Baıyrǵy qazaq jas anany balapandaı mápelep kútken, onyń densaýlyǵyna, as-sýyna aıryqsha mán bergen. Bosanǵan kelinshek pen dúnıege jańa kelgen náresteniń qurmetine mal soıyp, qalja enshilegen, demek qalja – jas ana men sábıdiń sybaǵasy. Qalja – 9 aı, 9 kún júkti bolyp, ómirge adam alyp kelgen áıeldiń densaýlyǵyn qalpyna keltiretin, kúsh-qýatyn arttyratyn taǵam.
Qazirgi qazaqtyń da qalja týraly biletini bir toǵyz, degenmen osy dástúrmen dáriptelgen qamqorlyqqa mán bermeıtinder de barshylyq. Qalja degendi tek suıyq tamaq ishý dep túsinetinder de bar. Bir ólip, bir tirilgen tolǵaqtan jany aman qalyp, ómirge sábı ákelgen anaǵa degen osy qurmet pen qamqorlyq neden paıda bolǵan, qaljanyń shyǵý tegi qaıdan degendi keı adamnyń bile bermeıtini de belgili.
Qaljanyń tórkini – qaljyraý
Sońǵy kezde qaljany kelinniń tórkini ákelý kerek degen de pikir aıtylyp júr, bul qanshalyqty durys degen suraǵymyzdy etnograf Dosymbek Qatranulyna qoıǵan edik, ol kisi bylaı deıdi:
«Kelin tórkininde emes, kelgen jerinde bosanady, sondyqtan dúnıege kelgen adam men bosanǵan áıeldiń qurmetine mal soıylyp, qalja daıyndalady. Al kelinniń tórkini qosymsha mal soıyp ákelýine bolady, biraq ol qalja emes, qaljany kelinniń kelgen jeri berýi kerek. Jalpy, qalja degen ne ózi? Qaljanyń tórkini – qaljyraýdan shyqqan. Tolǵaǵy aýyrlaý bolyp, qınalyp bosanǵan, álsirep, qaljyraǵan áıelge soıylǵan maldyń baýyzdalǵannan keıingi tazarǵan qanyn maıǵa qýyryp beretin bolǵan. Qan – kalorıasy kóp, keneýli taǵam, tez shırasyn, beli bekisin dep qandy qýyryp bergen, qandy haram dep jatady ǵoı, negizi qan túgelimen haram emes. Halıfa Altaı aýdarǵan Quranda da baýyzdaý qandy haram degen, sony anyqtap suraǵanymda ol kisi kitapta ne jazylǵan bolsa sony ǵana aýdaryp berdim dedi. Ózimiz de maldyń baýyzdalǵandaǵy qanyn 3-4 sekýndtaı aǵyzyp jibergennen keıingisin alyp, kúrish, maı qosyp pisirgen ásip, qımaı tárizdi taǵamdy jep óstik. Qaljalanýdaǵy mańyzdy taǵam – sorpa, et jep álsiregen aǵzany kúsheıtý kerek. Taǵy bir aıta keterlik tusy – keı túrki halyqtarynda áli de bar kútimniń túri – 40 kúnge deıin jas ananyń qolyn sýǵa salǵyzbaıdy, sýyqqa tıgizbeıdi, ıaǵnı onyń qasynda kútýshisi bar degen sóz. Halyqtyń ómirlik tájirıbesinen týyndaǵan mundaı sharalardy saqtamasa bolmaıdy, qazir buǵan mán bermeıtinder kóbeıdi. Osy mán bermeýdiń kesirinen jas ulǵaıa kele boıyn túrli aýrý bıleıdi. Sondyqtan tisine deıin bosap turatyn jańa bosanǵan áıeldiń saýlyǵyna jas kezden kútim jasalýy kerek, ol úshin qaljanyń mańyzy zor.»
Doramadan týyndaǵan bıznes
Búgingi zaman janyńa qajetti aqshaǵa satyp alýǵa bolatyn múmkindigi mol ýaqyt. Kez kelgen qalaýyńa aqshań bolsa qol jetkizý qıyn emes. Adam balasyna qajet túrli taýarmen qatar qyzmet túri de satylady. Burynǵy asqana, shashtaraz, emhana sıaqty adamǵa qyzmet etetin oryndarǵa qazir zaman talaby týdyrǵan Qalja ortalyǵy da qosyldy. Sońǵy jyldary elimizde paıda bolǵan bul qyzmet túri halyq arasynda endi tanyla bastady. Bul ortalyqta qandaı qyzmet kórsetiledi, baǵasy qansha, bul ortalyqtyń ashylýyna ne sebep boldy degen suraqtarymyzǵa Qalja ortalyǵynyń dırektory Merýert Nurlanqyzy jaýap berdi:
«Ózim egiz bala týǵan anamyn, sol kezde maǵan atam men enem óte jaqsy kútim jasady. Ekeýi de muǵalim, sabaqtyń arasynda kezektesip úı sharýasynyń bárin ózderi istedi, kir mashınadaǵy kıimdi jaıýǵa da qolymdy tıgizgen joq, ydys ta jýǵyzǵan joq. Maǵan arnaıy tamaq pisirip, bólmeme ákelip beretin, men osylaı 40 emes, 80 kún kútindim. Ata-enemniń ózime jasaǵan qamqorlyǵyn qurbylaryma aıtyp bersem, «ata-ene kelindi qyzyndaı kórmeıdi, bul múmkin emes» dep eshqaısy senbeıtin. Bosanyp bolyp bólmemnen shyqpaı jatqan kezimde «Sentr poslerodovogo ýhoda» degen dorama kórgenbiz, sodan keıin kúıeýim qazaq áıelderine kútim jasaıtyn ortalyqty biz ashaıyq degen oı tastady da, 2022 jyly alǵash ret Tarazda Qalja ortalyǵyn ashyp, jumys istedik.
Almaty men Astana qalasynda 2 ortalyǵymyz bar, qarasha aıynda Shymkentten ortalyq ashamyz. Joldasym ekeýmiz de qarapaıym muǵalim bolǵandyqtan, qomaqty qarajatymyz joq, 2022 jyly alǵashqy ortalyqty kóligimizdi satyp 5 mıllıon teńgege ashtyq ta, qoldaý tappaı, 2 aıda bankrot boldyq. Sosyn memleketten qaıtarymsyz grant alýǵa qujat tapsyryp edik, olar bizdiń 2 aı júrgizgen paraqshamyzǵa qarap, júrip ketken bızneske grant berilmeıdi dep qaıtardy. Sóıtip Tarazdaǵy ortalyqty jaýyp, Almatyǵa keldik, mamyr aıynan bastap osy qaladaǵy ortalyqtyń jumysyn bastadyq. Osy kúnge deıin 600-den astam ananyń densaýlyǵyn durystaýǵa kómegimiz tıdi, onyń ishinde 10 shaqty áıelge tegin qarastyq. Analardyń arasynda káris, túrik, dúngen ultynyń áıelderi de boldy, kóp bóligi ózimizdiń qarakózder.
Ortalyqtyń qyzmetine sábıdi shomyldyrýdan bastap, bılırýbınin azaıtýǵa deıingi prosedýra kirse, analarǵa shilde terin shyǵaryp, massaj jasap, laktasıa boıynsha keńes berip, psıhologıalyq turǵydan kómektesip, 5 mezgil tamaqtandyramyz. Bosanǵan kelinshekterdi tamaqtandyrýǵa ózimizdiń ulttyq erekshelikterimiz eskeriledi, ústelimizden qurt pen maı sıaqty ulttyq taǵam ajyraǵan emes, eń negizgisi jas anaǵa jańa soıylǵan qoıdyń etinen qalja sorpasyn daıyndap ishkizemiz. Buǵan qosa dárýmendi jemister men kókónisterden taǵam jasap, ananyń durys tamaqtanýyna jaǵdaı jasaımyz.
Qyzmettiń quny ýaqytyna, qyzmet túrine qaraı 100 myń teńge men 350 myń teńge aralyǵynda. Bizdiń ortalyqta áıel densaýlyǵyna paıdaly qyzmet túriniń kóbi qamtylǵan, sondyqtan tek jas bosanǵan ǵana emes, buryn bosansa da kútinbegen, sonyń kesirinen aıaq-qoly qaqsap aýyratyn áıelder kelip kútinip, em alýyna bolady, olarǵa arnaıy «Boı tikteý» degen paket qarastyrylǵan. Óıtkeni shilde teri deneden shyqpaǵan kezde, áıeldiń aǵzasyndaǵy qalyp qoıǵan sýyq pen toksın keıinnen artrıt, artroz sıaqty aýrýǵa shaldyqtyrady, sony bilgen ata-babamyz shilde terdiń shyǵýy, bosanǵan áıeldiń qaljalanýy degenge beı-jaı qaramaǵan.»
Qaljanyń berilmeýi er-azamat úshin úlken min bolǵan
Qalja – qazaqtyń ata salty. Sondyqtan ony saqtaý – ısi qazaqqa mindet. Burynǵy qazaqtyń kedeıiniń ózi balasy men áıeline bir qalja arnaýdy paryz sanaǵanyn jazýshy Zeınep Ahmetova óziniń «Kúretamyr» atty kitabynda jazǵan.
«Qazaq ǵurpynda asa qadirli ári mindetti túrde oryndalatyn salttyń biri, biri emes-aý biregeıi – jańa bosanǵan áıelge baǵyshtap, onyń ana bolý qurmetine arnap mal soıyp, qalja jegizý. Anaǵa qaljanyń berilmeýi er-azamat úshin úlken min bolýmen birge kúná sanalǵan.
Keıbir óńirlerde qaljany kelin tórkinderi ákelgen. Sol sekildi aǵaıyn-týys, dos-jarandar da qarap qalmaǵan. «Qaljasy úzilmesin» dep qýanyshqa qoıyn óńgerip keledi eken. Óıtkeni, bir áýletke urpaq súıgizip, aınalasyn qýantyp otyrǵan anaǵa arnalǵan bul dástúrdi jasaý saýaby zor ári abyroıly is delingen. Ana men balanyń bylaıǵy jerde deni saý, kózi qara bolýy qaljaǵa tikeleı baılanysty bolǵan. Búkil múshe-múshesi saldyrap jatqan áıel kúnde kúıli qoıdyń jas sorpasyn iship, etin jegen saıyn kúsh-qýaty qalpyna kelip, beli bekıdi. Kezdeısoq kezigetin túrli aýrý-syrqaýǵa qarsylyq qýaty artady, súti nárlenip, qunarlanyp balaǵa juǵymdy áserin beredi. Sábı kún sanap et alyp, shıraı túsedi. Áıeldiń denesindegi uıyǵan, qatqan qan, artyq tuz sekildiler termen shyǵyp, boıy tazarady, kóńili sergıdi, óńi ashylyp, ajarlanady».
Urpaǵyna ulaǵat etken maqal-máteldi de, astarly ázildi de ata-babamyz ómirlik tájirıbesinen shyǵarǵan. Qaljaǵa qatysty da sondaı sózder bar. Máselen, aýyrlaý, qıyndaý sharýanyń údesinen shyǵa almaı qalǵan adamǵa: "Shesheń qalja jemegen be?" dep kúledi, kerisinshe, atqarǵan jumysyna marqaıǵan kisi: "Bizdiń de sheshemiz qalja jegen, Qudaıǵa shúkir" dep kóńilin toq sanaǵan. Al, sizdiń anańyz qalja jedi me eken?