Plasıkalyq qaldyqtar - qazirgi zamannyń eń ótkir ekologıalyq máseleleriniń biri.
Olar jergilikti ekojúıelerge de, turaqty damý boıynsha jahandyq kúsh-jigerge de áser etedi. Qazaqstan da kóptegen elder sıaqty plasıkalyq qaldyqtardyń kóbeıýimen baılanysty ekologıalyq qaýipsizdik úshin eleýli qıyndyqtar týdyrýda.
«Qazaqstan men Ózbekstannyń shalǵaı jáne taýly aımaqtaryndaǵy plasıkalyq qaldyqtar» óńirlik jobasy aıasynda, Bazel, Rotterdam jáne Stokgolm konvensıalary (BRS) hatshylyǵynyń qoldaýymen «Turaqty damý ortalyǵy» (https://csd-center.org/) júzege asyryp jatqan bastama sheńberinde, 2013 jyldan 2022 jylǵa deıingi kezeńdegi plasıkalyq qaldyqtardyń aýqymdy túgendeýi júrgizildi, dep habarlaıdy aqshamnews.kz.
Ózbekstandy da qamtıtyn bul joba Qazaqstan Respýblıkasynyń ekologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń belsendi qatysýymen iske asyrylyp, qaldyqtardy basqarý salasynda turaqty sheshimder qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan.
Túgendeý plasıkti qoldaný kólemderin, onyń salalar boıynsha bólinýin jáne qaldyqtardyń paıda bolý dınamıkasyn egjeı-tegjeıli taldap kórsetti. 2013 jyldan 2022 jylǵa deıingi kezeńde Qazaqstan naryǵyna shyǵarylǵan plasıkalyq ónimder kólemi 387 myń tonnadan 855 myń tonnaǵa deıin ósti, bul 121,6%-dyq ósimdi quraıdy. Plasıktiń negizgi tutynýshylary – oraý, qurylys jáne kólik salalary. Oraý sektory kósh bastap tur, jalpy plasık tutynýdyń 23%-dan astamy osy salaǵa tıesili, bul oraý materıaldarynyń qysqa qyzmet etý merzimimen baılanysty. 2022 jyly oraý úshin qoldanylǵan plasık kólemi shamamen 196 myń tonnany qurady. Qurylys sektory 19% (167 myń tonna) úlespen ekinshi orynda, munda plasık uzaq merzimdi materıaldar, mysaly, qubyrlar men oqshaýlaý óndirý úshin qoldanylady. Kólik sektory shamamen 17% plasık tutynady, bul kólik quraldaryn óndirýdiń artýymen jáne olardyń salmaǵyn azaıtý úshin plasıkalyq komponentterdi qoldanýmen baılanysty.
Plasık tutyný kóleminiń artýymen qatar, plasıkalyq qaldyqtardyń túzilý kólemi de ósýde. 2022 jyly ol 296 myń tonnaǵa jetip, 2013 jylmen salystyrǵanda eki eseden astam artty. Qaldyqtardyń negizgi kózi – oraý materıaldary, olar jalpy kólemniń 66%-yn quraıdy. Bul bir rettik qaptamalardy keńinen paıdalanýmen jáne qaıta óńdeý júıeleriniń tıimsizdigimen baılanysty. Qurylys jáne kólik sıaqty basqa salalar plasık ónimderiniń uzaq qyzmet etý merzimine baılanysty qaldyqtardy az mólsherde óndiredi. Qazaqstanda keńinen qoldanylatyn polımerler arasynda polıetılen (38%), polıpropılen (23%) jáne polıetılentereftalat (14%) kósh bastap tur, ári olar qaldyqtardyń da negizgi úlesin quraıdy.
Túgendeý barysynda plasıkalyq qaldyqtardy tıimdi basqarýdy qıyndatatyn birqatar máseleler anyqtaldy. Negizgi qıyndyq – ósip kele jatqan qaldyq kólemin ıgere almaıtyn jetkiliksiz ınfraqurylym. Qaldyqtardy bólek jınaý júıesiniń bolmaýy suryptaý qýattaryna túsetin júktemeni arttyryp, qaıta óńdeletin shıkizat sapasyn tómendetedi. Halyq arasynda ekologıalyq mádenıettiń tómen deńgeıi de máseleni ýshyqtyrady, sebebi kóptegen azamattar qaldyqtardy suryptaý men qaıta óńdeýdiń mańyzdylyǵy týraly jetkilikti aqparattandyrylmaǵan. Sonymen qatar, qaıta óńdeý qýattarynyń óńirler boıynsha teńsizdigi qaldyqtardy tıimdi basqarý múmkindikterin shekteıdi, ásirese shalǵaı jáne taýly aımaqtarda.
Túgendeý nátıjeleri negizinde anyqtalǵan máselelerdi sheshý úshin usynystar ázirlendi. Turaqty túrde túgendeýler ótkizý plasıkalyq qaldyqtardyń kólemi men túrleri týraly ózekti derekterdi saqtaý men tıimdi basqarý strategıalaryn ázirleýge múmkindik beredi. Infraqurylymdy damytý, jańa kásiporyndar ashý jáne bar qýattardy jańǵyrtý qaldyqtar kólemin azaıtýǵa baǵyttalǵan mańyzdy qadam bolady. Qaldyqtardy bólek jınaý júıesin engizý qaıta óńdeý sapasyn jaqsartyp, suryptaý shyǵyndaryn azaıtady. Keń aýqymdy bilim berý naýqandary halyqtyń ekologıalyq mádenıetin kóterýge jáne azamattardy qaıta óńdeý bastamalaryna qatysýǵa yntalandyrýǵa kómektesedi. Zańnamany jetildirý, onyń ishinde bir rettik plasıktiń qoldanylýyn shekteý jáne qaıta óńdelgen materıaldardy qoldanýdy yntalandyrý, aınalym ekonomıkasyna kóshý úshin jaǵdaı jasaıdy.
Qazaqstandaǵy plasıkalyq qaldyqtardy túgendeý qaldyqtardy basqarýdyń turaqty júıesin qurýǵa mańyzdy qadam boldy. Zertteý plasıkalyq qaldyqtardyń kólemin azaıtý, qaıta óńdeýdi arttyrý jáne olardyń qorshaǵan ortaǵa áserin azaıtý boıynsha tıimdi sharalardy ázirleýge qajetti derekterdi usyndy. Ózbekstandaǵy uqsas zertteý nátıjelerimen birge joba plasıkalyq lastanýdy sheshýde aımaqtyq yntymaqtastyq pen ıntegrasıalanǵan tásildiń mańyzdylyǵyn atap ótedi. Usynylǵan sharalardy júzege asyrý Qazaqstanǵa Ortalyq Azıada ekologıalyq turaqty qaldyqtardy basqarý salasyndaǵy kóshbasshy retinde óz ornyn nyǵaıtýǵa jáne aınalym ekonomıkasyna kóshý prosesin qoldaýǵa múmkindik beredi.
2025 jyly plasıkalyq qaldyqtardy túgendeý nátıjeleri Bazel, Rotterdam jáne Stokgolm konvensıalarynyń hatshylyǵynyń resmı saıtyna júkteledi: https://www.brsmeas.org/