«Súrinbeıtin tulpar joq, Qanaty bútin suńqar joq. Tórt qubylasy teń keler, Bul dúnıede sultan joq». Qazaq adam balasynyń báriniń basyna túsetin qaıǵyny osylaı bir aýyz astarly sózben jetkizgen.
Qazir áleýmettik jeli degen «qudiret» shyqty. Facebook, Instagram, Telegram deısiz be, adamdardyń bireýdiń qaıtys bolǵanyn jetkizgen, bir-birine kóńil aıtqan posttaryn da sol áleýjeliden oqıtyn bolǵanbyz búginde. Óziniń marqummen áldebir jerde túsken sýretin salyp, astyna bir aýyz sóz jazady da, «ımandy bolsyn» dep túıindeıdi. Osyndaı jazbalar keıde bizge qazany aza tutý emes, ózin jarnamalaý sıaqty bolyp kórinetini bar. Sebebi, sol jazbasynan soń, ile-shala qoǵamdaǵy áldebir oqıǵaǵa pikir bildirgen, pikir bildire otyryp «ishek-silesi qatqan» smaılıgin de qosa salǵan posttary shyǵa keledi. Sonda bul paqyryńnyń shyn qaıǵyryp otyrǵanyna kádimgideı kúmándanyp qalasyń.
Qyz-kelinshekter de qalyspaıdy. Burynǵylardyń «áıel balasy qaraly habardy jetkizbeıdi, balalap ketedi dep yrymdaǵan» deıtinin estýimiz bar edi. Qazany elýden asyp, el aǵasy bolǵan er azamattar jetkizgen negizi.
***
Ózim biletin oqıǵa. Oıyn balasymyz. Aýlaǵa úıge sırek bas suǵatyn, únemi at ústinde júretin poshtashy aǵa men kórshi ata endi. Úlken kisiler lám-mım demesten únsiz úıge kirip ketti. Dál aýlanyń ortasynda qumkesekten qalanǵan oshaqqa nan jaýyp otyrǵan shesheme kóz de salmady. Árıne, ol tusta áldebir oqıǵany salmaqtaı qoıatyndaı jasta emespiz, degenmen qolyndaǵy kóseýimen ottaǵy shoqtyń kózin ashyp otyrǵan anamnyń bir jaǵyna qaraı sál qısaıyńqyrap baryp, túzelip alǵanyn baıqap qaldym. Sosyn ornynan kóterilip, etegin qaǵyp-silkip, aıaǵyn aqyryn basyp, álgi kisilerdiń sońyn ala úıge kirip bara jatty. Sezdi, árıne, jamanat habardy.
– Bekem bol, kelin shyraǵym! Nıazyń kelmes saparǵa ketipti. Qazir ǵana habar aldyq, – degen «Poshtaqaınaǵasy» oblystyq aýrýhanada jatqan aǵamnyń qazasyn osylaı jetkizgen bolatyn. Al únsiz, qımylsyz qalǵan anam bosaǵaǵa otyra ketti. Omyraýyn jas jýyp bara jatqany da kóz aldymda qalypty. Aýladaǵy oshaq pen úı arasynda kele jatyp boıyn tiktep ustaýǵa tyrysyp, ózin bekemdep alǵany netken ustamdylyq deseńshi!
***
Estirtýdi eskiniń qaldyǵy dep emes, ejelgi esti ǵurpymyz dep qabyldaǵan abzal. Máselen, Jırenshe sheshenge – Qarashashtyń, Abylaı hanǵa – Bógenbaı batyrdyń ólimin, Shyńǵysqa – Shoqannyń qazasyn estirtý úlgileri bizge kelip jetken.
Týǵan-týystyń qazasyn estirtýshi habardy túıeden túskendeı dúńk etkizip aıta salmaǵan. Áńgime áriden qozǵalyp, qamshynyń sabyndaı qysqa ómirdiń jalǵandyǵy tuspaldanǵan. Áńgime aýanynan bir jamanattyń bolǵanyn seze bastaıtyn kim-kim de ózin bekem ustaýǵa tyrysyp, oqıǵaǵa ishteı ázirlenedi. Mine, estirtý saltynyń fılosofıalyq máni de osynda jatyr.
Birde Qanjyǵaly Saqqulaqtyń Nuraly degen uly qaıtys bolyp, áke qaıǵydan basyn kótere almaı jatyp alypty. Ony estigen kórshi Qaraýyl, Jaýar eli kóńil aıtýǵa barmaq bolyp, barǵan soń kóńil aıtýdy saqaý Musa degenge tapsyrypty. Úıine kisi kelse de Saqqulaq basyn kótermeı jata beripti, al kóńil aıtady degen Musa tómen qarap otyra beripti. Kelgen elde ún joq deıdi. Bir kezde Saqqulaq basyn kóterip alyp: «Ýa, Musa, nege úndemeı jurtty aýzyńa qaratyp otyrsyń?», – depti. Sonda Musa: «Alty aýyl Ájibek, jeti ata Jeti rý, tórt ata Qambar-janbar – búkil Qanjyǵalyny qaryńa ilip alyp júrgen Saqqulaq ediń. Qudaı saǵan bes ul berdi, tórteýin óziń alyp, bireýin halyqqa berdiń. Óziń alǵan tórt ulyń aman, halyqqa bergen ulyńdy qudaı aldy, eliń jesir qaldy. Jesir qalǵan elge siz kóńil aıtar, biz elge qaıyryn bersin aıtarmyz dep kelip edik, bizge aıtqan kóńilińiz joq, ıa amandyǵyń joq bolǵan soń ne aıtarymdy bilmeı daǵdaryp otyrǵanym ǵoı», – depti. Sonda Saqqulaq: «Áı, saqaýym-aı, erdi oń tastaı ma, ne sol tastaı ma dep jatyr edim, jaraıdy, ońǵa tastadyń, endeshe kóńildi men aıtaıyn», – degen eken.
***
Bir azamattyń inisi qaıtys boldy. Jas ólim jaqyn-jýyqtarynyń qabyrǵasyn qaıystyryp ketti. Baýyryn týǵan topyraǵyna jerlep qaıtqan soń, kóp adam basymyzdy qosyp álgi otbasyna kóńil aıtýǵa bardyq.
Qazanyń jeńili bolǵan ba, qashan da tip-tik júretin, jaýyryny qaqpaqtaı jigit aǵasy bizdi kórip eńkildep jylaǵanda, jubatýǵa sóz de tappaı qaldyq. Aýyr qasiretten sál-pál shógińkirep ketkendeı kórindi bizge.
Aldymyzǵa úlken as keldi. Jumys arasyndaǵy tús mezgilin paıdalanyp kelip otyrsaq ta, tamaqty qarbytyp jeýge batylymyz jetpeı, jas ólimge bizdiń de júregimiz qars aıyrylyp otyr. Al sol jaǵyma jaıǵasqan etjeńdi eki áıeldiń áńgimesi mynaý.
– Byltyr jazda kirgen úıleri osy eken ǵoı, – dedi biri.
– Iá, úlken eken. Monshasyn baıqadyń ba, úıdiń ishine salypty, – dedi ekinshisi sybyrlaı sóılep.
– Aqshasy bar jigit qoı, salmaǵanda! – dedi qaratory birinshisi.
Pendemiz ǵoı!..
Kópshilik qazir marqumnyń «jetiligin», «qyryq kúndik asyn» da kafe, meıramhanalarǵa beredi, tilekshi adamdar qalyp qoımaı tegis qatyssyn, úıge syımaı qalar degen nıetten ǵoı, árıne. Sondaı sátterde siz de baıqaǵan bolarsyz, bálkim, keıbir áıelder moıyndaryna balanyń basyndaı kýlony bar tross altyn alqalaryn, jalt-jult etken baǵaly syrǵa-saqınalaryn taǵyp keledi. Beıne bir toıǵa, kópshilikke ózin kórsetýge kelgendeı. Sondaı sátterde kóńil aıtýǵa nemese asqa barǵanda da ıyǵymyzǵa ilip baratyn kıimniń qazaǵa saı óz ádebi bolsa deısiń ishteı.
***
Aýylda úıinen shyqpaıtyn, eshkimmen aralaspaıtyn bir apa bolǵan. Tuıyq kisi edi. Bet-álpeti qara, kózi shúńireıgen, sózge sarań bolǵasyn ba, bala kóńilimizge álgi kisi asa sýyq, susty kórinetin. Qyzyǵy sol, balalarynyń bári kópshil-tin. Ákelerine tartqan bolar, aýyl arasyndaǵy toı-tomalaqqa sol apanyń kúıeýi baratyn. Birde sol otbasynyń tuńǵysh balasy óz qorasynda asylyp qaldy. Ol tusta «asylyp qaldy, óz-ózine qol jumsapty» degen sekildi áńgimeler múldem estilmeıtin, úlken-kishi kádimgideı úreılenip qaldyq. Sol apanyń keıin tań ata salysymen aýyl syrtyndaǵy beıitti betke alyp ketip bara jatatynyn jıi kóretin boldyq. Úlkenderden estýimizshe, ulynyń molasyna baryp qaıtatyn kórinedi. Qazir oılasam, ózin qoıarǵa jer tappaı, qaıǵysyn jeńildetý úshin zıratqa baryp, ulymen tildesip qaıtatyn bolǵan-aý.
Mamandardyń aıtýynsha, birinshiden, basqa túsken qaıǵyny umytýǵa erkińnen tys kúsh salýdyń qajeti joq desedi. Sebebi, janyńdy jaralap ketken qaraly oqıǵanyń jýyq arada esten shyǵa salýy múmkin emes. Sondyqtan ishtegi qaıǵysyn jaqyn-jýyqtaryna, dostaryna aıtyp, syrtqa shyǵaryp, jeńildep otyrǵan durys kórinedi. Ekinshiden, sol oqıǵany aldaǵy kúnderge jalaý etip, ótkenmen ómir súrý múldem qajet emes. Sebebi, jan bólek, ol ketkenmen, siz tirisiz, ómir jalǵasyp jatyr. Alda áli talaı qýanyshty tańnyń ataryna sený kerek.
***
Únemi erik-jigerine súıenip úırengen myqty jandar qandaı qaıǵyny da qasqaıyp turyp qarsy alyp, sonymen kúresýge tyrysady eken. Máselen, bireýler Allaǵa júginip, janyna táńirden medet surap, aq jolǵa túsedi. Meshitke kelip, júregine tynyshtyq uıalatady. Al keıbireýler jan jarasyn emdeý, saýyqtyrý úshin túrli qaıyrymdylyq uıymdarynda jumys isteýge talpynatyn kórinedi.
Kezdeısoq qaıǵy jamylǵan adamnyń psıhıkalyq aýrýǵa shaldyqpaýynyń birden-bir joly – onyń etjaqyndarynyń qoldaýyna ıe bolýy deıdi jantanýshy mamandar. Qasiret shekken kóp adam ádette oqshaýlanýǵa, óz oıymen ózi qalýǵa beıim keledi. Ol jalǵyz qaldyrýyn ótinip surasa da, janynan bir eli de ketpegen abzal. Onyń qaıǵy týraly saǵattap aıtar áńgimeleri sizdi jalyqtyrar bolsa da, tyńdańyz. İshindegisin shyǵarsyn. Árıne, siz onyń ishin ashytqan, qan jylatqan qaıǵysyn dál ózindeı sezine almassyz, biraq jeńildetýge sózsiz úles qosasyz.
Osynaý jalǵan ómirdiń kúngeıi men kóleńkesi qatar óriledi osylaı. Aınala shym-shytyryq, qym-qýyt tirlik. Sonyń ishinde júrgen bizderdiń árqaısymyzdyń júregimizde bir qýanysh, bir muń bolatyny aıdan anyq. Keı-keıde jamannan kóńiliń qalyp túńilseń, jaqsynyń adamshylyǵyn kórip qýanasyń. Qýanyshtan keıin qaıtadan áldebir sátsizdik, renish bolmasa, bálkim jaqsy kúnderdiń qadirin bilmes pe edik, kim bilsin. Iá, nóserli jańbyrdyń artynan mindetti túrde kúlimdep kún shyǵatynyn umytpaıyq.
Amandyq bolsyn!