Tabıǵı daryny men adal eńbeginiń arqasynda halqynyń shynaıy súıispenshiligine bólengen asyl jandardyń rýhy eshqashan óshpeıdi, máńgi jasaı beredi. Solardyń biri – boıyndaǵy bar asylyn ultymyzdyń til tanymyna arnaǵan, «Qazaq tiliniń abyz anasy» atanǵan Rábıǵa Syzdyqova apaıymyz.
Adamdyq bıigi
Bizdiń ata-babamyzdyń dúnıe esigin ashqan jeri – qazirgi Atyraý oblysy Qyzylqoǵa aýdanyndaǵy Qarakól aýyly. Arǵy tegimiz on eki ata baıuly Ysyq rýynan. Ysyqtyń Kádirquly, Jaqsybaı bólimi, onyń Sámbet áýletinen taraımyz.
Sámbet babamyz óz kezeńinde ólkege ataǵy jaıylǵan bı, batyr, el-jurtyna kósem atalýymen qatar qoly ashyq, jany jomart, jarly-jaqybaılardy jarylqaýda aldyna jan salmaǵan, adýyndylyǵy aqyldylyǵymen astasyp jatatyn kisi bolypty. Kezinde Syrym bı onyń ótkir minezi men aqylyna erjúrektiligi saı qasıetine den qoıyp, sol surapyl kezeńde qatardaǵy sarbazdan jasaq bastaǵan qolbasshylyqqa taǵaıyndaǵan. El arasynda «Sámbet batyr dosyna qatal, jaýyna apat» degen ańyz taraǵan.
Babamyz úsh áıel alypty. Sońǵy áıeli – Bolpanaı sheshemiz jeti ul tapqan. Sol jeti uldyń úshinsisi – Múneıden (jeńgeleri «Aqmonshaq» dep atapty) men, eń kenjesi – Buıdaqaradan Qutqoja, odan Sátqalı. Sátqalıdan Shafhat, Hamıt, Rábıǵa, Roza taraıdy. Buıdaǵarauly Qutqoja atamyz arýaqty, qasıetti, syralǵy synyqshy retinde tanylǵan. Túnde uıyqtap jatqanda túsine aıan berip, erteńine qaýip-qaterge ushyraǵan adamdardyń keletinin bilip otyratyn bolǵan. Mundaı qasıet halqymyzdyń qanynda halyq bolyp jaratylǵannan beri qaraı bar ekenin bilemiz. Biraq bul qasıet kez kelgen adamda bola bermeıdi, ol tek ar uıaty taza, ımany berik, musylmandyqtyń jolymen júrip, Alla Taǵala bergen qasıetti ustaı alatyn adamdarǵa qonatyny aıan ári eki dúnıede de tanyla beretini belgili. Atamyzdyń máıiti Qarakól aýylynyń qasyndaǵy Sárpe qorymyna jerlengen. Ata qasıetin biletin adamdar elimizdiń túkpir-túkpirinen kelip, osy kúnge deıin basyna túneıdi, syıynady, topyraǵyn em qylady.
Apaıdyń ákesi – Qutqojauly Sátqalı Qarakóldegi eki jyldyq orys- qazaq ýchılıshesin jáne 1908 jyly Orynbordaǵy bir jyldyq muǵalimder mektebin bitirip kelgennen keıin ózi oqyǵan mektepte oqytýshy bolyp qyzmet isteıdi. Sol kezde óz betimen Morze álippesin oqyp, jetik meńgergen. Ony estip, bilgen sol kezdegi joǵary bılik ókilderi oǵan baılanys oryndarynda qyzmet isteýge usynys jasaıdy. Alǵashqyda Aqtóbe oblysy Oıyl aýdandyq poshta-telegraf baılanys bóliminiń bastyǵy bolyp qyzmet atqarady.
Tektiden tekti týady,
Tektilik tuqym qýady.
Tektilerdiń tuıaǵy
Tańdaıdy quz-qıany,
Topyraǵyna qaraı butaǵy,
Tegine qaraı urpaǵy –
degen sóz osy jaǵdaıda aıtylǵan bolar.
Apaıdy syrttaı jaqsy tanyp, bir atadan bolǵanymyzǵa ishteı marqaıyp, maqtanyp, bizdiń urpaqtan halqymyzdyń saýatty, mádenıetti bolyp qalyptasýyna eńbek etetin, janashyr adamnyń shyqqanyna qýanyp, arqa tutyp júretinmin.
1980-1982 jyldary Almaty joǵary partıa mektebinde oqyp júrgenimde Hamıt aǵanyń úıine baryp turdym. Bir barǵanymda jeńgeı esik ashyp: «Amansyń ba? Kel, joǵary shyq! Jaqsy keldiń!» – dedi. Aǵaı da aldymnan shyǵyp, sálemdeskennen keıin: «Tórlet!» – dep, ádetinshe tór bólmege jol bastady. Dıvanda aq shashty eki áıel adam otyr eken. Júzdese almaı júrgen apalarym ekenin birden sezdim. Olarmen amandasyp baryp, otyrdym. Hamıt aǵa ózi sóz bastap, meni, apalardy tanystyrdy. Dastarqan basyna otyrǵanda Rabıǵa apa: «Oıylda dúnıege kelgenmen, arǵy tegimizdiń týyp-ósken jeri – qazirgi Atyraý oblysy ǵoı, múrdeleri de sonda jerlengen», – dedi. Men de sóz arasynda atalarymyzdyń atyn atap, olardyń urpaqtary týraly biletinimdi aıtyp otyrdym. «Jaqsy adamdarmen bas qosqan bir kúnimdi bir jylǵa eseptedim», – dep Luqpan hákim aıtqandaı, Rábıǵa apaımen alǵashqy kezdesýdiń sáti osylaı túsken-di. Sonda bilim dese – bilimi bar, ataq dese – ataǵy bar adamnyń ózi otyrǵan ortadaǵy áńgimeniń taqyryby qandaı bolsa, sol baǵytta sóz sabaqtaıtyn salıqaly apa ekenine tánti bolǵanmyn. Keıin de aǵanyń úıinde birge boldym.
Sodan soń birshama ýaqyttan keıin, 2001 jyly Rábıǵa Sátqalıqyzy Halel Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıtetiniń 50 jyldyǵyna oraı ótkizilgen halyqaralyq konferensıaǵa, kezinde osy oqý ornynda eńbek etip, keıin respýblıkaǵa tanymal bolǵan ǵalym Babash Ábilqasymovtyń 70 jyldyq mereıtoıyna ádeıi shaqyrýmen keldi. Apamyzdyń ata-babasynyń, aǵaıyn-týmasynyń týyp-ósken jerine tuńǵysh kelýi eken. Ótegen men Baǵytjamal (nemere sińlisi) apaıdyń kelýine baılanysty qaladaǵy barlyq aǵaıyndy shaqyryp, qonaǵasy bergende birge bolǵanbyz. Sonda apa: «...Mine, sáti túsip, sizdermen – baýyrlarymmen kezdesip, qýanyp otyrmyn. Ákem Qazan revolúsıasynan buryn oqyp, bilim alǵan zıalylardyń biri bolǵan. Musylmansha da, oryssha da asa saýatty, eki tildi birdeı meńgergen adam. Sonymen qatar mektepte oqyp júrgende óz betimen Morze álippesin oqyp, jaqsy meńgergen. Ony estip, bilgen joǵary bılik oǵan baılanys oryndarynda qyzmet isteýge usynys jasaǵan. Ákemizdiń elden ketýine jumys baby sebep bolǵan sıaqty. Anamnyń da týǵan jeri osynda. Ózi: «Taısoıǵan qumynda týdym», – deıtin. Ákem 1937 jyly ustalyp, atylyp ketti ǵoı. Sóıtip, sol qýǵyn-súrgin zobalańy bizdiń otbasymyzǵa da tıdi. Ómirdiń jaqsy da, jaman da jaqtaryn basymnan keshirdim. Biraq ol qıyndyqtardyń bári de ákemniń naqaqtan «halyq jaýy» atanýymen salystyrǵanda túk te emes eken. Qazir eldegi aǵaıyndardyń bireýin de tanymaımyn. Eger elde bolsaq, sizdermen aralasyp, ortalaryńda bolar edim ǵoı», – degen-di.
Bekzat bolmys
Apamyzdyń kópshiliktiń ortasynda otyrǵanda ózin ózi ustaýy, sóıleýi, daýys yrǵaǵy, sóıleý tásili erekshe kórinetin. Kólgirsip, kóp sóılegendi jaqtyrmaıtyn sıaqty. Sonysymen de mańyndaǵylarǵa maqpaldaı jumsaq, aǵaıyn-týysqa juǵymdy jan ekenin sezdim.
Rábıǵa apa «halyq jaýy» atanǵan ákesi – Sátqalıdy aqtaý úshin kóp jumystandy. Áıteýir artynan qalmaı izdenýdiń arqasynda 1957 jyldyń 3 qazanynda KSRO Joǵarǵy soty ákesiniń kinásiz ekeni týraly sheshim shyǵarýyna sebepshi boldy. Sóıtip, ózi de tańylǵan ataqtan arylyp, ákesin qara kúıeden qutqarady.
Sátqalıǵa «halyq jaýy» degen qara kúıe jaǵylyp, ustalyp ketkennen keıin apamyzdyń otbasy talaı qıyndyqty bastan ótkergen. Biraq anasy – Jemis sheshemiz taǵdyrdyń salǵan isine moıymaı, aǵaıyn-týystan jyraq júrip, kúndiz-túni aýyr jumystarda eńbek etip, tórt balasyn eshkimge telmirtpeı, óz eńbekterimen ómir súrýge baýlydy, ójettiliginiń arqasynda qıyndyqtarmen kúrese bildi. Qyz balanyń úlkeni bolǵasyn úı ishindegi sharýalardy ózi atqarady. Qıynshylyqtyń salmaǵy artqan saıyn qaǵylez jastyń buǵanasy erte bekip, qamyǵýǵa jol bermedi. Kerisinshe, jigerlenip ósti. Qıyndyqtarǵa qaramastan, tórt bala da bilimge qushtar, talapty bolyp ósti.
Apamyz 1945 jyly orta mektepti úzdik bitirip, Temir qalasyndaǵy pedýchılıshege túsedi. Ony aıaqtamaı (sebebi aǵasy – Hamıt soǵysqa ketkesin úıde eńbek etetin adam bolmaıdy), alǵashqy eńbek jolyn Alǵa stansysyndaǵy orta mektepte muǵalim bolyp bastaıdy. Sodan keıin turmystyń taýqymetimen Temir qalasyna kóship, pedýchılıshede sabaq beredi. Oqýyn jalǵastyryp, bitirip shyǵady. Aǵasy soǵystan kelip, turmystary jaqsarǵannan keıin Aqtóbedegi muǵalimder ınstıtýtynyń til jáne ádebıet fakúltetin, qazaqtyń Abaı atyndaǵy memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitiredi.
1951-1964 jyldar aralyǵynda Qazaqtyń oqý-pedagogıka baspasynda aǵa redaktor, redaksıa meńgerýshisi, QazKSR ǴA Til-ádebıet ınstıtýtynda kishi ǵylymı qyzmetker, keıin A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynda bólim meńgerýshisi, bas ǵylymı qyzmetker laýazymdarynda jumys isteıdi.
Aspırantýrada oqyp júrgende Alla taǵala Rábıǵa apamyzdy ózine saı parasatty, boıynda ultymyzdyń er azamatyna tán qasıetteri mol, jaısań jarǵa qosty. «Áıeldi er saqtamaıdy, ar saqtaıdy», – degendeı, apamyz eriniń janyna jalaý, egizindeı boldy. Uldy boldy. Otbasylyq ómirdiń qýanyshyna bólenip, marqaıyp júretin.
Átteń!.. Taǵdyrdyń joly túzý syzylmaıtyny belgili. Allanyń isine ne shara? Qudaı qosqan qosaǵy, jezdemiz – Maqash aǵa aıyqpas aýrýǵa shaldyǵyp, 1954 jyly bes aı emhanada jatyp, baqılyq boldy. Bar bolǵany alty jylǵa jýyq ýaqyt birge ómir súrdi. Otyzǵa tolmaı jatyp jarynan aıyrylyp, «jesir» ataný apamyzdyń qabyrǵasyna qatty batty. Alaıda tabıǵatynan rýhy myqty apamyz otbasyndaǵy qıyndyqqa moıymaı, tózimdiligin kórsetti, márttik tanytty, synǵan joq. Basyna túsken qaıǵyny aqyl-parasatymen jeńe bildi. Apamyz ómirdiń parqyn, kisiliktiń narqyn paıymdaı biletin, azamatyn ardaqtaýda qapysy joq jar ekenin tanytty.
Arada biraz jyl ótken soń ákesimen taǵdyrlas bolyp, 37-niń zobalańyna ilikken asyl azamat, sahna sańlaǵy – Shahan Mýsınmen bas qosty. Alaıda apamyz Syzdyqov Makash jezdemizdiń qurmetine famılıasyn ózgerpeı, saqtap qaldy. Ómiriniń sońyna deıin Maqashtyń týystarymen aralasyp turdy. Jarynyń janyn túsinip, qarsylyq bildirmegeni úshin Shahan Mýsınge rızashylyǵy da sheksiz boldy. Keń peıil, meıirimdi apamyz azamatyn asa qadirlep, babyn tabýǵa bar yqylasymen peıildi-tin. Jezdemizdiń burynǵy joldasynan qalǵan ul-qyzdaryn baýyryna basyp, analyq meıirimin tókti. Týǵan balasy – Ásetten kem kórmeı, óz balalaryndaı ósirdi, alalamady, qamqor boldy. Sonyń arqasynda balalary azamat qataryna qosyldy. Uldaryn uıaǵa, qyzdaryn qıaǵa qondyrǵan Shahan aǵa men Rábıǵa apa quda, qudaǵaıly boldy, nemere, jıender súıdi.
Bilikti, tamasha ǵalym bolýmen qatar Rábıǵa apa súıikti jar, baısaldy ana, dos-jaranǵa syıly boldy. Baqılyq bolǵansha aq mármárdaı tap-taza aryna kir shaldyrmaı ketti. Birneshe jyl tósegine tańylyp jatqan jubaıynyń qabaǵyna kirbiń túsirmeı, basyna jastyq, astyna tósenish boldy; dárisin, tamaǵyn ýaqytyly berip, barlyq jaǵdaıyn jasady; kúndiz-túni kirpik ilmeı, janyna jalaý boldy. Dárigerlermen keńesip, qandaı em jasaý kerektigin, qalaı áser etetinin anyqtap alǵan soń keıde meıirbıkeniń ornyna ýkoldy ózi sala beretin. 1999 jyldyń 26 jeltoqsanynda uzaqqa sozylǵan aýyr naýqastan keıin qyryq jylǵa jýyq birge tatý-tátti ǵumyr keshken otaǵasy – Shahan jezdemiz o dúnıelik boldy. Aýyr soqqyǵa qabyrǵasy qaıyssa da, apamyz nar qaıratpen tóze bildi. Munysy da kósheli azamattyń bekzat bolmysyn kórsetedi.
Qatal taǵdyr araǵa jyldar salyp, tula boıy tunǵyshy – Ásetti de fánı dúnıeden baqı dúnıege alyp ketti. Ońaı bolmady. Ultymyzdyń dástúrimen bata oqı barǵanymyzda: «Allanyń isine shara joq! Artynda úzilgen úmitti úrleıtin, joǵalǵan armandy jalǵaıtyn shyraqtary bar ǵoı. Solar aman bolǵaı!» – dedi. Ne degen myqtylyq?! Apaıymyzdy taǵdyrdyń úsh birdeı synaǵynan myqty rýhy men tamyrly tektiligi, ǵylymǵa degen mahabbaty alyp shyqqan bolar.
Ǵylymdaǵy dara jol
«Jerine qarap dán ósedi, tegine qarap jan ósedi» degendeı, Rábıǵa apa – tekti atanyń urpaǵy. Zatynda, qanynda bar qasıetke daýa joq qoı. Tereń bilimimen til bilimine óshpesteı úles qosty. Ǵylymı nátıjelerin el ıgiligine usynyp, sońyna ergen izbasar ǵalym shákirtterine jol kórsetti, tárbıeledi. Rábıǵa apamyzdyń ómirin ǵalymnyń ǵylymdaǵy ózindik dara joly retinde tanýǵa bolady.
Teginde myqtyny myqty ǵana tanyp, ádil baǵalaıdy. 1959 jyly QazQSR Ǵylym akedemıasynyń Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda «Ádebıet mura jáne ony zertteý» atty ǵylymı-teorıalyq konferensıada Muhtar Áýezov apamyzdyń sózine tánti bolyp: «Rábıǵa Syzdyqova keneýli oıy bar jáne sol oıdy taratyp aıta alarlyq til qudireti meılinshe jetkilikti ekendigin ańǵartty», – degen eken. Uly jazýshynyń osy sózderi júrek ámirimen, aqedil kóńilimen aıtylǵanyna eshqandaı shúbá keltire almaımyz.
Esesine biz – týystary maqtanyp, marqaıamyz. Ǵalymnyń osy sózi apamyzdyń ǵylymǵa umtylǵan bolmysyna qatty áser etken sıaqty. Sondaı-aq.ult basylymy – «Ana tili» gazetinde (№43 (984) 29 qazan – 4 qarasha 2009 jyl) áriptesteriniń «Óz sulýlyǵyna sóz sulýlyǵy jarasqan, kókeıdegi sara oıyna aıtary saı Rábıǵa apamyz qalyń qol shákirtine, keıingi býyn izbasarlaryna ǵylym jolyndaǵy shamshyraq-akademık qana emes, zamanaýı dúnıedegi de etalon akademık tulǵa» dep sýretteýi Rábıǵa apanyń ǵylymnyń azapty jolyn aýyzdyqtap, shuǵylaly shyńyna shyqqan ǵalym ekenin kórsetedi.
Ultymyzdyń tili úshin jankeshtilikpen eńbek etken ǵalym apamyz – «Abaı óleńderiniń sıntaksıstik qurylysy», «Abaı shyǵarmalarynyń tili», «Abaıdyń sóz órnegi», «Qazaq ádebı tiliniń tarıhy», «Iazyk «Jamıat-taýarıh» Jalaırı», Iasaýı «Hıkmetteriniń» tili», «Qazaq tiliniń anyqtaǵyshy», t.s.s. otyzǵa jýyq kitaptyń avtory. Eńbekteri tilge qatysty ózekti máselelerdi qozǵaıdy.
Ana tilimizdiń abyz anasy
Rábıǵa Syzdyqova – artyna óshpesteı iz qaldyrǵan ǵalym. Kitaptary, maqalalary, suqpattary, san qıly áńgimeleleri, abzal adamı qasıetteri ǵalymnyń beınesin dara tulǵa deńgeıine kótere bildi. Apaıymyzdy halyq elimizdiń ǵylymyna zor eńbegi sińgen qaıratker, kórnekti ustaz, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń jáne Sh.Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń ıegeri, QR Ulttyq Ǵylym akademıasynyń akademıgi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, ana tilimizdiń abyz anasyna aınalǵan zerdeli zertteýshi retinde jaqsy tanıdy. «Eseli eńbek esh bolmaıdy», – degen. Apaıymyzdyń kóp jylǵy eńbegi eskerilip, «Qurmet belgisi» ordenimen, QR Joǵarǵy keńesiniń Qurmet gramotalarymen, «Barys» ordenimen marapattaldy.
2004 jyldyń qyrkúıek aıynda Atyraý ýnıversıtetiniń rektory – Asqat Sálimuly Imanǵalıev Rábıǵa apaıdy ýnıversıtıtettiń stýdentterine dáris oqýǵa ári mereıli 80 jasqa tolýyna oraı qurmet kórsetýge shaqyrǵan bolatyn. Bul jumysty uıymdastyryp, basy-qasynda bolǵan, sol kezdegi ǵylymı jumys boıynsha prorektor, aýyl sharýashylyq ǵylymdarynyń doktory, profesor, Atyraý oblysynyń qurmetti azamaty – Baqtybek Jubandyquly Taýbaev ǵalym apaıymyz týraly: «Rábıǵa Sátqalıqyzy kelgen saıyn ýnıversıtet jastarymen kezdesip, analyq, ustazdyq aqylyn aıtatyn. Qazirgideı, jastarǵa barlyq jaǵdaı jasalyp jatqan kezde qıyndyqtan qashpaı eńbektenýge, oqý-bilimge zeıin qoıyp, ǵylymmen shuǵyldanýǵa shaqyrýshy edi. Apaı – sózderdi durys jazý normasyn alǵash ret anyqtaǵan, sóz qudyretin uǵynyqty jetkizgen til janashyry», – deıdi.
Munyń bári jasynan áke-sheshesiniń tárbıesinen, ortasynan, óziniń aqyl-parasat, sana-seziminen de shyǵar. Eń bastysy – ómirdiń qandaı kezeńderinde bolmasyn, sabyr saqtap, táýbege kelýinde, jurtty jan júregimen túsine bilýinde der edim. Ómiri «Men boldym, toldym!» – dep keýde qaqpaǵan bir jan bolsa – osy Rábıǵa apa edi.
Minezi kórkem, óte ustamdy, esh ýaqytta sabasynan shyqpaıtyn sabyrly bolatyn. Adamdy abzal atyna saı etetin – adal eńbegi men kórkem minezi ǵoı.
Qyz qýatyn jigitke at beremin,
«Janam!» degen júrekke ot beremin, –
dep Tólegen Aıbergenov jyrlaǵandaı, apaıymyz talapty jastardyń qoltyǵynan demedi, olarǵa degen shapaǵat-meıirimi de erekshe boldy.
Mazmundy da mándi ǵumyr
Rábıǵa apa ómiriniń sońǵy kúnderine deıin kóz janary syr berse de, eńbekten qol úzgen joq: úıde otyryp ǵylymı eńbekter, maqalalar jazdy, shákirtterine baǵyt-baǵdar berdi, dısertasıalyq jumystardyń talqylaýyna, qorǵaýlarǵa qatysyp, usynys-pikirin aıtyp júrdi.
Búginde apaıdyń tárbıelegen shákirtteri elimizdiń túkpir-túkpirinde bilim salasynda eńbek etýde. Solardyń biri – basqany aıtpaǵanda, apaı syrqattanyp qalǵanda týǵan qyzyndaı qamqorlyq kórsetken shákirti, fılologıa ǵylymdarynyń doktory Orynaı Jubaıǵa aǵaıyndar atynan sheksiz rızashylyǵymyzdy bildiremiz.
Áýletimizdiń ardaqtysy – Rábıǵa Sátqalıqyzy 2020 jyly toqsan alty jasqa qaraǵan shaǵynda dúnıeden ozdy. Amal ne, ajal kútpeıtini belgili. Bıyl apamyz aramyzda bolǵanda 100 jasqa tolyp, eliniń, shákirtteriniń shattyǵyna bólenip, marqaıyp qalar edi. Mundaı qýanysh oǵan da, bizge de buıyrmady.Taǵdyrdyń jazýy basqa boldy...
Uly oıshyl Ál-Farabıdiń «Ár dáýirdiń ósip-órkendeýine adal eńbek etken adam ǵana – qaıratker» degen qanatty qaǵıdasy Rábıǵa Sátqalıqyzyna arnalyp aıtylǵandaı. Apamyz osy qaǵıda úlesinde laıyq qyzmet etip, halyq qurmetine bólengen, urpaǵyn ósirip, barshaǵa meıirli shýaǵyn shashqan tulǵa retinde el-jurtynyń júreginde máńgi saqtalary anyq.
Apamyzdyń tirshiliktegi tyndyrǵan isteri, ulaǵatty bolmysy – dátke qýat, janǵa jubanysh. Ol kisi mazmundy da sulý ǵumyr keship, azamattyq tulǵasyna qylaý túsirmeı ótti. Asyl ana, aıaýly jar, ardaqty dos bola bildi. Óz bıiginen tómendemeı, syny men syıyn qashyrmaı, esh nársege muqtaj bolmaı, jastarǵa aq batasyn berip, qazynaly qarttyǵyn qadirmendi ótkizdi. Apanyń ǵylym jolyndaǵy tókken teri men atqarǵan eren eńbegi, til mamandary, ǵalymdar men shákirtterine shashqan shýaǵy eshqashan umytylmas. «Jaqsynyń aty, ǵalymnyń haty ólmeıdi», – degen. Qalaı aıtqanda da ýaqyt ótken saıyn ardaq tutar apamyzdyń jaquttaı jarqyraǵan esimi ǵalymdy biletin jurtshylyqtyń, shákirtteriniń esinde máńgige saqtalatyny shyndyq. Ony eshkim de joqqa shyǵara almaıdy.