Halqymyzdyń uly sýretshisi, «qazaq beıneleý óneriniń atasy» Ábilhan Qasteev 1904 jyly 1 qańtarda qazirgi Almaty oblysy, Panfılov aýdany, Shejin aýylynda, dıhandyqty kásip etken qarapaıym sharýa otbasynda dúnıege kelgen. Ákesinen úsh jasynda aırylǵan ol turmys taýqymetin erte tartyp, bala jasynan eńbekke aralasqan.
Tanymaldylyqqa deıingi azapty da aýyr jol
Tań atqannan kún batqanǵa deıin maldyń sońynda taý-tasta júretin bala Ábilhannyń muńdasy da, syrlasy da shejireli Shejininiń kórkem tabıǵaty boldy. Týǵan jeriniń kók tiregen tákappar taýlary men tolqyndaryn jaǵaǵa laqtyryp, enteleı aqqan erke ózeninen ózgeshe syr ańdaǵan ol, sol sulýlyqtyń bárin kózine, kókiregine tundyra berdi. Tabıǵattyń san túrli boıaýyn sanasyna sińirip, ósimdikter men jan-janýarlar áleminiń aty men zatyn, túr-túsin, tirshiligin tereń sezinip, túsinip ósken Ábilhannyń sýretshilik darynynyń ushtala túsýine anasy Qalıpanyń da áseri kóp boldy. Toqyǵan kestesi men oıǵan oıýyna aýyl-aımaq tegis tańdaı qaqqan Qalıpa on saýsaǵynan óner tamǵan sheber adam bolǵan. Týmysynan zerek, ónerli Ábilhan anasyna kómektese júrip, syrmaqqa, tekemetke arnap, oıýdyń túr-túrin oıa bilgen. Ásemdikke jany qumar ol, sonymen birge taý ózeniniń ańǵar-ańǵarynan nebir asyl tastardy terip alyp, olardan ádemi monshaq, túıme, urshyq, qýyrshaq jasap, aýyldaǵy apalary men qaryndastaryn qýantýdy da ádetke aınaldyrdy.
Zergerlikpen áýestenýi keıde aldyndaǵy maldan kóz jazyp qalýǵa da sebepker bolyp, talaı ret baıdyń soqqysyna da jyǵylǵan. Boıyna talant tunǵan ójet bala báribir alǵan betinen qaıtpaǵan. Zergerlik óneri bara-bara músinshilikke ulasyp, Ábilhan endi tastan túrli beıneler jasaýǵa kóshken. Kózin ashqaly beri kórip kele jatqan qoı, eshki, sıyr, jylqy, túıe, taý-tas beınelerimen qatar, ózine qysastyq jasap, tizesin batyryp júrgen qıanatshyl baıdyń da usqynyn aınytpaı keltirgen. Ony bilip qoıǵan baı balany aıamaı tildep, dúrege jyqqan. Sondaı-aq shalasaýatty moldalar da: «Adamnyń sýretin salý, beınesin jasaý – úlken kúná. Bulaı istegen adam o dúnıede tozaq otyna janady», – dep, ózin jazalaǵandarymen qoımaı, onyń ónerine súısinip, talabyna tileýles bolyp júrgen qarapaıym jurttyń da úreıin ushyrǵan.
Qalaı degenmen de, aýyl halqynyń arasynda balanyń talantyn tanyp-bilip: «Bulaı júre berme, óner-bilim izde», – dep aqyl-keńes bergen, aq jol tilegen janashyr adamdar az bolmaǵan. Biraq ta qystyń qaqaǵan aıazyna, jazdyń shyjyǵan aptabyna qaramastan, 15 jylǵa jýyq mal sońynda júrse de bir jyly sóz estimegen jalshy jigittiń jas kúninde bilim qýatyndaı jaǵdaıy bolmaıdy. Árkimnen árnárseni úırenip júrip, qara tanıdy, shala-sharpy saýat ashady. Sóıtip, 22-23 jasynda qoıshynyń taıaǵyn birjola tastap, aýdan ortalyǵy Jarkentke keledi. Bir tatarǵa jaldanyp, sonyń aýlasyn sypyrady, qorasyn tazalaıdy. Ara-arasynda bulaqtan bóshkelep sý tasyp satady. Óstip júrip mańdaı terimen tapqan azyn-aýlaq tıyn-tebenine qaǵaz ben boıaý satyp alady. Kúndiz qara jumystan bosaı almaıtyndyqtan, syǵyraıǵan shamnyń jaryǵymen keıde tań atqansha sýret salyp shyǵatyn kezderi de bolady. Tabysy kúndik tamaǵynan, qaǵazy men boıaýynan artylmaǵanymen, Jarkentke kelý arqyly Ábilhan úlken ortaǵa, ozyq órkenıetke bir taban bolsa da jaqyndaı túsedi. Qala tirshiligimen tanysyp, qaınaǵan ómir aǵymyna boı úırete bastaıdy. Jarkentke kelýiniń taǵy bir paıdasy, S.Salamatov degen fotografpen tanysady. Salǵan sýretterine qarap Ábilhannyń talantyn tanyǵan S.Salamatov úlken azamattyq jasap, onyń jumystaryn qazaq eliniń sol kezdegi astanasy Qyzylordadaǵy tıisti mekemelerge joldaıdy. Al Ábilhan bolsa, týra sol kezde áıgili Túrksibtiń Saryózek mańyndaǵy Aınabulaq eldi mekenindegi jol qurylysyna jumysqa kiredi. Onda da eren eńbekqorlyǵymen, tabandylyǵymen ozat jumysshy retinde tanyla tura, Ábilhan óziniń súıikti kásibi – sýretshilikti bir sát te tastamaıdy. Shoıyn joldyń boıyndaǵy úlken jartasqa Lenınniń sýretin arba dońǵalaǵynyń maıymen salyp, mańaıyndaǵy jumysshylardy tań-tamasha etedi. Sol eki aralyqta S.Salamatovtyń joldaǵan sýretteri arqyly Qasteev talantyna tánti bolǵan úlken jerdegi basshylar el ishinde eleýsiz júrgen birtýar darynǵa izdeý sala bastaıdy. Aqyrynda kózge túsken boıda qol-aıaǵyn jerge tıgizbeı ilip áketedi jáne ári qaraı Ábilhan Qasteevtiń ózgeshe mazmundaǵy múlde jańa ómiri bastalady.
Qylqalammen jazylǵan jylnama
Túrksibten Almatyǵa jol tartqan Ábilhan Qasteevtiń odan árgi taǵdyry qysqasha aıtqanda bylaısha órildi: respýblıkalyq Halyq aǵartý komısarıaty 1929 jyly ony N.Hlýdovtyń kórkemsýret stýdıasyna jiberedi. Jumystarymen tanysyp shyqqannan keıin Qasteevke qatty rıza bolǵany sonshalyq, 78 jastaǵy qart sýretshi: «Osynshama jasqa kelgende qazaqtan shyqqan mundaı talantty sýretshini kórgenim úshin baqyttymyn», – dep qolyn qysqan desedi. Sóıtip, Ábilhan Qasteev biraz ýaqyt N.Hlýdovtan dáris alady, akvarelmen jumys isteýge úırenedi.
Osy arada aıtar keter bir jaıt, Á.Qasteevtiń N.Hlýdovtan sabaq alǵan-almaǵanyna baılanysty árkim ártúrli pikirde. Bireýler: «Odan oqymaǵan, N.Hlýdov Qasteevke tek akvarel men qaǵaz syılaǵan», – dese, endi bireýler: «Tikeleı sol kisiden oqyp-úırený arqyly kásibı deńgeıge kóterildi», – degendi aıtady. Negizi, qasteevtanýǵa qatysty budan basqa da ekiushty pikirler men dúdámal oılardyń kóptigi jáne solardyń aq-qarasyn anyqtaýǵa tyryspaýshylyq bizdiń Ábilhan Qasteevteı uly sýretshini tanyp-bilý, zerttep-zerdeleý isine áli de nemquraıdy qarap otyrǵanymyzdyń belgisi demeske laj joq.
Ábilhan Qasteevtiń talǵamy men talaby zor kásibı ortada alǵash ret Qazaqstan kórkemónershileriniń 1934 jyly ótken tuńǵysh sleti kezinde baǵalanǵany anyq. Sol slet barysyndaǵy baıqaýda Ábilhannyń Abaı taqyrybyna salynǵan sýreti men Lenın portreti júlde alady. Ómir boıy óz betimen izdenip, ózinshe tyrbanýmen kele jatqan Ábilhan sodan keıin-aq Máskeýge bet túzeıdi. Ondaǵy kórkemóner stýdıasynyń keshki bólimine eki jyldaı qatysyp, sýret óneriniń qyr-syryn úırenedi, sonymen qatar Máskeýdegi úlken galereıalar men kórmelerge úzbeı baryp, orystyń, sheteldiń ataqty sýretshileriniń jumystarymen tanysady, árqaısysynan ózinshe syr ańdap, oı túıedi. Oryssha jarytyp til bilmese de, ara-arasynda ártúrli jumystardy kásip etip, afıshalar men murajaılardy bezendirý, tipti stýdentter jataqhanasynyń edenin jýý arqyly da qarajat taýyp, úlken qalada taza eńbegimen kúneltedi. Sóıtip, eki jyldyń ishinde Almatyǵa bilimi ájeptáýir molaıyp, talanty tolysyp oralady, Sýretshiler odaǵyna múshelikke qabyldanady, el ishinde jáne syrt memleketterde uıymdastyrylǵan kórmelerge úzdiksiz qatysa bastaıdy. İzdenisin arttyra otyryp, qazaq beıneleý ónerin janrlyq jaǵynan baıytýǵa kóp kúsh jumsaıdy. Týǵan jeriniń qadir-qasıeti men eliniń erligin dáripteýge, tól tarıhyn qylqalam arqyly sóıletýge qulshyna kirisedi. Sol sebepti de, jerdiń shalǵaılyǵyna qaramastan, erdiń eri – Amangeldiniń, jigittiń tóresi – Birjan saldyń múlde saqtalmaǵan, qaǵaz betine túspegen beınelerin tiriltý úshin el ishine attanady. Týǵan tarıhyn tereń biletindikten jáne qasterleıtindikten de, jurt atyn aýyzǵa alýǵa da bata almaı júrgen ýaqytta qazaqtyń sońǵy hany, kemeńger Kenesarynyń portretin jasady. Beınesi kókireginde saırap turatyn jer jánnaty – Jetisýdyń, týyp-ósken ólkesi – jazıraly Jarkenti men shejireli Shejininiń, qala berdi, kúlli qazaq dalasynyń tamyljyǵan tabıǵatyn qylqalammen sóıletti. Ózi aıtpaqshy, ol qoly qalt etken árbir sátte el arasynda bolýǵa tyrysty, tipti aılap, jyldap, el-eldi, jer-jerdi, jańa óndiris oshaqtaryn, qurylys nysandaryn aralady. Sol arqyly týǵan halqynyń ótken-ketken tarıhynyń, jańa dáýirdegi baı shejiresiniń jarqyn daýysty jyrshysy, jarshysy boldy.
Ozyq talantymen daralanǵan birtýar sýretshi ǵylymı tásil degenge bas qatyrmaı-aq ár týyndysynan ózindik órnegin, qoltańbasyn baıqatqan. Onyń basty artyqshylyǵy – tabandylyǵy, maqsatyna jetý jolyndaǵy jankeshtiligi bolǵan. Mysaly, bir top sýretshiler Astrahannan Bakýge kememen sapar shekkende teńizde alty baldyq daýyl turady. Ózge áriptesteri dúleı kúshten boı tasalap ishte jatqanda jalǵyz Ábilhan aǵa ǵana eshteńege qaramastan, kemeniń joǵarǵy jaǵynda júredi jáne ol sátte ózi kýá bolǵan qubylystardyń bárin artynsha qaǵaz betine túsiredi. Sol jumystary Bakýde uıymdastyrylǵan kórmede joǵary baǵaǵa ıe bolady. Uly derjavalyq shovınızm dertine shaldyqqandar Qasteevti qansha jerden tómendetýge, keýdesinen ıterýge tyrysqanymen, kózge uryp turǵan jáne álem jurtshylyǵyn tánti etken talantyn moıyndaýǵa májbúr bolǵan. Túkpirdegi bir aýylda týyp-ósip, dańqy tórtkúl dúnıege jaıylǵan sol qarapaıym Qasteev, ómirlik serigi Saqysh apaı aıtpaqshy, «az-kem saýatymen álemge, Odaqqa áıgili Qazaqstan sýretshileriniń qadirmendi bastyǵy bop, talaı jyl qyzmet atqardy. Eki ret Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp saılanyp, el qurmetine bólendi». «Qazaqstannyń Halyq sýretshisi» degen qurmetti ataq aldy.
Ókinishke qaraı, bala kúninen beınetti ómir keshken osynaý aıaýly jan sol aýyrtpalyqtyń bári artta qalyp, naǵyz zeınetin kóretin ýaqytta, 1973 jyly 3-qarashada dúnıeden ozdy. Balalarynyń aıtýynsha, ómiriniń sońyna qaraı Ábilhan aǵanyń júregi qatty aýyryp júrgen. Alaıda sońǵy demi bitkenshe qylqalamyn qolynan tastamaǵan. Sóıtip, aýlada sýret salyp otyrǵan jerinen júrek talmasy ustap, balalarynyń kóz aldynda júrip ketken. Ol kezde uly sýretshi nebári 69 jasta ǵana bolatyn...
Ómirsheń murasyn ulyqtaý – paryz
Kózkórgender Ábilhan Qasteevtiń týmysynan adal da aqkóńil, meıirimdi de qaıyrymdy, erekshe baýyrmal, kópshil adam bolǵanyn aıtady. Jubaıy Saqysh ta otaǵasynyń týra ózindeı qarapaıym, qonaqjaı, kishipeıil bolǵan. Yntymaǵy jarasqan otbasynda 6 ul, 3 qyz, barlyǵy 9 bala tárbıelengen. Munyń syrtynda elimizdiń túkpir-túkpirinen sýretshi bolýdy ańsap kelgen balaýsa jastardyń barlyǵy Qasteev shańyraǵynan saıa tapqan. Kelimdi-ketimdi kesilerdiń kóptigi sonsha, keıde óz balalaryna kórpe-jastyq tımeı qalady eken. Sony aıtyp sál qınalyńqyraǵan jubaıyn Ábilhan aǵa: «Eshteńe etpeıdi, men de kezinde osylardaı bolǵam. Jaqsy kisilerdiń kómeginiń arqasynda jetilgem. Bular da erteń durys azamat bolyp shyǵady», – dep jubatady eken. Ol azdaı, «Úıdegi balalar ne iship-jeıdi?» degenin tyńdamastan, Saqysh apaıdyń: «uıatty kisi kelip qalsa...» dep sary maıdaı saqtap otyrǵan jyly-jumsaǵy men qazy-qartasyn, qurt-maıyn arqalap, Máskeýde, Lenıngradta oqyp jatqan shákirtterine tartyp ketip otyrǵan.
Ádettegi ómirde kóp sózge joq, istiń adamy bolǵanymen, Ábilhan aǵa birdeńeni aıtsa, taýyp sóıleıtin, az sózge kóp maǵyna syıǵyzatyn asa parasatty, sabyrly da salmaqty jan bolǵan. Alysqanmen alysyp, julysqanmen julysý ádetinde bolmaǵan. Tipti «kózine kóringendi kóshirip sala salatyn natýralıs», «otbasy, oshaq qasynan asa almaǵan adam» dep, ózin tómendetkisi keletindermen de aıtysyp-tartysyp jatpaǵan, úndemeı júrip-aq, úlken is bitirgendi jón kórgen.
Ábilhan aǵa týraly kóp aıtýǵa da, az aıtýǵa da bolady. Biraq qalaı bolǵanda da, Qasteev Qasteev bolyp qala beredi. Degenmen, qasteevtanýǵa qatysty kóńildi qynjyltatyn birtalaı mańyzdy máseleler bar. Mysaly, qazaq beıneleý óneriniń negizin salǵan osynaý uly tulǵany, onyń qaıtalanbas qoltańbasy qalǵan ómirsheń muralaryn ulyqtaý áli kúnge deıin shyndap qolǵa alynǵan emes.
Sýretshiniń ómiri men ónerin zerttep, zerdeleı otyryp jazylǵan mándi, maǵynaly monografıa joqqa tán. Mereıtoı tusynda ǵana bolmasa, basqa kezde ony umytyp ta ketetin syńaılymyz. Qylqalam sheberiniń ǵasyrlyq mereıtoıyna oraı, osydan 20 jyl buryn týǵan aýylynda aýdan azamattarynyń demeýshiligimen etnopark ashylǵan jáne ondaǵy úlken tastarǵa sýretshiniń ataqty kartınalary kóshirilip salynǵan. Alaıda qorshalmaǵan ári sý tartylmaǵan baqtaǵy aǵashtar solyp, eskertkishterdiń de búginde keteýi kete bastaǵan. Al aýdan ortalyǵy Jarkent qalasyndaǵy «Á. Qasteev kórkemsýret galereıasynyń» kóne ǵımaraty kúrdeli jóndeýdi qajet etedi. Uly sýretshiniń 1958 jyldan ómiriniń sońǵy sátine deıin turǵan jáne teńdessiz týyndylaryn ómirge ákelgen qasıetti shańyraǵy da araǵa talaı jyl salyp baryp qana murajaıǵa aınaldy. Onyń óziniń de búginde nasıhaty shamaly. Osynyń bári – kóziniń tirisinde-aq ult maqtanyshyna aınalyp úlgergen Ábilhan Qasteevteı uly tulǵany laıyqty dárejede dáripteı almaı otyrǵanymyzdyń aıǵaǵy.
