nemese derjavalar básekesi usynǵan jańa múmkindik
Qytaı halyqaralyq yqpalyn arttyrý úshin «qaryz dıplomatıasyn» júrgizedi deıtin syndar batystyq saıasatkerler jaǵynan jıi aıtylady. AQSH bastaǵan Batys elderi Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» jobasyna túrli kedergi qoıýǵa kúsh salýda. Beıjiń bul jobany Shyǵys-Batys ortasyndaǵy tıimdi saýda- ekonomıkalyq jeli retinde usynsa, amerıkalyq saıasatkerler ony «qaryz tuzaǵy» dep aıyptaıdy. Kórip otyrǵanymyzdaı, AQSH pen Qytaı arasyndaǵy básekelestik túrli salalarǵa qaraı tereńdeı túsken.
AQSH saıasatkerleriniń aıtýynsha, qytaılyq joba damýshy elderdi tereń qaryzǵ a batyryp , ózge elder men halyqaralyq qarjy uıymdarynan nesıe alýyna kedergi keltiredi. Bylaısha aıtqanda, Qytaıǵa kóp mólsherde bereshegi bolǵandyqtan nesıelik reıtıńi tómendep, defoldtqa ushyraıdy. Al osy jaǵdaıdy alǵa tartqan amerıkalyq saıasatkerler Beıjińdi óz yqpalyn joǵarylatý úshin mundaı qadamǵa ádeıi barady dep sanaıdy. Ári buǵan «qaryz dıplomatıasy» degen atty da qoıǵan.
Ádette, bir eldiń qaryz alý ne qaıtarý qabiletin Halyqaralyq nesıelik reıtıń agenttikteri baǵalaıdy. Bundaı agenttikterdiń esebinde Qytaıǵa asa kóp mólsherde bereshegi bar elderdiń reıtıńi tómendep ketedi. Sáıkesinshe, ózge nesıeleýshi uıymdar tómen reıtıńtegi elderge qaryz bergisi kelmeıdi. Biraq bir qyzyǵy, atalmysh reıtıńti baǵalaıtyn eń iri agenttikterdiń bári derlik AQSH pen Brıt anıada ornalasqan. Eń úlken úsheýin ataıyq – Standard & Poor’s, Moody’s (ekeýi de Nú-Iorkte) jáne Fitch Group (Nú-Iorkte, Londonda). Bul úsheýi de jahandyq korporatıvtik jáne memlekettik oblıgasıalardy baǵalaý salasyna ústemdik etedi. Ári eldiń memlekettik táýelsiz nesıe reıtıńine absolútti túrde áser ete alady. Investorlar men nesıeleýshi uıymdar olardyń shyǵarǵan esepterin basshylyqqa alady.
Qytaıdyń aýqymdy jobasy aıasynda ınvestısıa men nesıeler berý áreketin AQSH saıasatkerleri tek synaýmen ǵana shektelip kelgen. Eger ózge memleketter men halyqaralyq qarjy uıymdary nesıe bermese, onda Qytaıdyń yqpaly tipten kúsheıe beredi. Synap qarap otyrýdyń jetkiliksiz ekenin endi bilgendeı, amerıkalyqtar jańa sharalarǵa kóshti. Sebebi, olar bul arada óz múddelerin de joǵaltyp jatyr.
14 maýsym kúni Demokratıalyq partıanyń ókili Bred Shermen AQSH úkimetine kútpegen usynys jasady. Iaǵnı úkimetti atalǵan iri halyqaralyq reıtıń agenttikterimen kelisimge kelýge, Qytaı qaryzyna batqan elderdiń nesıelik reıtıńin tómendetpeýge shaqyrdy. Shermen bul usynysty Ókilder palatasynyń halyqaralyq ister jónindegi komıtetiniń otyrysynda ortaǵa saldy. Onyń esebinshe bul Beıjińniń «qaryz tuzaǵynyń» kúshin álsiretýi múmkin.
Eger AQSH úkimeti halyqaralyq agenttiktermen mundaı kelisimge qol jetkize alsa, bul irgemizdegi Qyrǵyzstan, Tájikstan sekildi elder úshin jańa múmkindik deýge bolady. Onda baǵalaý reıtıńiniń jańa deńgeıimen qaıta nesıeleý arqyly Qytaı qaryzynan shyǵýyna jol ashylady. Óz kezeginde bunyń bizdiń elge de áseri bolýy múmkin. Jańa baǵalaý reıtıńi qaıta nesıeleýge múmkindik berip, Qytaı qaryzyn ózge sheteldik qaryzben óteýge de jol ashylýy múmkin.
Taǵy bir jaıt, amerıkalyq zań shyǵarýshylar barlaý agenttikterin Beıjińniń sheteldegi paraqorlyǵyna qatysty málimetterdi jarıalaýǵa shaqyryp jatyr. Óz joba laryna t artý maqsatynda paraqorlyq faktileri bar dep esepteıdi. Buǵan qosa, Qytaı nesıesiniń jemqorlyqqa jol ashatyn jaǵy da bar. Tarata aıtsaq bylaı , Batys elderiniń nesıeleri qatań qarjylyq baqylaýlar astynda ıgeriledi. Talaptary qatań. Keıbir elderdegi jemqor júıelerdiń jemine aınalyp ketpeýin qadaǵalaı otyryp beredi. Al Qytaı nesıesin alý úshin mundaı qatań sharttar joq. Tıisinshe, bul jemqorlyqqa belsheden batqan eldegi laýazymdylar úshin maı shelpekke aınalǵan. Qarjy jemqordyń qaltasyna ketkenimen, ony qaıtarý báribir memlekettiń moınynda qala beredi.
Amerıkalyq saıasatkerlerdiń kózdep otyrǵany, osy eki túrli jaǵdaıǵa qatysty derekterdi jarıalaı otyryp, «qaryz dıplomatıasynyń» yqpalyn álsiretý bolsa kerek. Shermen sekildi amerıkalyq sheneýnikterdiń usynysy qanshalyq júzege asary ázirge belgisiz. Biraq bul jaǵdaı derjavalar arasyndaǵy teketirestiń keıbir damýshy elderge oń yqpal tıgizetinin aıǵaqtaıdy. Bizdiń memleketimiz ben qoǵam tarapynan mundaı múmkindikterdi tıimdi paıdalanýǵa ábden bolady.