Ǵulama Muhtar Áýezov uly aqynnyń 100 jyldyq mereıtoıyna jasaǵan baıandamasynda: «... biz úshin Abaı ótken jan ba? Óldi deýge bola ma, oılańdarshy, ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan», - demep pe edi. Ótken jan emes. Aqyn joly halyq jolymen, tarıh jolymen qabysa tabysqan shaqta onyń ózine ólim joq, ózine zaman, dáýren shegi joq. Bizdiń dáýirimizge ári burynǵy, ári búgingi Abaı bolyp, keleshek sheksiz zaman úshin de tarıh aspanyndaǵy bir turaqty nury bop shyrqaı bermek. Ol bolashaq kúnderde de Abaı ári burynǵy, ári ar jaǵyndaǵy keleshektiń ólmes, óshpes turǵylasy bolmaq, kúnshýaǵy aıyqpas kúngeı beti bop turmaq», - dep atap kórsetedi («Abaıtanýdan jarıalanbaǵan materıaldar», «Ǵylym» baspasy, A., 1988 j., 205-b.).
Abaı er jetip, at jalyn tartyp mingen shaq otarshyl úkimettiń jerdi de, eldik ustyndary men ult rýhyn da oırandaýǵa kóshken kezeń edi. Reseıdiń basqynshy bıligi ımperıalyq basqarý tártibin engizip, Alashty alqymnan aıaýsyz syǵymdaı tústi. 1867-1868 jyldary sultan laýazymy joıylyp, zorlyq-zombylyqtyń burynǵydan beter asqynǵany málim. 1822 jyldan bastap jumys jasaǵan okrýgter men sultandardyń ornyna úsh general-gýbernatorlyq pen alty oblys qurylady. Gýbernatorlar men oıaz bastyqtary tek qana orystan taǵaıyndalyp, qazaqtan bolys saılaý ǵana múmkin boldy. Ákimshilik apparatyn ustaýǵa ǵana halyq esebinen kóp qarajat jumsalatyn.
Sondyqtan burynǵy tútin salyǵyna endi zemstvolyq, qoǵamdyq pen basqa alymdar qosylyp, olardyń mólsheri jyldan-jylǵa sharyqtady. Qazaqtyń kiriptar háli, onyń birtýar perzentteriniń qabyrǵasyn qaıystyrdy. «Jańa nızamnyń» (1868 j.) ult erkindigin meılinshe shektep, bolys saılaýy qazaqty ózara qyrqystyrýdyń amalyna aınaldy.
Osyny kórip, bile tura Hákim únsiz qalmaq emes. Patsha bıliginiń bet perdesin sypyrady: «Orys aıtty ózińe erik berem dep, Kimdi súıip saılasań, bek kórem dep. Buzylmasa, oǵan el túzelgen joq, Ulyq júr bul isińdi kek kórem dep...» (Abaı Qunanbaıuly «Shyǵarmalarynyń eki tomdyq tolyq jınaǵy», A., «Jazýshy», 2016 j.,1-tom, 48-b).
Ózi erekshe súıgen el-jurty úshin kúıip-janǵan Abaı qaryndastarynyń «kózin ǵana emes, kóńilin de ashýǵa» bekem bel býady. Tarıhı oqıǵalar men «qyzdyrmaly» áńgimege sırek qalam tartady. Tipti, ótkenniń oqıǵasyn jazǵanda da («Eskendir», «Masǵut», «Ázim áńgimesi») tól týyndysynyń tálim-tárbıelik jaǵyna basa mán beredi.
Aqyn tyńdaýshysy men oqyrmanyna qaı zamanda da adal eńbek pen alǵyr bilimniń mereıi ústem ekenin aıtýdan jalyqpaıdy. Nadandyq pen bodandyq qyspaǵynda «qany qaınap, ýlana» júrse de, Abaı qazaqqa emes, qarańǵylyqqa qapaly bolatyn: «Bul sózdi tasyr uqpas, talapty uǵar...», - dep, nadandyq pen qarańǵylyqty syn nysanasyna alady.
Jyr zaryn jazbaı tanyǵan
Shyǵys pen Batys ǵulamalarynyń murasyna úńilip, oıyn tergegen saýaldarǵa Abaı tıanaqty jaýap izdeıdi. Kezinde jahandy bılep-tóstegen qaharman dalanyń bulyńǵyr búgini men kúńgirt keleshegine qabyrǵasy qaıysady. Uly dalanyń muń-zaryn jyrlaǵan Buqar, Dýlat pen Shortanbaı sekildi abyz aqyndar jyrynyń zaryn jazbaı tanıdy.
Olardyń, ásirese oqý men bilimdi meńzegen sáýleli sózi jadynda qattala beredi. Únemi «ózinen ózi esep alyp, estilerdiń aıtqan sózderin» aqyl tarazysynda saralaıdy. Halqynyń eńsesin basqan zaman taýqymetinen jany aıaz urǵan japyraqtaı búrisedi. Onyń ozyq jurttarmen qaıtse «terezesi teń» bolynyń jolyn talmaı izdeıdi.
Hákim qazaǵynyń erkindigin ańsaǵan jannyń, álbette jalǵyz ózi ǵana emesin de biledi. Aldyńǵy aqyn-jyraýlardyń qaıǵy-zardan kúńirengen «keýdesine» qulaǵyn tosady. Alqymnan qysyp, aıaýsyz syǵymdaǵan otarlyq «shalmasynyń» túıinin izdep, ony «sheshýdiń» amalyn tapqansha júregi syzdaıdy.
Osyndaı «júdeýli» sátterinde Hákimge Buqar Qalqamanulynyń (1693 - 1797) jyr-tolǵaýlary «oıyna sana quıyp, boıyna qýat beredi». Shyńǵystaýǵa qonǵan «poezıa suńqarynyń» topshysy bekip, talmaı samǵaýyna, álbette uly dalanyń dańqty jyraýlarynyń baı murasy móldir de nárli bastaý bolǵanyna kúmán joq.
Degenmen, dala danyshpany Qunanbaıdyń «aısyz túnde» dúnıe esigin ashqan aıboz perzentiniń mısıasy múlde bólek. Abaı aıtpaqshy, «malqumar kóńil – bek soqyr» eldiń «jaqsy menen jamandy aıyrmaı», irgesi sógilip, berekesi qashqan shaq edi: «Bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym, Minekı, buzǵan joq pa eldiń sıqyn?» - dep qynjylady ol.
Buqar jyraý eskertken «jaqsynyń artynda qalǵan «jamandardyń bas-basyna tozýy», ıakı «óńkeı qıqymnyń bas-basyna bı bolyp, eldi buzýynan» aqynnyń qabaǵy túıiledi. Bodandaǵy el-jurtynyń bolashaǵyna alańdaǵan ol «Ózderińdi túzeler deı almaımyn, Óz qolyńnan ketken soń endi óz yrqyń» dep muńǵa batady.
Hákimniń aınalasyn «Aqyl sózge yntasyz, jurt shabandap, Kóngenim-aq soǵan dep júr tabandaptyń» qyrsyǵy shalǵandaı. Týǵan eliniń baǵyna der shaǵynda dúnıege kelgen oıshyl uly dala aspanynda juldyzdaı jarqyrap, jol silteıdi. Bar yqylasy aqyn babasynyń asyl murasyna aýyp, oı uıyǵynda serigin óleńnen tabady.
Abylaı hannyń danagóı bıiniń, ásirese týǵan halqyna aýyzbirlikti amanat etken sózderinen aqynnyń «júregi týlap, qaınap qylady álek»: «Uryssa orys, Elge bolys, Úıden úrgen ıtke usap». Buqarmen birge Asan Qaıǵynyń «Qıly-qıly zaman bolar, Qaraǵaı basyn shortan shalar» degen «jumbaǵynyń» túp-tórkinine úńiledi.
Kúnbatystan tónip, erkindikten aıyrar qaýip-qaterdi erte eskertken jyraýdyń kóripkeldigine bir ýaq qaıran qalady. Onyń «Kókshetaýdan saldyrǵan» degen óleńińde hannyń ózi «qonǵan Kókshetaýdan kápirdiń qala salǵanyn», basqynshynyń «ózen boıyn shandyp, taýǵa qarqarasyn shanshyp, týǵan jerge zar qylǵan» qasiretinen ýlanǵandaı, meń-zeń kúıde.
Jyr abyzy almaǵaıyp kezeńde qandastarynyń adamgershilik qasıetteriniń «suıylyp», alakóz tirlikke kóshkenine ashynady. Qandastaryna «Ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq» sekildi «bes dushpanyn» bildirip, bes asyl is «Talap, eńbek, tereń oı men qanaǵat, raqymdy» taǵylym etedi.
Buqar jyraýdyń, tipti, «Teksizdi tórge shyǵaryp, Basyńa ol kún týǵanda, Teńdik tımes qolyńnan» nemese «Aqyretke barǵanda, Aqsúıekti qor tutqan, Qarany odan zor tutqan, Orystardy pir tutqan, Sorly bolǵan qazaǵym, Tartarsyń solardan jazańdy-aı!» - degen ashshy shyndyqtan Hákimniń qabaǵy qars jabylady.
Jahandy silkindirgen jıhanger babalardyń murageri «qaıran qazaǵynyń» qalaısha jaýdan jeńilip, erkindiginen aırylýynyń sebebin de tapqandaı bolady:bilim men ǵylym jolyna shaqyryp, ózara birlik pen yntymaqqa úndeıdi: «Sonda aqyn belin býynyp, Aldy-artyna qaranar... Qyransha qarap qyrymǵa, Muń men sherdi qolǵa alar».
Kópshiliktiń kózin, biraq shel basqandaı: «Ynsap, uıat, ar, namys, sabyr, talap – Bulardy kerek qylmas eshkim qalap. Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi, Ótirik pen ósekti júndeı sabap». Hákim «dúnıeniń kóringen hám kórinbegen syryn» túgeldeýge keseli tıetin jalqaýlyq, jaǵympazdyq, aryzqoılyq, ataqqumarlyq sekildi teris áreketterdi alastaýǵa tyrysady.
Aqyn, ásirese Buqardyń sýretti jáne tereń oıly, teńeý sózderiniń Abaıdyń sanasyna sińe bergeni de daýsyz: «Qara arǵymaq arysa, Qarǵa adym jer muń bolar. Esil kózden nur taısa, Bir kórýge zar bolar..., - dep perzenti Maǵaýıa daýystap oqyǵan jyraý sózine yqylaspen den qoıady: Qaıyrsyz ıtke mal bitse, Ańqań quryp kelgende, Saýmal bermes isherge...».
Aǵa býyn aqyndarmen ishteı sóz qaǵystyryp, jaqsy syrlas tapqan sátterde kózderi kúlimdeıdi: «Óleń – sózdiń patshasy desem, lákın myna sózder óleń patshasynyń tap óziniń aýzynan túskendeı-aý: «Álemdi túgel kórse de, Altyn úıge kirse de, Aspanda juldyz aralap, Aı nuryn ustap minse de, Qyzyqqa toımas adamzat», - degen sózderge súıinedi.
Al, «Álemdi túgel bilse de, Qyzyǵyn qolmen bólse de... Ómirge toımas adamzat, - degen joldardy oqyǵanda shabyt sáıgúliginiń jalynan sıpaǵandaı jadyraıdy:.. Qaljyrap kóńil qaraıyp, Qaraýytyp kózi tursa da, Úmitin úzbes adamzat!.. Aı, zamana-aı, zaman-aı, Basty myna tuman-aı, İstiń bári kúmán-aı, Baspaq, tana jıylyp, Pánı bolǵan zaman-aı...».
Uly jyraýdyń ókinishi aqynnyń shıryqqan kóńil pernesin tap basady. Abaı otarlyq quldyqtan qutylýdyń endigi qalǵan jalǵyz joly bilim men ǵylym ekenine ábden senimdi. Óz sózin, ásirese ult keleshegi – jastarǵa arnap, alty alashtyń azattyǵy jolyndaǵy kúrestiń «beıkúná» - aǵartýshylyq jolyna taban tiregen bolatyn.
«Temirsiz teńdik almaıdy... »
Ataqty Dýlat jyraýdyń kórkem tilmen kómkerip, tereńine oı jaýhary tunǵan murasynan da Abaı jan azyǵyn tabady. Bir ýaq, tipti «jalǵyzdyǵyn» da umytqandaı bolady. Eger jeke basyn ǵana kúıttegen kópshiliktiń biri bolsa, «yǵy zor» áke qanatynyń astynda onyń eshteńege alańdaıtyn da jóni joq.
Jastyq dáýrenniń de, bılik pen baılyqtyń da sybaǵasy aqynnyń bir basyna molynan jetedi. Osyǵan endi Hákimniń «qazaqta qara sózde des bermegen» tabıǵı darhan darynyn qossańyz, bardyń parqyn biler janǵa bul azdyq etpese kerek. Biraq, ol – Abaı ǵoı! Qudireti kúshti Alla taǵala «qaıran qazaǵyna» aısyz «túnde» jaqqan shamshyraq!
Dýlat Babataıulynyń «temirsiz teńdik almaıdy» degen támsilinen Abaı teńdikke jetýdiń «tetigin» tapqandaı tolqıdy. Ol, ásili oqý-bilimsiz temir kenin ıgerip, ony iske jaratýdyń múmkin emesine senimdi. Qazaq dalasynda nebir ustalar baǵzy zamandarda-aq temir, altyn men kúmis qorytyp, olardyń ismerligine jat jurttyqtar da tánti bolýmen keledi.
Biraq, sheberlerdiń mańdaı terimen sýarylǵan eńbegi otbasynan, attyń saımany men qarý-jaraq soǵýdan aspaı qalatynyn da kórip júr. Ataqty jyraýdyń ýáli aýzymen aıtylǵan dýaly sózderinen basqynshy bıliktiń «yzǵarynan» – qalqan, «dimkás» janyna shıpa tabady. «Bulttan ótip munardy boljaıtuǵyn» Dýlat sózderine qaıran qalady.
Halyq aýyz ádebıetiniń qazynaly «sandyǵyn» aqyl kózimen aqtarady. Jyraýdyń «Paıdasy kópke tımese, Saltanat pen sáni aram» degen ulaǵatyn jadyna toqıdy: «túbin oılap, ýaıym jep, oılanyp túzele me dep, talaı sózdi budan buryn da ol kóp aıtqan: «Úsh-aq nárse adamnyń qasıeti – Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek».
Ult mártebesin asyrýdyń «elden bólek, ıakı kemel» adamnyń ǵana qolynan keletinin de aıtýdan jalyqpaıdy. Amal qaısy, qandastary «ózi ermeı, erik bermeı qor etedi». Aqyn «Qadirli basym, Qaıratty jasym / Aıǵaımen ketti amal joq», - dep «tiri bolsa da, anyq tiri emes»: «Bilmegen soqyr, Qaıǵysyz otyr... Ne ol emes, bul emes, Meniń de kúnim kún emes...».
Onyń «Baıaǵjartas – bir jartas, Qańq eter, túkti baıqamas», - degen ashshy tilinen «ýly sıa» tógiledi: «Aǵaıyn bek kóp, Aıtamyn eptep, Sózimdi uǵar elim joq. Molasyndaı baqsynyń jalǵyz qaldym tap shynym». Demek, aqynnyń óziniń «neni súıip, neden kúıgenine bir Alla men aryn ǵana qazy» tutýdan basqa amaly qalmaǵan edi.
Ońashada «asa túsip aǵy da, ájimi de kóbeıgen» Dýlat aqynmen «muńdasyp», ózara «suhbattan» Hákimniń boıy jeńildep, kóńiliniń kózi shyradaı ashylady. Abaıdyń týǵan tabıǵatqa, arý qyzǵa degen tátti áser men ásem syrǵa toly áýelgi tebirenisi Dýlat jyraýdy «uıqy men tynyshtyqqa» zar qylǵan alań kóńilge almasady.
Amal qaısy, malmen kózin ashyp, odan basqany oılamaıtyn aǵaıynnyń kúldi-kómesh kúıbeńinen ashyq kún de kómeski tartady: «Adamzat tirilikti dáýlet bilmek, Aqyl tappaq, mal tappaq, adal júrmek. Ekeýiniń biri joq, aýyl kezip, Ne qorlyq qur qyljańmen kún ótkizbek...». Halqynyń tym beıqam minezi janyna batady..
Ásirese, ol qandastarynyń «Balapan – basyna, turymtaı – tusyna ketken» kezeńdegi ózara ańdysqan tirliginen túńiledi: «Bizdiń qazaqtyń dostyǵy men dushpandyǵy, maqtany men myqtylyǵy, mal izdeýi, óner izdeýi, jurt tanýy eshbir halyqqa uqsamaıdy... jer júzindegi jurttyń qory bolyp, birimizdi-birimiz ańdyp ótemiz be?».
«Jyrymen eldi jetelegen» Dýlat Babataıulynyń oıly da nárli sóz oramyn Hákim odan ári tarqatyp, endigi bar úmiti – jastarmen tildesedi: «Bir dáýren kemdi kúnge – bozbalalyq, Qartaımastaı kórmelik, oılanalyq. Jastyqta kókirek zor, ýaıym joq, Deımiz be esh nárseden qur qalalyq... Áýeli óner izdelik, qoldan kelse, Eń bolmasa eńbekpen mal tabalyq...».
Ol, tipti óz basynyń da ókinishin jasyrmaıdy: «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim, Paıdasyn kóre tura teksermedim. Erjetken soń túspedi ýysyma, Qolymdy mezgilinen kesh sermedim. Bul mahrum qalmaǵyma kim jazaly, Qolymdy dóp sermesem óster me edim?..». Osy oraıda nadandyqtyń ózine «beıimdep, aıaǵynan shalǵanyn da moıyndaıdy.
Qamal alatyn shaǵynda «berish bop sheri baılanǵan» Dýlattaı shaıyrymen birge otyryp sherlenedi: «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, uıqy sergek, Aqylyń – ashyǵan ý, oıyń – kermek...». Halqynyń ozyq jurttardyń qataryna qosylýyn tilegende ataqty jyraýdyń «Temirsiz teńdik almaıdy...» - degen alǵyr sózinen jabyrqaý kóńili seıilgendeı bolady.
Kóne zamandardan bar temirdi óndirip, baptaý tájirıbesi qaıta oralsa, qadir-qasıetin basqynshy bıliktiń zymıan saıasaty «iritken» halqyn órkenıet kóshiniń aldynan qarsy alý armany. Syrt adamnan syryn búgip, jalań temir týraly ǵana sıaqty kóringen Dýlat jyrynyń el erkindigi úshin atoılaǵan sardar «minezine» súıinedi.
Ol temir kenin tabý men ıgerýdiń, eń áýeli, oqý men toqýǵa táýeldi ekenin jaqsy biledi. Sóz «sáıgúligi» eliktirgen shabyt «tulpary» óleń báıgesinde qara úzýden úmitti. Ataqty jyraýdyń, ásirese temirdi qandaı maqsatqa paıdalanýdyń ara-jigin ashyp kórsetken adamgershilik ustanymyna razy.
«Usta soqqan temirden / Ár túrli aspap, saıman bar. Temirsiz teńdik almaıdy, Kerektisin saılańdar», - dep jyraýdyń ketpen, balta, ara, qysqash, balǵanyń «kún kórýdiń quraly» ekenine nazar aýdarǵanyn kóńiline túıedi: «túbi qarǵysqa ushyratatyn qylyshpen handardyń ǵana oryndalar muraty» degen tujyrymy Abaıdyń júreginiń meıirim pernesin tap basady.
Bir qaraǵanda kásip jaıyn ǵana qaýzaıtyndaı kóringen tolǵaýdyń tereńge tartyp, oıǵa tamyzdyq bolǵanyna Hákimniń jany jadyraıdy. Ózi kózin kórip, batasyn alǵan Dýlat aqynnyń óleń «báıgesin» qyzdyrǵan júırigin «tizgindep», temir týraly ósıetiniń qaınarynan oqý men bilimniń móldir bulaǵynyń «kózin» ashady.
Mundaı kezde perzenti Týraǵul ákesiniń «óńi qashyńqyrap, azyraq entikken kisideı tanaýy kebińkirep, kózi jasaýrańqyraıtynyn» baıqaıdy. Sosyn Abaı «estiler-estilmesteı ǵyp kúńirengenniń ishinde kúbirleńkirep jazyp kep ketkende kóp toqtalyp oılana bermeıdi de, qaıta syzyp túzetpeıdi de, óleńniń tyǵyny sýyrylyp ketkenge uqsaıdy».
Jyraýdyń «temirdiń teńdik» áperetini týraly ósıetiniń shýmaq-shýmaq órimin de Abaı endi óz tusynan tarqatady: «Qara jer adamzatqa bolǵan meken, Qazyna ishi tolǵan ár túrli ken, - dep jaza bastap, budan ári temirdiń qasıetin jumbaq etip jasyrady. - İshinde júz myń túrli asyly bar, Solardyń eń artyǵy nemene eken?».
Jumyr jerdegi «qazynanyń eń artyǵy» – temirdi ıgerý týraly ǵana jazǵandaı bola otyryp Abaı da «jan qumary – bilmekke qumarlyq» týraly taǵy bir jumbaǵyn jasyryp, ilim-ǵylym «sandyǵynyń» kiltin ustatady: «...Jan qumary dúnıede nemene eken? Sony bilseń – árneni bilgenderiń». Jumbaq óleń erteńinde-aq elge jaıylady.
«Óleń sózdiń máni joq, oıy tereń bolmasa...»
«Bodandyq» buǵaýynda typyrlaǵan el-jurtynyń azattyqqa jetýi úshin oqý men bilimnen basqa joldyń qalmaǵanyn Abaı moıyndaýǵa májbúr. Osy oraıda Aqyn sýsyndaǵan móldir jyr qaınarlarynyń biri – Shortanbaı Qanaıulynyń jaýhar murasy edi. Tek ol jyrlardyńyń elge úzip-julynyp, tolyq jetpeıtinine ǵana qynjylady.
Semeıge keletin gazetterdiń árbir sanyn, jańa kitaptar men basylymdardy Hákim únemi asyǵa kútip otyrady. Sonyń biri – «Dala ýálaıaty» gazetiniń aqyn-jyraýlar týraly jazǵandarynan da oıyna nár jınap, jan qýatyn molaıtady. Ótkende osy basylymnan Shortanbaı jaıly da oqyp shyǵyp, qolyndaǵy bardy azyrqanǵan bolatyn.
Soǵan oraı jyr sáıgúliginiń «Qazan» baspasynan 1890 jyly jaryq kórgen «Bala zary» jınaǵy «izdegenge – suraǵandaı» boldy. Jyraý «Óleń sózdiń máni joq, oıy tereń bolmasa...», ıakı «Myń qabat betim jýylǵan, Kózden aqqan jasyma... Aryz sózdi tolǵanyp, qaldyraıyn artyma» - dep, erkin zamandy ańsaǵan armanymen bólisedi.
Hákim eldiktiń namysyn jyrtqan sóz syıqyryna rıza bolady. Jyraýdyń buzylǵan zaman suryna qamyǵýynyń sebebine óz basy jaqsy qanyq. «Betiniń jasqa jýylýynyń» da, «artyna qaldyrmaq aryz sóziniń» de syryn biledi. Jaqynda, Óskemen saparynan, buǵan deıingi ýaıymy azdaı, kóńili múlde qulazyp oralǵan.
Ejelden qalyń naıman qutty qonys etken óńirdi osy joly «tanymaı» qaldy. Orys derevnálarynyń shúldirlegen ataýlary jat jurtqa tap bolǵandaı jaryqta «adastyryp», jany jabyqty. Qamal alar qyryq jasynda bozań tartqan shashy ómir kúziniń de tez-aq ótip ketkeniniń habarshysyndaı.
Jyr alamanynyń has júırikteriniń biri – Shortanbaıdyń «kóz jasynyń» qyshqyltym dámin sezinedi: «Mynaý aqyr zamanda / Alýan-alýan jan shyqty, Aram, araz han shyqty, Qaıyry joq baı shyqty» - dep, nalıdy , - Úmiti bar kápirden, Olar qoryqpas qudaıdan... Shoshqanyń etin qaqtaǵan / Qubylaǵa baqpaǵan, Atasynyń janyndaı Araqty as qyp saqtaǵan...».
Birtýar tulǵanyń «Jandaral boldy ulyǵyń, Maıyr boldy syılasyń, Aırylmastaı dert boldy, Nasharǵa qylǵan zorlyǵyń... Tilmashty kórdiń bıińdeı, Abaqty tur kórińdeı, - degen sózderi Hákimniń álsiz úmitin jel jalpyldatqan alaýdaı qaltyratady: - Mynaý zaman qaı zaman? Azýlyǵy bar zaman, Azýsyzǵa tar zaman...».
Shortanbaı jazyp otyrǵan «Bir-birlerin kúndegen, Jaı-jaıyna júrmegen...» eliniń baqas tirligin Abaı da moıyndaıdy: «Alashqa ishi jaý bop, syrty kúlmek, Jaqynyn tiride ańdyp, ólse ókirmek. Bir-eki joly bolǵan kisi kórse, Qudaı súıip jaratqan osy demek». Jyraý sýrettegen bı-bolystardyń áperbaqan áreketi aqyndy eriksiz jırendiredi.
Oıshyl aqyn jaǵympaz ben satqynǵa qalam- naızasymen shúıiledi: «Orys sıaz qyldyrsa, Bolys elin qarmaıdy. Qý starshyn, ash bıler / Az júregin jalǵaıdy...». Aqynnyń namyspen sýarylǵan «kóbe buzar jebesi» nysanasyn ońdyrmaıdy: «Syıaz bar dese, júregim / Ornyqpaıdy sýyldap. Syrtqylarǵa syr bermeı, Qur kúlemin jymyńdap...».
Jyraý otarshyl úkimettiń halyqty dinnen, salt-dástúrden aıyryp, shoqyndyrý naýqanyna qarsy Quran men ımandy arqa tutady. Shortanbaı túrshikken «ázázil qyzyl týdyń» ıesi – qyzyl dıktatýra qandy qylyshyn jalańdatty. Aman zaryn aıtqan aqyndy «eskishil, feodaldyq qoǵamnyń jarshysy» degen aıyptaýlar orys shovınızminiń saldary bolatyn.
Alaıda, Shortanbaı murasy synala otyryp ta aqtalyp, zertteýshilerdiń «... zaman shyndyǵyn sheberlikpen óleńge syıǵyzǵan... ony halyq sanasynan syryp tastaýǵa eshkimniń qudireti jetken joq... burynǵy fólklor dástúrinen alǵa ketken eleýli aqyn... jyr dástúrinen de Shortanbaı ozat tur... « dep ádil saralaýǵa kóshkeni de shyndyq.
Áýeli Buqar, keıin Dýlat pen Shortanbaı jyraýlar bastaǵan aqyndarǵa ortaq qaıǵy-muńdy Abaı jazbaı tanıdy. Kórikteı keýdesi bir jazylyp, bir basylyp, demikkendeı hál keshedi. Bilimdi ári eljandy urpaqtyń ósip, er jetip, ilim men ǵylymnyń órken jaıǵanyn kórýge asyqqan armany óleń órisin sony oılarmen serpiltedi.
Halqynyń basyna túsken taýqymetten ortabaıdyń qabaǵy qabaryp, jurtynyń joǵyn joqtaýdan tanbaıdy: «Qamsyz júrip qamalǵan, Jasyn ıip táńirim, Óziń ońda halqymdy, Quryq tústi moıynǵa, Tarylyp tynys alqyndy. Zarmen bitti ómirim, Jarylqa endi artymdy»». Bodandyq qyspaǵy azdaı, el ishin jaılaǵan aryzqoılyq «dertine» qamyǵady.
Jyraýdyń ókinishke toly óleńinen Buqar «tusaýyn» kesip, keıingi qazaq aqyndarynyń júz jylǵa sozylǵan zar men muńǵa toly jyrlary qaıta jańǵyrady: «Keteıin deseń jeriń tar, Ketpeıin deseń kápir bar...». Shortanbaıdyń keler zaman sıpaty men halqyn aldan kútken taýqymet týraly sózinen Abaı bir ýaq shógip bara jatady.
Jyraýdyń «otyzynshy, otyz birinshi jyldary, Eldiń eri erende. Jalǵyz-aq qara qalady, Uıalmastan bul kápir / Oǵan da salyq salady...», - degen sózine eriksiz qaıran qalady. Barsha adam balasyna teńdik áperemin dep urandatqan qyzyl bıliktiń de ózi túbine jetken «ústem tap úkimetiniń» otarshyldyq maqsatynan bas tartpaǵanyn bilemiz.
Halyqtyń talap-tilegi men muń-zaryn aıtqan ult zıalylarynyń, aqyndar men jyraýlardyń sózine aq patsha da, qyzyl bılik te pysqyrmady. Óz erkinen aırylyp, bodandyq «quldyqqa» túsken el-jurt zor aǵartýshylyq qajyr-qaıratty talap etetin edi.
Uly aqynnyń qabyrǵasyn qaıystyrǵan ýaıym, ókinishke qaraı, «qaıran qazaǵynyń» áli talaı ýaqyt júregin syzdatatyn syńaıy bar. Táýelsizdikti jarıalaýdan góri, ony ustap qalýdyń zilbatpan aýyrtpashylyǵy qabyrǵamyzdy eriksiz qaıystyrady. Órkenıet sapynda órge basý ońaıǵa soqpaýda.
Jahandyq qatań básekelestik jaǵdaıynda eńbekshil ári eljandy, bilimdi ári básekege qabiletti, ádiletti ári adamgershil urpaq ósip-jetilýi qajet. Talaı ǵasyr batyrlyǵy men danalyǵy dúnıeni dúbirletken uly dalanyń órkenıet kóshiniń sońynda salpaqtaýynyń bilim men ǵylymǵa salqyn tartqan «minezden» ekeni ashshy shyndyq.
Búgingi alań kóńil tirligimiz kezinde qarańǵylyq «qaqpanǵa» túsirgen otarlyq ezginiń saldary. Olaı bolsa, áleýeti kúshtiniń áljýazǵa álimjettik jasaýyna tań qalmasaq kerek. Zaman zaryn tolǵaǵan Hákimniń «ólmeıtuǵyn sózimen» el-jurtyn jaryqqa – bilim men ǵylymǵa jetelegen ósıeti Siz ben bizge – amanat.