Qaıran, Qojyqov!

Ol soǵysqa 18 jasynda attandy. Bul bárimizge sol kezdegi ortaq Otan úshin kúres edi. Ony birneshe jyldar ótken soń budan da zor ult úshin kúres kútip turǵan edi. Bul jóninde sál keıinirek.

Ol dańqty 8-shi gvardıanyń Panfılov dıvızıasynyń quramynda Máskeýden Baltyq teńizine deıingi aralyqta maıdan jolynan ótti. Qatardaǵy sarbazdan gvardıa kapıtanyna deıin ósti. Ol Latıf Qojyqovtar  áýletiniń eń kenjesi edi. Jeńis týy jelbiregende júregi atqaqtaǵan onyń «Aıaýly apa! Biz jeńdik. Sene alar emespiz. Soǵysqa núkte qoıyldy. Eń bastysy, bizdiń senimimiz bizdi jeńiske jetkizdi. Buıyrtsa, taıaýda elde bolamyn. Qatty qysyp súıdim» dep elge sálem hat joldaǵany bar.

Jibektiń dalaǵa laqtyrǵany taza kúmister edi

Alaıda, ol eshqashan «Men soǵystym. Osynsha marapat, ataq aldym» dep keýde qaǵyp maqtanbaıtyn.

Tipti, soǵystyń bolǵanyn da umytyp ketetin. Onyń minezi tik, birbetkeı edi. Ádiletsizdik ataý­lyǵa jany shydamaıtyn.

Onyń osy minezin «Qyz Jibek» fılminde rejıserdiń asıstenti bolǵan Bolat Shárip bylaı tap basyp tanyp aıtyp edi. «Nıkıta Mıhalkov aıtqan­daı, «rejıssýra eń aldymen minez, shyǵarmashylyq jóninde sosyn aıtýǵa bolady».

Qazaq rýhanıaty tarıhynda «Qyz Jibek» kórkem fılminiń alatyn orny jóninde aıtsańyz, áńgimeniń ushy-qıyryna jetpes edińiz. Mundaı ǵajaıyp ǵasyrda bir týar, ne týmas. «Qyz Jibek» fılmi túsiriledi degennen el eleńdesken. Alaıda, halyqtyń sonshalyqty bıik qurmetine bólengen osynaý ulttyq klas­sıkany túsirýdiń qansha­lyqty beınetke túskenin de bireý bilse, bireý bilmes, árıne.

«Qyz Jibektiń» dúnıe esigi tarıhyn ashýy qysqasha aıt­qanda bylaı.

Sol kezdegi «Qazaqfılm­niń» dırektory, qazaq mádenıe­tiniń, onyń ishinde kınonyń damýyna zor ólsheýsiz úles qos­qan Kamal Smaıylov Máskeýge úsh senarı aparǵan. Onyń bireýin jaratpaǵan. Bul jarat­paýdyń sońy «Qazaqfılmniń» bir jyldyq búdjetin jutatyp ketip edi. Bul rette Ǵabıt Músi­repovtiń kıno senarıi «Gák­ký» jóninde áńgimelegen durys.

Jibek pen Tólegen mahab­batynyń tarıhyn fılmge túsirý á degennen halyq qol­daýyna ıe boldy. Ony mynadaı bir ǵana mysalmen dáleldeýge bolady. Fılm túsiriletin jerde aýyl adamdary úılerin­degi erteden qalǵan bar jádiger, asyl zattaryn tolassyz alyp kelip jatty. Esterińizde bolsa, fılmde at ústinde qýanyshtan júzi qankóbelek oınap kele jatatyn Jibek qolyndaǵy, moınyndaǵy, bilegindegi sándi buıymdaryn laqtyratyny bar edi ǵoı. Bul zattar jaı jyl­tyraq (býta­forıa) emes, shyn mánindegi kúmisten jasalǵan áshekeıler edi. Sondaı-aq, árkim de biletin myna bir oqıǵa da keremet emes pe? Zoobaqtan aq­qý­lardy alyp kelgende olardy sýǵa jiberip, bıletý qıynǵa túsedi. Onyń ornyn qazben aýystyrýdy da oılaıdy. Aqyr sońynda N.Tilendıevtiń «Aqqý» kúıi oryndalǵanda aqqýlardyń taranyp, bıleı jónelgeni, birtindep jaǵaǵa jaqyndaǵany bar.

Kıno tobynyń jumysy tańǵy saǵat altyda bastalyp, túnniń birýaǵyna deıin sozy­latyn. Alqyzyl gúlder, ǵa­jaıyp tabıǵat aıasynda kıno­ekspedısıa músheleri kúnine 30-40 shaqyrym jaıaý júrip otyr­ǵan. Lagerge túngi on ekide oralysymen, kelesi kúnniń sújeti, túsirilimi týraly áńgime qaıta bastalady. Qojyqovtyń qataldyǵy men talapshyldyǵy týraly ańyzǵa bergisiz áńgime­niń de taraıtyny osy kez. Tipti, keıbireýler eń júırik, asaý atqa Sultan degen ataý beripti. Qys­qasy, fılm túsirilmeı jatyp, ol jónindegi áńgime ańyzdaı tarady. Bir serıaǵa bólingen 850 myń rúbldiń ornyna 650 myń rúbl bólinip qysym kórsetildi. Ǵabıt Mú­sire­pov senarıdi qysqar­týdan bas tartty, al Qojyqov kadrlardy yqshamdap, basqasha ımprovızasıaǵa kóshti.

20 ret sógis berilipti

Bul áńgime Qazaqstan Kom­partıasy Ortalyq Komıte­tiniń birinshi hatshysy Qonaevqa jetisimen jedel tapsyrma berilip, kınostýdıa dırektory Kamal Smaıylov qýana-qýana taǵy da qosymsha 250 myń rúbl bóldi. Deıturǵanmen, úlken formatty eki serıaly fılmdi aıaqtaý úshin bul qarajat ta jetkiliksiz edi. Aqyr sońynda plenkany únemdeýge týra keldi. Fılmdi túsirý barysynda Qojyqovqa 20 ret sógis berilip­ti. «Qazaqfılmniń» ár­bir jıy­ny «Qyz Jibekpen» bastalyp, «Qyz Jibekpen» aıaqtaldy. Ýaqyt ótip barady, keshigý, plen­kalar shyǵyny shash-etekten ketip jatyr, t.b. Búgingi kúnniń tilimen aıtsaq, osynyń bárin prodúserdiń erligine balaýshy edik. Al ol tusta ult­tyq dúnıe jasaý ıne­niń ústinde otyrǵan­men birdeı edi. Alaıda, sol kezdiń ózinde Sultekeń Tólegen­niń epıkalyq keıipker ekenine qaramastan shashynyń qysqa emes, qaıta uzynyraq bolýyn qalaǵan. Óıt­keni, re­jısser son­daı keskinde keıip­kerdiń jastar aýdıtorıa­syna jaqyn­daı túse­tinin oıla­ǵan jáne ol oıy du­rys shyqty. «Qyz Jibek» búd­jetke eki ese paıda túsirdi. Ha­lyq ony tik turyp qabyldady.

«Qyz Jibek» túsirilip bit­kennen keıin Qojyqov kúızelis kúıin keshti. Nebári 46 jastaǵy rejıserdiń shashy býryl tar­typ, 10 jasqa qartaıyp ketti. Fılmdi montajdaý kezinde ınfarkt aldy.

Fılmdi kórkemdik keńes qabyldar kezinde zal kisige lyq toldy. Alǵashqy bolyp sena­rıı avtory Ǵabıt Músirepov sóz aldy. Fılmdi túsirýge deıin rejıser men senarıshi ara­synda qatań áńgime bolǵan edi. Osynyń bárin eske ala kele klasık qalamger «esterińizde bolar, men kezinde fılmdi táýir degenniń ózinde qoldamań­dar degenmin. Al endi búgin Qojyqovtyń ǵajaıyp fılm túsirgenine kózim jetip otyr» dedi. Fılmde rejıs­serdiń asıstenti bolýmen qatar, stenografıs qyzmetin atqarǵan Bolat Sháripov jazýshynyń osy sózin qattap jazyp qoıypty.

«Qyz Jibektiń» dańqy alys­qa ketti. Ony kóptegen elder satyp aldy.

Jibektiń anasyn somdap, fılmniń sýretshisi bolǵan Gúlfaırýz Ysmaıylova sol kúnderdi bylaısha eske alady.

– Belgıa kıno ınstıtý­tynda «Qyz Jibektiń» kór­setilimi boldy. Kınodan soń olardyń túr-túsi birtúrli qashyp ketkendeı kórindi. Asanáli ekeýmiz qatty tolqy­dyq. Ol maǵan jaltaqtap qaraı berdi. Men «masqara boldyq-aý» dep oılaǵanymsha bolǵan joq, sál paýzadan soń baryp zal toly kórermenniń qoshemeti zaldy jaryp jibere jazdady.

Aı saıynǵy tabysy 40 rúbl ǵana boldy

Mine, eldi osyndaı qoshe­metke bólegen fılm rejıser taǵdyryn basqa arnaǵa buryp jiberedi dep kim oılaǵan. Ol budan keıin 15 jyl boıyna mun­daı formattaǵy fılm túsirgen joq. Birde dybys rejıseri Qadyrjan Qosaıǵa «meniń aı saıynǵy tabysym 40 rúbl ǵana» dep muńyn shaǵyp­ty.

«Onyń ústinde bir durys kostú­mi de bolǵan joq. Memle­kettik syılyqty tapsyrý ke­zinde eskileý kostúmmen kel­di», – deıdi Qadyrjan Qosaev.

Osynaý mártebeli syılyqty ol da, otbasy da qajetine jarata almady. Kerisinshe, fılmge ketken plenkanyń shyǵynyn toltyrýǵa jumsalǵan. Jumys­syz júrgen kúnderi jazǵan senarıler «Qazaqfılmniń» taqyryptyq josparlaryna enbegen. Bul máselege birjaqty jaýap berýge de bolmaıdy. Bálkim, «oı, ony qaıtesińder, ol epıkalyq fılmniń rejıseri ǵoı» degen jaýaptar da berilgen bolýy múmkin. Al epıkalyq fılmderge qazirgideı ol kezde de az aqsha jumsalmaıtyn. Sondaı-aq, onyń tik minezi de kóp adamǵa, ásirese basshylarǵa unaı qoımaıtyn.

Sultan Qojyqovtyń sońǵy jumysy áıgili palýandar Q.Muńaıtpasov pen I.Poddýb­nyı týraly edi. Áý basta serıal etip jasalmaqshy bolǵan bul týyndynyń taǵdyry da tyǵy­ryqqa tirelip, joly qıyn boldy. Qajymuqan róline alynǵan Á.Bekbolatov pen D.Zolotýhındi (I.Poddýbnyı) olımpıada mektebine fransýz kúresin úırenýge jiberedi. Alaıda, ony aqshany orynsyz paıdalanyp jatyr degen jeleý­men taǵy da «Qyz Jibektegideı» áńgime órbitkisi kelgender boldy. Desek te, ol bul fılmde óziniń oıǵa alǵan maqsatyn júzege asyra almady. Durysy, júzege asyrtpady. Onyń maq­saty – Qajymuqannyń álem aldyndaǵy umytylmas som beı­nesin jasaý edi. «Qyz Jibekteı» fılm túsirgen dańqty rejıs­serdiń atyna bul ońaı soqpady. Ol sol bıikten túspeýdi oılady. Biraq júıe onyń dańqyn búrkeı almasa da, bıiginen qulata al­masa da óz deńgeıin biletin oǵan bul fılmde odan da joǵary bıikke shyǵý kerek edi. Biraq oǵan jol berilmedi. Árıne, júrek­ke salmaq tústi.

1988 jyldyń 10 naýryzynda surapyl sýretker Sultan Qo­jy­qov 65 jasqa toldy. Ertesine ómirden ozdy.

Bıyl 95 jasqa tolatyn bir­týar rejıserdiń áp-sátte sylyp tastaıtyn soqyrishekten ómirden ozǵanyn eske alsaq, ózegiń órtenedi. Onyń ústine, jedel járdem qyzmet kórsetý­den bas tartqan deıdi. Kim bilsin?! Ol da múmkin ǵoı.

R.S. Qazaqtyń bútkil shyǵarmashylyq elıtasyn jumyldyryp, «Qyz Jibekteı» fılm túsirgen adamǵa da jer basyp júrý ońaıǵa soqpaǵan bolar. Deıturǵanmen de, qolda barda qadirin bilmegenimiz de ras. Biraq bunyń bári adamı ókinish bolǵanymen, ult úshin esh ókinbeısiz. Óıtkeni, «Qyz Jibek» qaldy, Qojyqov qaldy ǵoı. Altyn­nan eskertkish qoıatyn adamnyń biri osy ǵoı. Al qazirgi kúni biz «Qyz Jibekti» túsire alar ma edik. Mine, másele qaıda jatyr? Atys-shabys, qan josa trıller, ekshn kórip otyrmasymyzǵa kim kepil?!