Almatyǵa 1997 jyldyń 16 maýsymynda ákim bolyp taǵaıyndalǵan Vıktor Hrapýnov bunyń aldyndaǵy áriptesi Shalbaı Qulmahanovtyń bastamasyn, ıaǵnı qaladaǵy turǵyn úılerdiń birinshi qabatyn shaǵyn jáne ortasha kásipkerlikke berýdi odan ári ilgeriletti. Buǵan deıin birneshe jyl qala ákimi bolǵan energetık shahardyń uńǵyl-shuńǵylyn jaqsy biletin edi. Sodan bolar, bul iske qamshy saldyrmaı jan-tánimen kiristi.
Máselen, shahardaǵy úsh myńǵa jýyq dúngirshekter men alpystan asa usaq bazarlardy jaýyp, olardyń ornyna zaman talabyna saı keletin úlken, shaǵyn marketter ashýǵa betburys bastaldy. Keler jyldan bastap jalǵa berý jáne tender ótkizý arqyly 293,7 myń sharshy metrdi quraıtyn nysandar men paıdalanylmaı turǵan oryndar esebinen túpkilikti menshikke jalpy kólemi 24,2 myń sharshy metr bolatyn 27 nysan berildi.
Sonymen qatar, ortalyq kóshelerdegi úılerdiń birinshi qabattaryna ornalasqan jalpy aýmaǵy 40,7 myń sharshy metr turatyn 767 páter kásipkerlerge teńdeı bólinip berildi. Sondaı-aq, kásipkerlerge bul nysandardy óz qarajaty esebinen jóndep, taza, kútip ustaý mindetteldi. Árıne, bul tirliktiń qala óndirisiniń tamyryna qan júgirtkeni sózsiz.
Almaty qıyn kezeńde osylaısha shaǵyn jáne orta kásipkerliktiń ortalyǵyna, tipti, kóshbasshysyna aınaldy dese de bolady. Shaǵyn kásipkerlikke osynsha den qoıýdyń basty sebebi, árıne, qala búdjetine kiris túsirý. Osy rette qalada tirkelgen 30 myńǵa jýyq orta kásipkerliktiń tek 8 myńy ǵana salyq tóleýge qabiletti bolyp shyqty. Biraq zań oryndarynyń jappaı aralasyp, tártipti qalpyna keltirýdiń arqasynda 1998 jyldyń on aıy ishinde salyq tóleýden jaltarǵandardan qazynaǵa 1mlrd 316 mln 336 myń teńge salyq pen aıyppul tólendi.
Árıne, munyń bári jaqsy. Qıyn kezde bılik tarapynan tyǵyryqtan shyǵýdyń túrli joldary qarastyrylǵanymen, bul baǵyttaǵy alypsatarlyq pen jeń ushynan jalǵasý da qatar júrdi. Otandyq kásipkerler aýyrdyń ústimen, jeńildik astymen júrip, ońaı oljaǵa kenelýge kiristi. Syrttan daıyn ónimderdi ákelip, otandyq óndiristi damytýǵa asa peıildi bolmady. Máselenkı, mıneraldy sýlar Avstralıadan, alma Irannan, sondaı-aq kúndelikti tutynatyn shujyq, sary maı, qant ónimderi basqa jaqtan jetkizilip, qala qarjysy syrtqa esepsiz shashyldy. Keıbir nysandar onyń ishinde balab a q sh a l a r d y jalǵa nemese satyp jiberý retsiz júzege asyryldy. Sonyń saldarynan bar bolǵany jarty jyl ishinde 46 balabaqsha jekemenshikke ótip ketti.
Qysqasy, shahardaǵy 400-den astam balabaqshadan 199-y ǵana qaldy. Hrapýnovtyń tusynda Almaty astana mártebesinen «aıyrylyp», qyryq shaqty mekemeler men mınıstrlikter jańa astanaǵa údere kóshti. Sol kúnderde áýejaıda Zeınolla Qabdolovtyń bata berip turǵan sátin beıneleıtin bir tarıhı sýret bolǵanyn jurt umyta qoımaǵan bolar. Birneshe nusqasy bar sol sýretti bajaılaı qarasańyz, Hrapýnovtyń da qol jaıyp turǵanyn kórer edińiz. Budan ne túıýge bolady? Árıne, zamanynda el basqarǵan basshylardyń jaǵympazdyqtan alys bolǵanyn az deı almaısyz. Biz bilgende Hrapýnov ta sol qatardaǵy alǵashqylardyń biri boldy dep aıtýǵa negiz bar. Ol da ózgeler tárizdi maqtaý, madaqpen bir kisideı aýyrdy. Qazaqsha sóılegen bolyp, jyly jymıyp júrip Almatyny jeti jyl basqardy.
Ádette ákimdi sharýashylyqty, óndiristi jaqsy biletin, isker, uıymdastyrýshylyq qabiletine qaraı tańdap qoıady. Sóz joq, Hrapýnov ta sol údeden kórinýge tyrysty, basqa áriptesterindeı qabilet-qarymyn tanytty. Al ol esesine basqalarǵa qaraǵanda saıası máselege de «jetik» ekenin baıqatty. Olaı deıtinimiz, onyń tusynda Almatynyń 150 jyldyǵyn toılaýǵa qatty kóńil bólindi. Belgili adamdardyń atynan hat daıyndap, Prezıdentke joldamaqshy bolady.
Bir kúni sol kezdegi tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń dırektory, tarıh ǵylymynyń doktory, profesor, elimizdiń bas tarıhshysy Mámbet Qoıgeldıevti ákimniń orynbasary shaqyryp, hatpen tanysyp, qol qoıyńyz deıdi. Mákeń qol qoıýdan bas tartady. Kabınetine kele sala Memleket basshysynyń atyna jedelhat joldaıdy. Ol hat sol kezdegi Memlekettik hatshy Imanǵalı Tasmaǵambetovke tapsyrylady. Sodan arnaıy komısıa qurylyp, bul isti toqtatady.
Aıtpaǵymyz, sol tusta orystildi basylymdarda Almatynyń tarıhyn Vernyı bekinisinen beri bastaıtyn maqalalar jıi shyǵatyn. Ol kúni keshe shahardyń myń jyldyǵy IýNESKO deńgeıinde toılanǵan soń baryp toqtady. Bul baǵytta «Almaty aqshamy» kóp jumys istedi. Gazetimizdiń mańdaıshasyna «Myń jasaǵan shahardyń shamshyraǵy» dep uransóz jazdyrdyq. Qysqasy, Hrapýnovtyń bul zálim isin keıinnen «Hrapýnovtyń qalpaǵyn qaıyryp jibergen ǵalym» atty maqalamyzda búge-shigesine deıin jazǵan bolatynbyz.
Ózimizge de obal joq, Almatydaı maıshelpekti, jiliktiń maıly basyn jeti jyl qolyna ustattyq. Onyń ústine áıeli ulttyq arnany basqaryp, qalaı bılep-tóstegenin de áli umyta qoıǵan joqpyz. Odan keıin de toqtaǵan joqpyz, mınıstr qoıdyq. «Qasqyrdy qansha asyrasań da ormanǵa qarap ulıdy» degen, aqyr sońynda taltúste birneshe ushaqpen shetelge kóshti. Durysy, qashyp ketti. Otyz jyl ishinde el basqarǵan talaı qashqyndy kórdik qoı. Sonyń ishindegi eń zory osy bolar. Taǵy bireý qashyp júr. Ol da Almatyny basqarǵan.
Q.QOSHQARULY.
«Almaty-akshamy», №137 , 16 qarasha, 2023 jyl