El Prezıdentiniń «Qazaqstan» ulttyq arnasyna bergen suhbaty kókeıdegi kóp saýalǵa naqty jaýaptar berýimen erekshelendi.
– Qurmetti Qasym-Jomart Kemeluly, «Qazaqstan» ulttyq telearnasyna suhbat berýge kelisim bergenińiz úshin Sizge kóp rahmet. Sizdiń aldyńǵy suhbatyńyz orys tilinde boldy. Baspasóz hatshyńyzdyń aıtýynsha, ol suhbat halyqaralyq aýdıtorıaǵa arnalǵan. Bul joly qaı aýdıtorıaǵa arnalady? Osyndaı bóle-jarý qazaq tilin kemsitý bolyp eseptelmeı me?
– Bul eshqandaı da kemsitýshilik nemese mensinbeýshilik emes. Osyǵan deıin kóptegen telearna menen birneshe ret suhbat berýdi suraǵan bolatyn. Men olardyń eshqaısysyna kelisken joqpyn. Keıin tek «Habar» arnasyna ǵana suhbat beremin dep sheshtim. Sebebi el ishinde kóptegen jalǵan aqparat tarap jatty, solarǵa toqtaý salý kerek boldy. Sol suhbat orys tilinde jasaldy. Óıtkeni Qazaqstandaǵy ahýal jóninde shynaıy aqparatty, eń aldymen, álem jurtshylyǵyna taratý kerek edi. Sodan keıin sheteldik aqparat quraldary suhbatty keńinen taratyp, barynsha paıdalandy. Ony ózińiz bilesiz. Qalaı desek te, orys tili – Birikken Ulttar Uıymynyń alty resmı tiliniń biri. Ony moıyndaýymyz kerek. Al qazaq tilindegi suhbattyń óz aýdıtorıasy bar. Jalpy, memlekettiń máselesin memlekettik tilde aıtýymyz kerek. Tilimiz bizden basqa eshkimge keregi joq. Sondyqtan eń aldymen, ózimiz ana tilimizge qurmet kórsetýimiz kerek dep oılaımyn.
– Qańtar qasiretine keleıik. Jyl basyndaǵy qandy oqıǵa, ókinishke qaraı, kóp adamnyń ómirin jalmady. Mıtıńke shyqqandardyń bári lańkes pe? Negizi, adamdar basynda beıbit sherýge shyqty emes pe?
– Árıne, bastapqyda beıbit sherýler boldy. Muny bárimiz kórdik. Elimizdiń ár aımaǵynda azamattar alańǵa jınalyp, óz talaptaryn aıtty, tipti, narazylyqtaryn bildirdi. Shynyn aıtsaq, áýelde eshqandaı qıratý, qylmystyq áreketter bolǵan joq. Biraq jaǵdaı keıin múldem basqa arnaǵa burylyp ketti. Arandatýshylar men qaraqshylar paıda boldy. Olardyń shynaıy maqsaty beıbit mıtıńke qatysý emes, bılikke shabýyl jasaý boldy.
Bir sózben aıtqanda, sońyna qaraı alańǵa naǵyz lańkester shyqty. Búlikshiler myńdaǵan qarý-jaraqty urlap ketti. Qazirgi ýaqytta polısıa olardy izdep jatyr. Ázirge túgeldeı tabylǵan joq. Buzaqylar sol qarýdan taǵy da adam atýy ábden múmkin. Sonda muny kim istedi degen suraq týady? Kim jasady? Beıbit sherýge shyqqandar ma? Shyn máninde, bul – kásibı qaraqshylardyń isi.
– Sonda olar qaıdan paıda boldy?
– Men osy suraqqa birneshe ret jaýap berdim. Munyń aldyn ala josparlanǵan áreket ekeni anyqtaldy. Arnaıy daıyndyqtan ótken qylmystyq toptar, lańkester oqıǵanyń bel ortasynda júrip, qaraqshylardy, quqyq buzýshylardy basqardy. Árıne, buzaqy toptardyń arasynda beıbit azamattar da boldy. Endi olardy, lańkesterden, qaraqshylardan bólip alýymyz kerek. Bul – óte kúrdeli másele. Munyń bárin tergeý jumystary anyqtaıdy. Jalpy, myna nárseni durys túsinýimiz kerek. Alańǵa shyqqandardyń bárin túgel beıbit sherýshi dep aıtýǵa bolmaıdy. Bul – eshqandaı aqylǵa syımaıtyn nárse. Kózi ashyq, ary taza adam mundaı jalǵan tujyrymǵa eshqashan senbeıdi. Eń aldymen, lańkester jaǵdaıdy ýshyqtyrdy. Olardyń maqsaty – eldiń tutastyǵyn buzý, halyqty qorqytý. Al beıbit sherýshiler solardyń qarmaǵyna tústi. Qazir sol kinásiz azamattardyń quqyǵyn qorǵaýymyz kerek. Men árbir is boıynsha muqıat tergeý júrgizý kerek dep aıttym.
Adamdardyń quqyǵyn buzǵan tulǵalar jazaǵa tartylady. Biz buǵan qajetti sharanyń bárin qabyldaımyz. Esh kúmán bolmasyn.
– Sonda bul oqıǵalardy biz qalaı sıpattaýymyz kerek? Bul ózi tóńkeris pe, joq álde bılikke qarsy beıbit sherý me nemese basqasha ma? Qalaı ataımyz?
− Bul oqıǵany el ishinde ártúrli atap júrgenin bilemin. Qalaı bolǵanda da biz qaraly, qasiretti kúnderdi bastan ótkerdik. Ony moıyndaýymyz kerek. Táýelsizdiktiń 30 jyly ishinde kóptegen synaqqa tap boldyq, onyń bárin el bolyp eńserdik. Biraq dál osyndaı qaraqshylardyń qatygez áreketin kórgen joqpyz. Eline, jerine adal qyzmet etetin, naǵyz otanshyl azamattar mundaı opasyzdyqqa barmaıdy. Bul – anyq nárse.
Ashyǵyn aıtý kerek, jaǵdaıdy ózderiniń jeke múddesine paıdalanǵysy kelgen adamdar tóńkeris jasaýǵa talpyndy. Fransýz tilinde osyndaı áreketti coup d’etat dep aıtady. Bul – tóńkeris degen sóz. Eldigimizge, memlekettik tutastyǵymyzǵa, halqymyzdyń qaýipsizdigine qarsy jasalǵan áreket boldy. Árıne, halyqqa áli de kóp nárse túsiniksiz. Qarapaıym azamattar ózderiniń súıikti qalasyn óz qolymen qıratpaıtyny belgili. Qaraqshylar, lańkester Almatyǵa syrttan keldi. Maqsat belgili: kisi óltirý, qorqytý, dúkenderdi tonaý, áıelderdi zorlaý, aqyr sońynda bılikti qulatý.
– Olar bılikke nege qarsy shyqty?
– Másele mynada: tóńkerisshiler elimizde qolǵa alynǵan reformalarǵa kedergi keltirýge tyrysty. Tipti Prezıdentke de qarsy boldy. Ózgerister olardyń múddelerine tıimdi emes edi. Óıtkeni reformalardyń basty maqsaty – ádiletti qoǵam ornatý, monopolıalardy joıý, saıası transformasıa jasaý, elimizdiń ekonomıkalyq damýyn jedeldetý. Halyq ta osyny talap etip otyr. Sondyqtan, baǵytymyzdy ózgertpeımiz, reformalar mindetti túrde óz jalǵasyn tabady.
– Siz tergeý jumystarynyń júrip jatqanyna jańa toqtaldyńyz. Degenmen aldyn ala tergeý nátıjeleri jóninde aıta alasyz ba?
– Qazir óte aýqymdy tergeý jumystary júrgizilýde. Bas prokýratýra naqty aqparatty júıeli túrde jarıalap jatyr. Qandaı da bir nátıje týraly aıtýǵa áli erte. Bul – óte kúrdeli másele. Qazir tergeý qupıa túrde júrgizilip jatyr. Óıtkeni bul óte erekshe is bolǵandyqtan, biraz ýaqyt kerek. Kóp uzamaı halqymyzdy mazalap otyrǵan suraqtarǵa mindetti túrde jaýap beriledi. Bári de aıtylady. Halyqtan eshteńeni jasyryp qalmaımyz. Qazir tek myna nárseni ǵana aıta alamyn. Bul bizdiń halqymyzdyń qaýipsizdigine, elimizdiń tutastyǵyna tóngen qaýip boldy.
– Adamdardyń quqyqtarynyń qorǵalýyna baılanysty jańa ǵana ózińiz aıtyp óttińiz. Endi osyǵan toqtalaıyq. Kúlbiltelemeı birden aıtsaq, bul – azaptaý faktileri týraly. Ózimiz de kórdik. Áleýmettik jelilerdegi vıdeolardy, jazbalardy saı-súıegiń syrqyrap qaraısyń. Ásirese, arqasyna útik basylǵan taldyqorǵandyq Azamat Batyrbaev degen jigitke qatysty. Osydan habardarsyz ba?
– Iá, bul másele jóninde jaqsy bilemin. Keıbir azamattarymyz meniń atyma beıneúndeý jazyp, áleýmettik jelilerde taratyp jatyr. Muny da bilip otyrmyn. Osyǵan baılanysty men İshki ister mınıstrligi men Bas prokýratýraǵa arnaıy tapsyrma berdim. «Shash al dese, bas alatyn» áreketterge jol berýge bolmaıdy. Qoǵamdyq komısıalar óz jumysyna kirisip ketti. Adam quqyqtary jónindegi ýákil Elvıra Ázimova, belgili quqyq qorǵaýshylar: Aıman Omarova, Jemis Turmaǵambetova, Abzal Quspan jáne basqa da zańgerler jınalyp, arnaıy komısıalar qurdy. Olar ár istiń zańdylyǵyn qarap jatyr. Qoǵamdyq komısıalarǵa senimsizdik kórsetýge eshqandaı sebep te, haqymyz da joq. Bılik te, quqyq qorǵaý organdary da jumystaryna aralaspaıdy. Men de aralaspaımyn.
Árbir quqyq buzýshylyq deregi boıynsha sharalar qabyldanady. Kináli adamdar jazaǵa tartylady. Men úshin azamattarymyzdyń quqyǵy asa mańyzdy. Ásirese, qazirgi tańda muny eń mańyzdy másele dep aıtýǵa bolady. Árbir is boıynsha ádil sheshim shyǵarý men úshin negizgi prınsıp bolyp tabylady.
– Al buzaqylarǵa qatysty qandaı is-sharalar qabyldanady?
– Buzaqylar týraly máselege kelsek, keıbir adamdar jazyqsyz azamattardy esh sebepsiz qamaýǵa aldy dep oılaıdy da, osyndaı jalǵan urandardy el ishinde taratady. Biraq mynany umytpaýymyz kerek: olardyń ishinde lańkester de, qylmyskerler de bar. Qarańyzshy, myńdaǵan adam qalany qıratyp, naǵyz terorıstik áreketterge bardy. Biraq qazir bári jaı ǵana beıbit azamattar bolyp shyqty. Buǵan kim senedi? Jalpy, lańkesterdi, qaraqshylardy halyq qaharmandary, batyrlary dep aıtýǵa bolmaıdy. Bul – eshqandaı shyndyqqa kelmeıtin jalǵan ýáj. Eger biz aqıqatyna kóz jetkizbeı, olardyń aıtqanyna senetin bolsaq, elimizge taǵy bir úlken qaýip tóndiremiz. Bul – qaraqshylardy Qazaqstanǵa shaqyrý degen sóz. Sondyqtan atalǵan máselede biz óte saq bolýymyz kerek. Árbir is boıynsha muqıat tergeý júrgizýimiz qajet.
– Reseıdegi birqatar sarapshy elimizde bolǵan oqıǵaǵa qatysty «Tóńkerisshilerdiń maqsaty - Prezıdent Q.Toqaevty Qazaqstannan qýyp shyǵý nemese tutqynǵa alý» degen boljam jasady. Sol ras pa? Biraq siz olardyń josparyn joqqa shyǵardyńyz. Osyǵan baılanysty ózińiz qandaı naqty túsinikteme berer edińiz?
– Bálkim, bul Reseıdiń barlaý qyzmetiniń kózqarasy shyǵar. Bul ras ta bolýy múmkin. Olar bizdiń elimizdegi oqıǵalardy muqıat baqylap otyrady ǵoı. Qalaı desek te, arnaıy jasaqtalǵan qarýly bandalar bılikti basyp alǵysy keldi. Sondyqtan sheteldik sarapshylar aıtqan pikirdiń jany bar dep oılaımyn. Degenmen barlyǵyna baıyppen qarap, salmaqty baǵa berý qajet. «Sabyr túbi – sary altyn» dep halqymyz beker aıtpaǵan. Bizge keregi – asyǵys sheshim shyǵaryp, isti jaýyp tastaý emes, mindetti túrde aqıqatqa kóz jetkizý. Bul – meniń aldyma qoıǵan maqsatym.
– Siz Vladımır Pýtınge qońyraý shalyp, Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymynyń áskerin Qazaqstanǵa shaqyrdyńyz. Bul elimizdiń derbestigin, egemendigin Reseıge telý degen sóz emes pe? Solardy shaqyrmasa bolmaıtyn ba edi ózi? Qazir osy sheshimińizge ókinbeısiz be?
– Ókinbeımin. Bul – eshqandaı da ókindiretin sheshim emes. Kerisinshe, durys sheshim boldy dep oılaımyn. Óıtkeni qarýly qaraqshylar Almatyny qıratyp, ózge qalalarǵa qaýip tóndirdi. Osy qarýly kontıngent bolmasa, lańkester basqa da qalalardy basyp alar edi. Qarýly shaıqastar Taldyqorǵanda, Tarazda, Shymkentte, Qyzylordada oryn aldy. Elordada lańkesterdiń daıyndyq jumystary baıqaldy, olar tipti Aqordaǵa shabýyl jasaýǵa daıyn boldy.
Keıbir bedeldi sarapshylardyń aıtýynsha, lańkester Qazaqstannyń basty eki qalasyn basyp alýdy josparlaǵan. Bul – Sırıadaǵy senarıge uqsas jospar. Sol elde lańkester Damask pen Rakkany basyp alýǵa árekettengen edi.
Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymynyń áskerleri bizdiń elde bir de bir oq atqan joq. Ony ashyq aıtý kerek. Olar tek negizgi strategıalyq nysandardy kúzetip turdy. Osy kezde bizdiń kúshtik qurylymdar iske kirisip, qarýly lańkesterge tosqaýyl qoıdy. Aramyzda tek tyǵyz baılanys pen úılesim boldy.
Al endi «Pýtınge qaryz bop qaldyq» degenge kelsek, bul – bos áńgime. Ony doǵarý kerek. Birinshiden, Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymynyń kontıngenti V.Pýtınniń nemese Reseıdiń jeke áskeri emes. Bul uıymnyń áskerı quramy oǵan múshe elderdiń bárine ortaq. Onda Reseıden bólek, Belarýs, Armenıa, Tájikstan jáne Qyrǵyzstannyń áskerı bólimderi bar. Qazaqstan da – osy uıymnyń tolyqqandy múshesi ári negizin qalaýshysy. Sondyqtan bári zańdy, qısyndy.
Reseıge kelsek, bul alpaýyt el óziniń geosaıası múddesin de qorǵady. Qazaqstannyń turaqtylyǵy Reseıge óte qajet. Muny durys túsinýimiz kerek. Qazaqstan men Reseı – strategıalyq seriktester. Aramyzda shynaıy dostyq pen ózara senim bolýy kerek. Basqa saıasat ustansaq, eki eldiń strategıalyq múddesine nuqsan keltiremiz. Jalpy, biz eshkimge eshteńe de qaryz emespiz. Qazaqstan – egemen memleket. Sondyqtan saıasatymyz da derbes.
– Sonda da kórshi eldiń keıbir jýrnalıseri «Reseı Qazaqstandy qutqardy» dep jazyp júr....
– Jańa ǵana aıtyp óttim, Reseı – Qazaqstanǵa jaqyn ornalasqan seriktes memleket. Osyndaı jaǵdaıda onyń bizge kómekke kelýi aıtpasa da túsinikti. Muny qutqarý emes, ortaq múddemizdi qorǵaý úshin jasalǵan is-áreket dep túsinýge bolady. Bul – bir. Ekinshiden, atalǵan máselege geosaıası ahýal turǵysynan da qaraý kerek. Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymy – bárimizge ortaq qurylym. Reseı jáne Uıymǵa múshe memleketter Qazaqstannyń ǵana emes, ózderiniń de qaýipsizdigin oılady. Sol úshin kómek qolyn sozdy.
– Jalpy, Qazaqstannyń Reseımen qarym-qatynasy qandaı bolýy kerek? «Máskeý bizdiń jerimizge kóz alartyp júr, soltústik oblystardy tartyp alady» degen pikirler de aıtylady...
– Birinshi suraǵyńyzǵa qatysty aıtar bolsam, Qazaqstan men Reseı arasynda máńgi tatý kórshilik týraly kelisim bar. Reseı – ǵasyrlar boıy qatar ómir súrip kele jatqan qudaıy kórshimizdiń biri. Qazaqtyń taǵdyryna osylaı jazylǵan. Muny biz ózgerte almaımyz. Saıası, saýda-ekonomıkalyq jáne mádenı baılanystardy nyǵaıta berýimiz kerek. Bul, eń aldymen, Qazaqstannyń strategıalyq múddesine saı keledi.
Ekinshi másele. Iá, rasynda da, keıbir reseılik saıasatkerler tarapynan «Qazaqstannyń soltústik oblystaryndaǵy jerler bizdiki» degen sózder aıtyldy. Birden kesip aıtaıyn. Bul – aqylǵa syımaıtyn, orynsyz pikir. Resmı bılik, ıaǵnı Kreml, árıne, bul ýájdi qoldamaıdy.
Eki eldiń basshylyǵy arasynda jer máselesine qatysty eshqashan daý týyndaǵan emes. Maǵan V.Pýtınniń ózi «jerge qatysty eshqashan másele kótermeımiz» dep aıtqan. Sondyqtan alańdaıtyn eshnárse joq. Shekaramyz tolyq aıqyndalǵan, bekitilgen. Bul aqıqatty búkil álem moıyndaıdy. Eki eldiń arasyndaǵy baılanystarǵa syzat túspegen. Reseı Prezıdenti osyndaı qaǵıdattarǵa adaldyǵyn, beriktigin kórsetti.
– Túsinikti. Endi qańtar qasiretine qaıta oralsaq. Halyqtyń kóbi Tuńǵysh Prezıdentke jáne onyń otbasyna qatysty narazylyǵyn bildirdi, tipti ashý-yzaǵa toly pikirler aıtyldy. Sebep belgili. Siz ózińiz Memleket basshysy retinde osy jaǵdaıdan qandaı sabaq aldyńyz?
– Máselege jan-jaqty qaraıtyn bolsaq, halyq narazylyǵynyń astarynda ótkir áleýmettik másele jatyr. Halyqtyń kóbiniń áleýmettik jaǵdaıy tómen. Bul – aqıqat. Memlekettiń tutas baılyǵy az ǵana toptyń qolynda. Teńsizdik beleń alýda. Narazylyqtyń túp-tamyry osydan bastaldy. Bul másele týraly men Parlamentte, basqa da jıyndarda aıttym.
Ókinishtisi, azamattardyń narazylyǵyn lańkester men qylmyskerler paıdalanyp ketti. Buǵan bárimiz kýá boldyq. Rasynda, áleýmettik jelide Tuńǵysh Prezıdentimiz týraly ártúrli oılar aıtylyp, jazylyp jatyr. Qansha adam bolsa, sonsha pikir bolady.
Men Memleket basshysy retinde Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń 30 jyldyq eńbegin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy dep oılaımyn. Tarıhqa qıanat jasamaý kerek. Nursultan Nazarbaev – memleketimizdiń irgesin qalaǵan, memlekettigimizdi nyǵaıtýǵa zor úles qosqan tulǵa. Onyń qyzmetine ádil baǵa berýge mindettimiz. Tuńǵysh Prezıdenttiń kemshilikteri bolsa, odan jas basshylar sabaq alýy qajet. Qańtar oqıǵasy elimizge de, meniń ózime de úlken sabaq bolǵany sózsiz. Tıisti qorytyndy jasaldy. Qazir elimizde qabyldanyp jatqan saıası sheshimder − sonyń nátıjesi. Aldymyzda óte kóp jumys bar. Muny barlyǵy kórip, bilip otyr dep oılaımyn.
– Iá, sońǵy kezderi kóptegen aýys-túıis boldy. Sonyń ishinde Erbolat Dosaevty Almaty qalasynyń ákimi etip taǵaıyndaǵan sheshimińizge narazy turǵyndar mıtıńke shyqty. Bul sheshimdi qaıta qaraý oıyńyzda bar ma?
– Ondaı oıym joq. Almaty – elimizdegi eń iri, erekshe shahar. Qalanyń ahýaly, turǵyndardyń ál-aýqaty meniń jeke nazarymda. Qańtar oqıǵasy kezinde qalanyń ekonomıkasy zardap shekti. Azamattardyń jáne bıznes ıeleriniń dúnıe-múlki tonaldy. Kóptegen nysan órteldi, qıratyldy. Sonyń bárin qalpyna keltirý kerek. Bul – ońaı sharýa emes. Sondyqtan osyndaı jaýapty jumys jańa ákim Erbolat Dosaevqa júkteldi, qolynan keledi dep úmittenemin. Sebebi onyń bıznes salasynda, memlekettik qyzmette tájirıbesi mol. İsker, eńbekqor adam. Jumys isteýine múmkindik bergen jón dep oılaımyn.
– Osy sıaqty basqa da biraz kadrlyq ózgerister bolyp jatyr. Biraq ákimderdiń basym kópshiligi áli ornynda otyr. Olardyń jaǵdaıy qalaı bolmaq? Aldaǵy ýaqytta oblys ákimderi saılana ma?
– Jalpy aıtqanda, kadrlyq aýys-túıis – úzdiksiz jalǵasa beretin úderis. Laýazym máńgilik dúnıe emes. Jumystyń jańa talabyna ıkemdele almaǵan adamdar qyzmetten ketýge májbúr bolady. Olardyń ornyn jańa kadrlar basady. Ákimniń bárin aýystyrý - meniń negizgi maqsatym emes. Ákimderdiń jumysyna jan-jaqty taldaý jasalady. Negizgi talap – azamattardyń ál-aýqatyn arttyrý. Sondyqtan qajettilik bolsa, tıisti kadrlyq sheshimderdi qabyldaımyn. Mindetti túrde ózgerister bolady.
Men 2020 jyly halyqqa Joldaýymda alǵash ret aýyl ákimderin saılaý týraly aıttym. Kóp uzamaı aýyl ákimderin saıladyq. Byltyrǵy Joldaýymda «Kelesi qadam – aýdan ákimderiniń saılaýy» dep aıttym. Ony 2024 jyly ótkizemiz. Bálkim, pılottyq joba retinde kelesi jyldan bastasaq, oryndy bolar.
– «Jańa Qazaqstandy» quramyz dep otyrmyz. Biraq burynǵy júıede jumys istegen adamdar qyzmetke qaıta taǵaıyndalyp jatyr. Jurt eski mamandarmen jańa Qazaqstandy qalaı quramyz deıdi. Bul týraly ne aıtar edińiz?
– Negizi, kadr máselesi óte kúrdeli ári asa mańyzdy. Rasynda, kóp nárse bilikti kadrlarǵa baılanysty. Meniń bastamam boıynsha Prezıdenttik jastar kadrlyq rezervi quryldy. Kadrlyq rezervke ótken azamattar birtindep jaýapty qyzmetke taǵaıyndalyp jatyr. Árıne, munymen shektelýge bolmaıdy. Basqa da adamdarǵa jol ashýymyz kerek.
Jalpy, memlekettik qyzmetshilerge qoıylatyn talap óte joǵary bolýy tıis. Kez kelgen adam birden mınıstr nemese ákim bola salmaıdy. Ol anyq nárse. Biraz ýaqyt, mol tájirıbe kerek. Ondaı laýazymǵa bilimdi, bilikti, qyzmetine adal azamattardy taǵaıyndaǵan jón. Burynǵy mamandardyń bárin jumystan shyǵarý durys bolmas edi. Oryssha «polıtıcheskaıa chıstka», ıaǵnı «saıası tazalaýǵa» barýdyń qajeti joq. Memlekettik basqarý salasyna birte-birte jańa mamandar keledi. Kelip te jatyr. Bul – qalypty úderis. Biraq bir nárseni este ustaǵan jón. Memlekettik qyzmet – eksperıment alańy emes! Sondyqtan bul jumysty birte-birte júrgizemiz.
– Aldyńǵy suhbatyńyzda siz elimizde kadr tapshylyǵy bar ekenin aıttyńyz. Shyn máninde, kóptegen bilikti mamandarymyz shetelde júr. Bilim qýyp, kásip izdep ketkender de bar. Sheteldegi otandastarymyzdy Qazaqstanǵa shaqyrý oıyńyzda bar ma? Jalpy, bul iske asýy múmkin dúnıe me?
– Rasynda, shetelde júrgen bilikti mamandarymyz az emes. Bul úshin eshkimdi aıyptaýǵa bolmaıdy. Qazir – jahandaný zamany. Adam qaı jerde suranysqa ıe bolsa, sol jerge baryp jumys isteýge qaqy bar. Oǵan eshkim kedergi jasamaıdy. Biz óz salasynda tabysqa jetken azamattardy buǵan deıin de shaqyrǵanbyz. Elge qaıtyp kelgen otandastarymyz da bar. Biraq shyndyǵyn aıtýymyz kerek, elimizge bilimi joǵary, parasatty adamdar kerek. Jalpy, adamı kapıtal joǵary bolýy qajet. Jalpaq tilmen aıtsaq, Otanymyzǵa kelgen adamdardyń sapasy neǵurlym joǵary bolsa, elimizge soǵurlym tıimdi bolady.
Jalpy, bárimiz eńbekqorlyqtyń, biliktiliktiń ıdeologıasyn kóterýimiz kerek. Ultymyz dúnıe júzinde, eń aldymen, eńbekqor, jumysqa adal ult retinde moıyndalatyn bolsa, bul ekonomıkamyzǵa oń áser etedi. Masyldyqtan, jalqaýlyqtan alshaq bolýymyz qajet. Sonda ǵana "Jańa Qazaqstan" tujyrymdamasy iske asady. Menińshe, biz buryn úlken ıdeologıalyq qatelik jiberdik. Shetelge, ıaǵnı Ortalyq Azıadan Reseıge ketken jumysshylarǵa kúlip, «Qarańyzdar, olar qara jumyspen aınalysýǵa májbúr boldy, al bizge kelgende, birde-bir qazaq shetelde jumys istemeıdi, jaıbaraqat júrmiz» dep qatty maqtandyq. Kez kelgen eńbekti joǵary baǵalaý qajet, solaı emes pe? Búgingi kúni Ortalyq Azıadaǵy jumysshylar Reseıde eńbek etip, kún kórip jatyr. Al bizdikiler eńbek básekesine shydaı almaıtyn boldy. Ókinishke qaraı, bul – «syrevoe proklátıe», ıaǵnı «shıkizatqa táýeldi bolýdyń» saldary.
– Taǵy bir mańyzdy dúnıege nazar aýdarsam deımin. Siz «memleket aqparattyq soǵysta jeńildi» dedińiz. Eldegi jýrnalısıka deńgeıine kóńili tolmaıtyndar kóp. Munyń bir sebebi, aqparat quraldaryna memleket qatań baqylaý jasaıdy deıdi olar. Biz demokratıalyq qoǵam quramyz desek, BAQ salasyn shyn máninde «tórtinshi bılik» deńgeıine kóterýimiz kerek emes pe? Osy týraly oıyńyzdy ortaǵa salsańyz.
– Jalpy, qazaq jýrnalısıkasynyń deńgeıi tómen dep aıtýǵa bolmaıdy. Kerisinshe, qazaq jýrnalısıkasynyń deńgeıi joǵary ekeni kúmánsiz. Qańtar oqıǵalary kezinde aqparattyq vakým boldy. Ony kásibı turǵyda daıyndalǵan lańkester, qylmyskerler óz múddesine paıdalandy. Internetti buǵattaýǵa májbúr boldyq. Bul – álemdik praktıka. Biraq basqa da aqparat quraldarymyz bar ǵoı. Sodyrlar keıbir tele-radıo arnalardyń ǵımaratyn órtep, qıratty. Odan basqa aqparat quraldary úzdiksiz habar taratty. Eshqandaı shekteý bolǵan joq.
Al baspasóz bostandyǵyna kelsek, bizde zań boıynsha senzýra joq. Aqparat erkindigin barynsha qamtamasyz etip jatyrmyz. Biraq erkindik degen oıyńa ne kelse, sony aıtý emes. Kez kelgen demokratıalyq elderde jalǵan aqparat taratqan adam jaýapqa tartylady. Men árbir jýrnalıs, eń aldymen, memleketshil azamat bolýy kerek dep sanaımyn. Osy oraıda N.Nekrasovtyń: «Aqyn bolý shart emes, azamat bolý – mindetiń» degen qanatty sózi bar. Sondyqtan árqaısymyz elimizdiń patrıoty bolýǵa tıispiz.
Qazaqtyń «Aıtylǵan sóz – atylǵan oq» degen danalyǵy bar. Osy rette, ókinishke qaraı, keıbir jýrnalıser jalǵan aqparat taratyp, eldiń múddesine qarsy jumys isteıdi. Qazirgi zamanda blogerler kóbeıip ketti. Olardyń keıbir áreketteri keri áser etedi. Bir blogerler jaqsy jazady. Al ekinshi bireýleri máseleniń baıybyna barmaı, zerttemeı, ústirt qaraıdy. Degenmen azamattarymyz aq pen qarany ajyrata alady dep oılaımyn. Rasynda, «aqparattyq soǵys» - búkil álemde bolyp jatqan úrdis. Sondyqtan biz de oǵan beıimdelýimiz kerek.
– Siz osy kúzde saıası reformalar usynatynyńyzdy aıttyńyz. Josparyńyz sol qalpynda ma? Túbegeıli ózgerister kútýge bola ma?
– Qandaı túbegeıli ózgerister bolatynyn qazir aıta almaımyn. Biraq biraz ózgeris bolady. Bul týraly Májiliste sóılegen sózimde aıttym. Men bastapqyda jańa saıası reformalardy kúzde jarıalaımyn dep oılaǵam, biraq saıası reformalardy naýryzdyń ortasynda halyqqa Joldaýymda usynatyn boldym. Qazirgi tańda jurt reformalardy zor úmitpen kútip otyrǵanyn bilemin. Sondyqtan «Jańa Qazaqstandy birge quraıyq» dep úndeý joldadym. Onda aıtylǵan máselelerdi kópshilik qoldap otyr.
Jalpy, kez kelgen qıyndyqtyń artynda úlken múmkindikter tur. Qytaı tilindegi «daǵdarys» degen sózdiń «jańa múmkindikter» degen maǵynasy bar. Osy rette biz de kúsh-qýatymyzdy Otanymyzdy órkendetýge jumsaıyq.
Árıne, azamattyq qoǵammen, derbes sarapshylarmen aýqymdy dıalog júrgizý kerek. Óıtkeni halyqtyń pikiri óte mańyzdy. Men «Adamdar memleket úshin emes, memleket adamdar úshin» degen ustanymdy jarıaladym. Osyǵan baılanysty Úkimetke tıisti usynystar daıyndaýdy tapsyrdym.
– Sońǵy kezde olıgopolıa degen termındi kóp paıdalanyp júrsiz. Ony kópshilik áli túsine qoıǵan joq. Dúıim jurttyń bári ony tolyǵymen túsinedi dep aıtý qıyn. Túptep kelgende, bul sózdiń maǵynasy nede? Sony aıtyńyzshy?
– Olıgopolıa – bul ekonomıka salasyndaǵy sany shekteýli adamdardyń ústemdigi degen sóz. Bizde osyndaı úrdis beleń alýda, kópshilik, ásirese, kásipkerler ony jaqsy biledi. Bul shynaıy básekege, jalpy aıtsaq, ádilettilikke kedergi bolyp otyr. Osy máseleni sheshpesek, ekonomıkamyz damymaıdy, ishki saıası ahýal múldem nasharlap ketedi. Sondyqtan meniń basty maqsatym – ekonomıkada bolsyn, saıasatta bolsyn, monopolıany meılinshe joıý. Odan birjola qutylǵan jón. Bul, árıne, ońaı emes, biraq mindetti túrde osy jumysqa kirisýimiz kerek. Basqa jol joq.
– Sizdiń pikirińizshe, búgingi qoǵamymyzdyń aldynda turǵan eń mańyzdy másele qandaı?
– Qoǵamdaǵy eń mańyzdy másele – zań ústemdigin qamtamasyz etý. Ókinishke qaraı, zańdy moıyndaǵysy kelmeıtin azamattar az emes. Basqasha aıtsaq, quqyqtyq nıgılızm beleń alýda. Aǵalarymyz «Tártipsiz el bolmaıdy» dep baıaǵyda aıtqan bolatyn. Meniń ustanymym: qoǵamda zań men tártip bolsa ǵana, el ishinde úılesim, beıbit ómir bolady. Zań – kez kelgen órkenıetti qoǵamnyń basty ólshemi. Zań ústemdik qurǵanda ǵana ádiletti qoǵam qalyptasady. Biz mindetti túrde buǵan qol jetkizýimiz kerek. Bul – meniń naqty ustanymym.
– Siz Úkimettiń otyrysynda shetelge zańsyz shyǵarylǵan qarajatty Otanymyzǵa qaıta ákelý kerek dep tapsyrma berdińiz. Bul tapsyrma qashan oryndalady? Sonyń merzimderi týraly aıta alasyz ba?
– Men Úkimetke tıisti tapsyrma berdim. Bul másele boıynsha Úkimet eki aıdan keıin maǵan naqty usynystaryn aıtady. Sodan keıin jumys bastalady. Atalǵan másele boıynsha aýqymdy saraptama jasaý kerek. Onsyz bolmaıdy. Sodan keıin sheteldegi tıisti mekemelermen kelissózder júrgizýge kirisemiz. Bul óte kúrdeli ári uzaq ýaqytqa sozylatyn jumys bolatyn sıaqty. Ony ashyq aıtqan jón. Biraq ádildikke jetý úshin osy jumysty bastaý kerek. Shetelge zańsyz shyǵarylǵan qarajatty elge qaıtarýǵa tıispiz.
– Siz eki merzim ǵana Prezıdent qyzmetin atqarýyńyz múmkin ekenin aıttyńyz. Olaı bolsa, kelesi saılaýǵa qatysatynyńyz anyq qoı?
– Bul másele Konstıtýsıamyzda jazylǵan. Prezıdentke eki merzim berilgen. Ony buzýǵa bolmaıdy. Naýryzdaǵy Joldaýymda, múmkin, osy mańyzdy másele jóninde óz pikirimdi aıtarmyn. Al biraq qazir saılaýǵa baramyn ba, barmaımyn ba, ony aıta almaımyn.
– Sizdiń oıyńyzsha, Qazaqstannyń bolashaǵy qalaı bolady? Keshegi oqıǵalardan keıin kópshiligimizge «Egemendigimizdi saqtap qala alamyz ba?» degen oı kelgeni ras...
– Bizdiń halqymyz talaı «tar jol, taıǵaq keshýdi», qıly zamandy basynan ótkergen. Qıyndyqtyń bárin jeńgen. Keshegi qasiretti oqıǵa kezinde halqymyz birligin kórsetti. Osy qundylyqty keleshek urpaqqa amanat etýimiz kerek.
Qazaqstannyń bolashaǵy jarqyn bolatyny sózsiz. Men buǵan kámil senemin. Bizdiń bir ǵana Otanymyz bar. Basqa Otanymyz joq. Bolmaıdy da. Elimizdiń Táýelsizdigi bárinen qymbat. Bul – aksıoma, aqıqat. Ony kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý – ortaq paryzymyz.
Al egemen el degenimiz qandaı el? Bul – álemdik úderiske beıimdelgen birtutas halyq. Derbestigin jalań sózben nemese uranmen emes, naqty ispen dáleldeı bilgen el. Demek, «Egemendikti saqtap qalamyz ba?» degen kúmándi oı eshkimde bolmaýy kerek. Ol qısynsyz tujyrym, qısynsyz sóz. Kerisinshe, árqaısymyz «Táýelsizdigimizdi qalaı bekem ustap qalamyz?» dep oılanýǵa tıispiz.
Tilimizge kelsek, ony da saqtap qalamyz. Basqasha bolmaıdy, sebebi tarıhymyzdaǵy eń kúrdeli kezeńderde tilimiz kózi ashyq aǵalarymyzdyń, qarapaıym halqymyzdyń arqasynda aman qaldy. Degenmen til reformasyn jasaýymyz kerek. Másele latyn grafıkasyna jedel túrde kóshýde emes. Bul iske baıyppen qaraǵan jón. Saraptama jasalýǵa tıis. Qısynsyz nárseniń paıdasy joq. Ásirese, tilge kelgende, asyǵystyq tanytýǵa bolmaıdy. Sebebi bul óte názik dúnıe.
– Jurtymyzdyń qandaı jaqsy qasıetterdi boıǵa sińirgenin qalar edińiz?
– Bul týraly men jańa da aıttym. Degenmen bul – óte mańyzdy másele, sondyqtan qaıtalap aıtaıyn. Biz qoǵamda eńbekqorlyq ıdeıasyn ornyqtyrýymyz kerek. Týrasyn aıtaıyq, bul qazir eń ózekti másele bolyp tur. Azamattarymyz adal eńbekpen tabys tabýdy eń basty, orynǵa qoıýy qajet. Baqýatty el bolý bıliktiń jumysyna ǵana emes, ol eń aldymen, árbir azamattyń eńbegine baılanysty. Eldiń turmysyn qurǵaq sózben emes, naqty ispen kóterý kerek. Bizdiń jastarymyz osyny aıqyn uǵynsa deımin. Elimizde belgili teris faktorlarǵa qaramastan, tıimdi, paıdaly jumys atqaratyn múmkindikter az emes. Jaqsy men jaman týraly uly Abaıdan asyryp eshkim aıta almas. Sondaı-aq oıshyl aqynnyń «talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat jáne raqym» degen danalyǵynyń da máni zor. Bul qaǵıda bizge, ásirese, osy zamanda aýadaı qajet.
– Qasym-Jomart Kemeluly, siz kúndelikti qandaı aqparat kózderin paıdalanasyz? Teledıdar, merzimdi basylym, áleýmettik jeliler...
– Merzimdi baspasózdi úzbeı qaraımyn. Bul – meniń burynnan qalyptasqan daǵdym. «Egemen Qazaqstan», «Aıqyn», «Astana aqshamy» gazetterin oqımyn. «Ana tili», «Qazaq ádebıeti», «Jas qazaq», «Túrkistan» gazetterin de mindetti túrde oqyp turamyn. Jalpy, men kóp oqıtyn adammyn. Jaqsy maqala nemese suhbat kórsem, astyn syzyp oqýǵa tyrysamyn. Ózekti másele baıqasam, oǵan qatysty naqty tapsyrma beremin. Áleýmettik jelidegi ótkir jazbalardy da únemi sholyp otyramyn. Al teledıdardan jańalyqtar men saraptamalyq baǵdarlamalardy kóremin.
– Qasym-Jomart Kemeluly, Sizdiń «Áke týraly oı-tolǵaý» kitabyńyzdyń jelisi boıynsha bir prodúserlik ortalyq kıno túsirgeli jatyr eken. Osyǵan qatysty ne aıtasyz?
– Meniń kitabymdaǵy oqıǵalardyń negizinde kıno túsirgeli jatqanyn oqydym. Bul týraly eshkimge eshqandaı tapsyrma bergen joqpyn. Bermeımin de. Mundaıdy qalamaımyn. Biraq ózim jazǵan «Áke týraly oı-tolǵaý» kitabynan bas tartpaımyn, mazmundy týyndy dep esepteımin. Sebebi jastarǵa da paıdaly dúnıe. Bul – meniń áke-sheshe aldyndaǵy perzenttik boryshym.
– Shyǵarmashylyǵyńyzǵa qatysty taǵy bir suraq. Siz negizinen, dıplomatıa, syrtqy saıasat týraly birneshe kitap jazdyńyz. Solardyń ishinde Elbasynyń tulǵasyna arnalǵan «Ol tarıhty jasap jatyr» degen týyndyńyz bar. Qazirgi tańda sol kitapty jazǵanyńyzǵa ókinbeısiz be? Budan basqa, jańa kitaptar jazý josparyńyzda bar ma?
– Ókinbeımin. Tuńǵysh Prezıdentimizdiń eńbegi týraly kitapqa kelsek, qazaqta «Ótken iske ókinbe» degen sóz bar. Men kóptegen oqıǵaǵa kýá bolǵan adammyn. Sondyqtan qaǵazǵa túsirgendi jón kórdim. Oqyrmandardyń pikirinshe, kitaptarym joǵary deńgeıde jazylǵan. Mysaly, áli kúnge deıin stýdentter meniń kitaptarymnan qajetti maǵlumatyn alyp, paıdalanyp júr.
Jospar týraly aıtsaq, keıbir oılarymdy túrtip qoıyp, kúndelik jazatynym bar. Múmkin, bolashaqta qajet bolar. Keleshekte qazirgi ómirimiz týraly aýqymdy kitap jazý oıymda bar. Amandyq bolsa jazamyn.
– Jaqynda siz Tuńǵysh Prezıdent týraly zańǵa engizilgen ózgertýlerge qol qoıdyńyz. Iaǵnı Elbasynyń birqatar ókilettiligi sol zańmen toqtatyldy. Onda Qaýipsizdik Keńesi men Qazaqstan halqy Assambleıasyn ómir boıy basqarý jáne basqa da baptar bar. Jalpy, osy máselege ózińizdiń kózqarasyńyz qandaı?
– Bul túsinikti nárse. Buryn osyndaı zańdar qabyldandy, qazirgi tańda olardyń qajettiligi shamaly. Ony ashyq aıtý kerek. Keleshekte osyndaı zańdar qabyldaýdyń qajeti joq dep esepteımin. Burynǵy olqylyqtar bolsa da, bul – bizdiń tarıhymyz. Bárimiz tarıhtan sabaq alýymyz kerek. Bizdiń maqsatymyz – elimizdiń bolashaǵy, óskeleń urpaqtyń qamy týraly oılaý. Basqa sóz joq.
– Qasym-Jomart Kemeluly, búgin arnamyzǵa ýaqytyńyzdy bólip, bergen suhbatyńyz úshin sizge rahmetimdi aıtqym keledi. Suhbat sońynda kórermenderge, jurtshylyqqa ne aıtasyz?
– Rasynda, búgin jaqsy, mazmundy suhbat boldy dep oılaımyn. Halyqqa aıtarym, bul dúnıede qazaqtardyń taǵdyryn tek ózimiz ǵana sheshemiz. Biz úshin jalǵyz ǵana memleket bar, ol – Qazaqstan. Bul – bizdiń qasıetti Otanymyz. Basqa Otanymyz joq. Otanyn qorǵaý, halqynyń amandyǵyn saqtaý – ár azamattyń boryshy. Osyny umytpaýymyz kerek. Qazaq eli jasaı bersin!
– Qurmetti Qasym-Jomart Kemeluly, suhbat bergenińiz úshin taǵy da rahmet aıtamyn.
Áńgimelesken
Jaına Slambek,
jýrnalıs