Qazirgi tańda adam balasy qaıda baram dese de, óz erki. Onyń qolyn eshkim qaqpaıdy, aıaǵyn tusamaıdy. Alaıda, sheksiz- shetsiz shekara joq. Áıteýir bir toqtam, baılam bolýy qajet. Áıtpese, jer ǵalamshary túgili, óz ortańdy aman-esen saqtap turý qıynǵa soǵady. Jalpyadamzattyq qundylyqtar, tynyshtyq, taǵylym-tárbıe týraly oı-paıymdardy bir arnaǵa toǵystyrýdy jón sanaımyz.
Kisiniń zatyn alma…
Buryn úlkender «kisiniń zatyn alma» dep tyıym salyp otyratyn. Sanaǵa sábı kezden sińgen ósıet boıda qalady eken. Tárbıeni tal besikten qulaqqa ilmeıtin nemese osy ıgi ispen shuǵyldanbaıtyn bolyp baramyz.
Birer ýaqyt buryn qalta telefonym joǵaldy. Tańerteń turyp taksıge otyrǵanmyn. Sonda qalypty. Kúni boıǵy ýaqytym zaıa ketti. Oılaǵan jospar tas-talqan boldy. Dereý bank esep-shottaryn ózgertip, buǵattap bastadym. Túrli aqyl-keńes estidim. Kaspi.kz qosymshasynan tólem jibergen adamnyń málimetterin taýyp, habarlasyp, zorǵa qınap alǵandaı qaıtardym. Sóıtip júrip qas qaraıdy, kóńilge kirbiń tústi. Keshkisin úıge jete sharshap-shaldyǵyp quladym. Sonda oılanyp otyrsam, nebári 30 jastyń tóńiregindegi qysyq kózdi sary jigit, óziniń istegenine esh qymsynbaı, súıinshi tilep tur. Ózi belgili bir dúkenderdiń birinde kúzetshi eken. İstegen isine shimirikpedi. Biraq osyndaı pasyq pıǵyldy kórip, «Qudaı aıasyn seni!» dep ketip qaldym. Jarty jolda oılanyp qaıta baryp edim, syrttaı qarap turyp betinde uıattyń bir belgisin baıqaı almaı, sol kúıi oralmadyq. Qýanyshty jaǵdaıdy estigen jaqyn-jýyqtar «qaıtqan malda qaıyr bar» desti. Hosh, solaı bolǵaı! Osyǵan qarap jurttyń bári sondaı dep ılaný ábestik bolar.
Urlyq túbi – qorlyq
2000 jyldary kórshi úıden jyńǵyl áketkenbiz. Shamamen, 3-4-synyp oqıtyn shyǵarmyz. Sonda kórshi áıel anama álgi shalalyqty kelip aıtty. Sonda sheshem «eshkimniń ala jibin attama!» dep oqty kózin qadady. Bala bolsaq ta, sol qudiretti bir aýyz sóz máńgi jadymyzda qaldy. Biz de perishte emespiz, shalys ketken tustar bolǵan shyǵar. Biraq «urlyq túbi – qorlyq», osyny uǵynǵan jón.
Kórnekti jazýshy Sábıt Muqanovtyń «Ómir mektebi» shyǵarmasynda bir zatty qoldy qylyp, atpen biraz jer shaýyp ketip, qaıta ákelýshi edi. Aıybyn moıyndap, aldynan ótetin. Dáp búgingi zamanda óz yqtıarymen qaıtaratyndar qatary sırep barady. Kúshtep, óz zatynyń qaıtýyna óziń áreket etpeseń qur qalasyz. Osy oqıǵadan soń derbestik alǵan shaqtan bastap bir býyn aldaý-arbaýmen óskeni me?! Bul da suraq. Iá, 1991 jyldan keıingi kezeń toqyraýǵa týra keldi. Jurt jetispeýshilikti kórdi. Endi eptep eldiń aýzy aqqa tıip otyr. Baıaǵyda qońsynyń salǵyrttyǵynan bizdiń baqshany sý kóterip ketken bolatyn. Sonda aqysyn suramaq úshin kórshilerge jetip baryppyn. Kórshi hám týysqan apaı «óz-ózińe bekem bol, kórshińdi ury tutpa» dedi. Jalpy, halyq danalyǵy ár nársege til qatyp tur ǵoı.
Ne isteý kerek?
Qazir qaıtsem mal tabam degen saýal árkimniń kókeıin tesip barady. Bári dereý mol qarjy tabýdy kózdeıdi. Qaı ekonomısen suhbat alsań da, jańalyqtardy oqyp qalsań da tabysty kóterý jaıyn aıtady. Bireý ınflásıany tejeýdi usynady. Endigisi aılyqty arttyrýdy aıtady jáne t.b. Biraq sanada mádenı ózgeris kerek.
Kezinde babalarymyz Maıqy bı, Móńke bıler zamanǵa syn aıtqan eken. Bı-sheshenderdiń aıtqany búgin dál kelip tur. Qalaı desek te, zamandy ózgertý adamnyń óz qolynda. Sebebi, jumyr jer erkelikti kóterýi múmkin. Alaıda, orasan zor adam qolymen jasalatyn qylyqty keshpeıdi.
Qansha batyr bolsa da,
Jaýǵa salma jalǵyzdy.
Qansha sheshen bolsa da,
Daýǵa salma malsyzdy.
Qansha sulý bolsa da,
Qatyn qylma arsyzdy.., –
depti burynǵylar.
Osyndaı kesek-kesek sózder búgingi urpaqtyń sanasyna sińse eken. Iá, dúnıe-múlik bir kúni jınalar. Baılyqqa da qol jeter. Alaıda, rýhanı baılyq ekiniń biriniń ýysyna túse bermes. Aqyn Muhtar Shahanov «materıaldyq baılyq eń aldyńǵy qatarda, al rýhanı baılyq eń sońǵy qatarǵa ysyrylyp ketti» dep edi. Bulaı kete berse, varvarlyq quldyraý bolǵaly tur.
Nobel syılyǵynyń laýreaty, fızık ǵalym atom bombasyn jetildiredi. Jappaı qyryp-joıatyn qarýǵa aınalýyna tikeleı muryndyq bolypty. Onyń ataǵy KSRO aýmaǵynan ári asyp máshhúr bolady. Biraq ǵaıyptan taıyp kilt oılanady. Sóıtip, 1950 jyldarda údere jaryla bastaǵan Semeı polıgony sıaqty kez kelgen jarylysqa qarsy shyǵady. 1989 jyly Qyzyl ımperıanyń qylyshynan qan tamyp turǵan tusta joǵary sovetke halyq depýtaty bolyp saılanady. Jastaıynan jarylǵysh zatqa bar aqylyn jumsap, ulǵaıǵanda álemdi qarýsyz, beıbit ǵumyr keshýge shaqyrady. Toqyraý jyldar tusynda ómirden ozady. Oǵan deıin qara tizimge ilinip, biraz qysym kóredi. Ol kim dersiz, árıne akademık Andreı Saharov edi. Egde shaǵynda óz istegen isin oı eleginen ótkizip, adamzattyq qundylyqqa boı urǵan naǵyz quptarlyq is. Árıne, qarapaıym janmen salystyryp bolmas, biraq ónege alatyn mundaı ister dúnıede barshylyq.
Bizdiń qoǵamǵa tikeleı urpaq tárbıesimen aınalysý qajet. Sonyń ishinde qazaqı mentalıtetke jas býyndy balabaqshadan bastap baýlyǵan abzal. Bul ıgi is búgin istemese, erteń kesh, aǵaıyn.
Dúnıeni jaqsy adamdar ustap tur
HHİ ǵasyr ǵylym men jańa tehnologıanyń damyǵan shaǵy. Tipti, ushatyn mashına, robot, jasandy ıntellekt oılap taptyq dep jahanǵa jar salyp jatyrmyz. Sol jasandy ıntellekt álemde moıyndalǵan 5-6 derjavadaǵy ıadrolyq qarýdyń birnesheýin túımesin bassa, jer planetasynyń kúli kókke ushpaı ma? Ondaıdan saqtasyn!
Aqyn ári jýrnalıs Amanhan Álim aǵamyz «Oljas! Dúnıeni jaqsy adamdar ustap tur, men solardyń jaqsylyǵyn kóp kórdim» deýshi edi. Osy bir aýyz sóz jazý ústeline otyryp áleýmettik taqyryptardy qozǵaǵanda, jıi oıǵa orala beredi. Osy sózdiń qadiri kún ótken saıyn artyp barady. Oǵan qazirgi dúnıedegi qaqtyǵystar dálel. Áıteýir arty jaqsy bolsa eken.
Jaqsy adamdar qatary kóp bolsa dep oılaımyz. Qysylsań demeıtin, súrinseń turǵyzatyn, shalys ketseń túzep jiberetin jomart, adal, ımandy jandar kóptep qajet. Shirkin, sonda ǵalam tipti keremet bolady.
Qazirgi tańda «jaqsy adam» konsepsıasyn myqtap qolǵa alý qajet. Oqý ordalarynyń bárinde atalǵan qaǵıdamen aksıalar uıymdastyrylsa eken. Bálkim, sonda jańa ıntellıgensıa qalyptasar. Óıtkeni, bolashaq tárbıeli, bilimdi, alǵyr jastardyń qolynda. Osyny eskereıik!
Shyǵarmashylyq adamy bárin baıqaıdy
Mektepte júrgende adamdy orta tárbıeleıdi deıtin. Muǵalimder nege aıta beredi deıtinbiz. Qazir eptep túsinip kelemiz.
Bázbireýler jap-jas keıpinde aqsaqaldyń sózin nege aıta beredi deıtin bolar. Ony da bilemiz. Alaıda, «aqyly assa, inini aǵa tut» degen qaıran qazaq. Sondyqtan qoǵamdyq oryndardyń bárinde bolǵan sátter jadyǵa jınala beredi. Qansha aınalyp óteıin deseń de, báribir jan-dúnıeńde mazdap ot bop turady. Aıtpasqa amal joq. Estigen qulaqqa, tyńdaǵan mıǵa bári jetip jatyr.
Kóńil degen qurǵyr qylpyldap, ár sózge elpildep turady. Árkimder «tik minezdi ózgert, keı ýaqytta qyrtpa, óıtpe-búıtpe» dep jatady. Álbette myń oılanyp, júz tolǵanyp sóılegen durys-aý. Degenmen, biz adambyz ǵoı, keıde qoıyp qalamyz. Birdi aıtyp, ekinshige ketemiz. Deıturǵanmen, ár taqyrypta astarly oılar tunyp jatyr. Ony qalam ustaǵan jan baıqamaý múmkin emes-ti
Adamzattyq qundylyqtarǵa eń birinshi adamgershilik qasıet jatady. Osydan asyryp, áspettep aıta almaspyz. Jańylyssaq ta, tez táýbege kelgen jaqsy. Jaratqan Iem jar bolǵaı!
«Almaty-akshamy», №137, 16 qarasha, 2023 jyl