Jánibekten burynǵy kezeńde. Qazaqtardyń ózi de «ózbek-qazaqtar» atalyp júrdi, keıin «ózbek» sózi túsip qalyp, «Qazaq» ataldy. Ol da sol Ózbek hannan jalǵasqan, sol kezdegi handyqtyń qamtyǵan kóleminiń keń bolýynan munyń bári. Bylaısha aıtqanda, Ózbek hannyń aty sol tutsa Altyn ordanyń taǵy bir aty bolyp turdy. Endi osylardan kelip shatasady kóbi. Ózbek han qaıtys bolǵannan keıin onyń ıeligindegi memleket úshke ydyraıdy, biri Shaıbanı ózbekter, ekinshisi qazaq-ózbekter, úshinshisi mańǵyt-ózbekter, ıaǵnı noǵaılar.
Endi «qazaq» degen sózdi ózgeden izdeýdiń qajeti joq, bul kóne túrik tili. «Qazaqtar» dep ózi aldyna bılik ustap, ortalyqqa salyq tólemeıtin saıası kúshterdi atady. Altyn orda ydyraǵannan keıin saıası tús alǵan ataý. Orystardyń «kazak» degenderi de osy maǵynadan shyqqan. Mysaly Shaıbanı hannyń qazaqtardan jeńilip Máýrennahrǵa ketýin «qazaqylyq» dep ataıdy, «qazaqy turmys keship júr» deıdi. Kereı-Jánibekter handardiki de osyǵan uqsas, bir qarasań Shaıbanı bizge jaý emes, ol da ózimiz, týysymyz bylaısha aıtsań. Sonda «qazaqtar» degen ataý Eýrazıa dalasynda sonaý ǵun dáýirinen beri kele jatqan. Tek, Altyn orta ydyraǵannan keıin ǵana saıası mánge ıe bolyp, tarıhı derekterge túse bastaǵan.
– Mol derekti, súbeli áńgimeńizge kóp rahmet!
Áńgimelesken Estaı BOJAN.