Klımattyń ózgerýi qazirgi zamannyń eń aýyr qaýipteriniń biri bolyp tabylady, al kómirtek shyǵaryndylary bul úderiste mańyzdy ról atqarady. 2015 jyly qol qoıylǵan Parıj kelisiminen keıin halyqaralyq qaýymdastyq parnıktik gazdardy azaıtýdyń joldaryn belsendi túrde izdestirýde. Búgingi tańda 194 el, sonyń ishinde Qazaqstan da, kómirtek izin azaıtýǵa mindetteme qabyldady. Bul turǵyda atom energetıkasy klımattyq maqsattarǵa qol jetkizý jáne turaqty damýǵa kóshý úshin mańyzdy qural bolyp tabylady.
Energetıkalyq sektordan bólinetin kómirqyshqyl gazynyń (CO₂) shyǵaryndylary barlyq jahandyq shyǵaryndylardyń 40%-nan astamyn quraıdy, bul ony klımattyq ózgeristerge qarsy kúres úshin asa ózekti másele etedi. Negizgi kómirtek shyǵaryndylarynyń kózderi mynalardy qamtıdy:
-
Kómir. Energıanyń eń kómirtektik kózderiniń biri bolyp tabylady, bir kılovatt-saǵat energıa óndirisinde 800–1000 gram CO₂ shyǵarylady. Kómir elektr energıasynyń mańyzdy kózi bolyp qala bergenimen, onyń qorshaǵan ortaǵa teris áseri balamalardy izdeýdi qajet etedi.
-
Tabıǵı gaz. Onyń kómirtek izi 400–500 g/kVt·saǵ bolsa da, ony óndirý jáne tasymaldaý kezinde metannyń shyǵyp ketýi jalpy klımattyq áserdi ulǵaıtady.
-
Qalpyna keletin energıa kózderi. Kún jáne jel energetıkasy aıtarlyqtaı tómen kómirtekti, olardyń shyǵaryndylary tıisinshe 20–50 jáne 11–12 g/kVt·saǵ quraıdy. Degenmen, aýa raıyna táýeldilik jáne rezervtik qýattardy qurý qajettiligi kómirtek izin arttyrýy múmkin.
-
Atom energetıkasy. Atom elektr stansıalarynan bólinetin CO₂ shyǵaryndylary nebári 5,1–6,4 g/kVt·saǵ quraıdy, bul atom energetıkasyn elektr energıasyn óndirýdiń eń ekologıalyq taza ádisteriniń biri etedi.
Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, atom energetıkasynyń damý deńgeıi joǵary elderde kómirtek shyǵaryndylary aıtarlyqtaı tómen. Mysaly, Fransıada elektr energıasynyń shamamen 65%-y atom stansıalarynda óndiriledi jáne bul eldegi SO₂ shyǵaryndylary álemdegi eń tómenderdiń biri — nebári 56 g/kVt·saǵ. Bul atom energıasynyń eldiń energetıkalyq balansyndaǵy úlesin arttyrý kómirtek shyǵaryndylaryn aıtarlyqtaı azaıtýǵa múmkindik beretinin dáleldeıdi.
2023 jyly COP-28 konferensıasynda AQSH pen Fransıany qosa alǵanda 20 el 2050 jylǵa deıin atom generasıasynyń qýatyn úsh ese arttyrý týraly deklarasıaǵa qol qoıdy. Eýroparlament atom energıasyn "jasyl" energıanyń taksonomıasyna engizýdi qoldap daýys berdi, bul Eýropada jáne álemde atom energetıkasyn damytýǵa jańa perspektıvalar ashady.
Qazaqstan ýran qory mol jáne ıadrolyq energetıkada tájirıbesi bar el retinde atom energıasyn kómirtek shyǵaryndylaryn azaıtý úshin mańyzdy quraldardyń biri retinde paıdalaný múmkindigine ıe.
Álemdik tájirıbe: atom energetıkasynyń úlgisi
Fransıa. Fransıa atom energetıkasyn kómirtek shyǵaryndylaryn azaıtý úshin sátti paıdalanyp otyrǵan elderdiń jarqyn úlgisi. 1970-jyldary atom energetıkasyn qarqyndy damytýdyń nátıjesinde el óziniń elektr energıasynyń shamamen 65%-yn atom elektr stansıalarynan ala aldy. Bul sheshim kómirqyshqyl gazyn shyǵarýdy aıtarlyqtaı qysqartyp, Fransıany álemdegi eń taza energıa óndirýshilerdiń birine aınaldyrdy.
Málimetterge sáıkes, 1970-jyldary Fransıanyń JİÓ-i jylyna orta eseppen 5%-ǵa ósken, bul jańa tehnologıalar men energetıkalyq sheshimderdi engizýge qaramastan, ekonomıkalyq ósimniń joǵary bolǵanyn kórsetedi. Sonymen birge, 1970 jyldan beri jan basyna shaqqandaǵy CO₂ shyǵaryndylary shamamen 40%-ǵa azaıǵan. Mundaı ekonomıkalyq ósim men kómirtek shyǵaryndylaryn azaıtýdyń úılesýi atom energetıkasyn engizý arqyly turaqty damýǵa qol jetkizýge bolatynyn dáleldeıdi.
AQSH. COP-28 konferensıasynda qol qoıylǵan deklarasıaǵa sáıkes, AQSH atom energetıkasyn damytýdy qaıtadan qolǵa alýda, bul salanyń energetıkalyq táýelsizdikke jetý jáne kómirtek shyǵaryndylaryn azaıtý úshin mańyzy zor ekenin túsinedi. Sońǵy onjyldyqta amerıkandyq atom energetıkasy ártúrli qıyndyqtarǵa tap boldy, onyń ishinde eskirgen reaktorlar jáne qoǵamda bul salaǵa degen teris kózqaras bar. Alaıda, turaqty energetıkalyq bolashaqqa qajettilik jáne dekarbonızasıaǵa umtylý atom energetıkasyna jańa múmkindikter ashýda.
AQSH-tyń Energetıka mınıstrligi (DOE) jańa tehnologıalardy, ásirese shaǵyn modýldi reaktorlardy (SMR) damytýdy belsendi túrde qoldaıdy. Bul reaktorlar qaýipsizdiktiń joǵary deńgeıin, modýldik múmkindikterdi jáne aımaqtyń qajettiligine qaraı ıkemdi ornatylý múmkindikterin usynady. DOE óz strategıalarynda SMR-diń senimdi ári taza energıamen qamtamasyz etýde mańyzdy ról atqara alatynyn atap ótedi, bul klımattyq jáne turaqty damý maqsattaryna qol jetkizýde óte mańyzdy.
AQSH-tyń atom energetıkasyna qaıta oralýy energıa táýelsizdigin nyǵaıtý qajettiligimen de baılanysty. Ótken tájirıbelerden sabaq alyp, jańa býyn saıasatkerler men sarapshylar atom energetıkasy ımporttyq qazba otyndarǵa táýeldilikti aıtarlyqtaı azaıta alatynyn moıyndap otyr. Nátıjesinde, AQSH tek atom generasıasynyń qýatyn arttyryp qana qoımaı, sonymen birge álemdik atom energetıkasynda kóshbasshylyq ornyn qaıtarýǵa, osylaısha energetıkalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýge jáne halyqaralyq klımattyq mindettemelerdi qoldaýǵa umtylýda.
Germanıa. Germanıanyń atom energetıkasynan tolyq bas tartýǵa umtylýyna qaramastan, bul sheshimdi kóptegen sarapshylar asyǵys jáne strategıalyq turǵydan tıimsiz dep baǵalady. 2011 jyly Fýkýsıma apatynan keıin Germanıa óz atom elektr stansıalaryn 2022 jylǵa deıin jabý týraly sheshim qabyldady, bul kezde olar eldegi tómen kómirtekti energıanyń edáýir bóligin qamtamasyz etetin. Osydan keıin el jel jáne kún energıasy sıaqty jańartylatyn energıa kózderin belsendi túrde damyta bastady. Alaıda, energetıkalyq strategıanyń bul kúrt ózgerisi birneshe saldarǵa ákeldi.
Birinshiden, jańartylatyn energıa kózderine kóshý energıamen qamtamasyz etý turaqtylyǵy turǵysynan qıyndyq týdyrdy. Jańartylatyn energıa kózderiniń ýaqytsha jetispeýshiligi Germanıany kómir men tabıǵı gazǵa kóbirek súıenýge májbúrledi, bul CO₂ shyǵaryndylarynyń artýyna sebep boldy. Atom energetıkasynan josparsyz bas tartý eldiń klımattyń ózgerýimen kúresýdegi kúshti quralynan aıyrylýyna ákeldi. Atom energetıkasy tómen kómirtekti jáne turaqty bolǵandyqtan, ony paıdalanýdyń jalǵasy eldiń turaqty energetıkalyq júıege ótýinde sheshýshi ról atqara alar edi.
Atom energıasynyń az úlesi bar elderde, mysaly, Ońtústik Afrıkada (4,4%) jáne Úndistanda (3,1%), CO₂ shyǵaryndylary aıtarlyqtaı joǵary: sáıkesinshe 707 jáne 713 g/kVt·saǵ.
Energetıka salasyn dekarbonızasıalaý úshin barlyq sektorlardy qamtý qajet. Degenmen, qazirgi ýaqytta eń úlken nazar elektr energetıkasyna aýdarylyp otyr, sebebi:
- Birinshiden, elektr energetıkasyn dekarbonızasıalaý ońaı, óıtkeni kómirtegi az energıa túrlerin, mysaly, atom energıasyn paıdalaný múmkindigi bar.
- Ekinshiden, elektr energıasy sońǵy tutyný kezinde taza bolyp tabylady, bul qala aýdandaryndaǵy aýa sapasyn jaqsartý jáne shyǵaryndylardy retteýdi jeńildetý sıaqty eki negizgi artyqshylyqty qamtamasyz etedi.
- Úshinshiden, elektr energıasyn óndirý CO₂ shyǵaryndylarynyń eń qarqyndy kózi bolyp tabylady. Sońǵy energıa tutynýdyń shamamen 20%-y ǵana elektr energıasyna tıesili bolsa da, onyń óndirisi energıamen baılanysty barlyq shyǵaryndylardyń 40%-dan astamyna jaýapty.
Qazaqstan úshin tómen kómirtekti energıa kózderine kóshý asa ózekti másele, sebebi el parnıktik gaz shyǵaryndylary boıynsha álemde ekinshi oryn alady. 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstanda CO₂ shyǵaryndylarynyń kólemi 821 g/kVt·saǵ qurady. Bul kórsetkishtiń joǵary bolý sebebi — elektr energıasynyń 77%-dan astamy kómir jaǵatyn jylý elektr stansıalarynda (JES) óndiriledi.
Parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn azaıtý tómen kómirtekti energıa kózderin paıdalanýmen ǵana múmkin bolady, al bizdiń jaǵdaıda bul atom elektr stansıasyn (AES) engizý arqyly júzege aspaq. Bul úshin Qazaqstanda barlyq alǵysharttar bar: el tabıǵı ýrannyń barlanǵan qory boıynsha álemde ekinshi oryn alady jáne ýran óndirý salasynda kósh bastap keledi, jyl saıyn álemdik atom energetıkasynyń qajettiliginiń 40%-yn qamtamasyz etedi. Basqasha aıtqanda, álemdegi ár úshinshi ıadrolyq reaktor Qazaqstan ýranymen jumys isteıdi deýge bolady.
Sonymen qatar, Qazaqstanda «Qazatomónerkásip» Ulttyq atom kompanıasy jumys isteıdi, ol álemdegi tabıǵı ýrannyń eń iri óndirýshisi bolyp tabylady. Onyń qurylymynda 2021 jyly qarasha aıynda iske qosylǵan «Úlbi-TVS» JSHS zaýyty bar. Bul zaýyt TVS óndirisiniń tehnologıasy ıesi — fransýzdyq Framatome kompanıasynyń sertıfıkattaýynan ótkennen keıin jáne ónimniń sońǵy tutynýshysy — Qytaıdyń CGNPC ıadrolyq korporasıasynan ıadrolyq otynnyń sertıfıkattalǵan jetkizýshisi retinde moıyndalǵannan keıin iske qosyldy. «Úlbi-TVS» zaýyty Qazaqstandy ıadrolyq otynnyń daıyn jınaqtaryn (AES úshin) jetkizýshilerdiń álemdegi shekteýli tobyna qosýǵa múmkindik berdi. Bul Qazaqstandaǵy atom elektr stansıalary úshin ıadrolyq otyn óndiretin jalǵyz óndiris bolyp tabylady. «Qazatomónerkásiptiń» negizgi klıentteri — AES operatorlary, al ónimniń negizgi eksporttyq naryqtary — Qytaı, Ońtústik jáne Shyǵys Azıa, Soltústik Amerıka jáne Eýropa.
Osylaısha, Qazaqstanda AES salýdy josparlaǵan jaǵdaıda «Qazatomónerkásip» jyl saıynǵy óndiris kólemine súıene otyryp, AES qajettilikterin qamtamasyz etý úshin ýran resýrstarymen jetkilikti qamtamasyz etilgen.
Barlyq faktorlardy eskere otyryp, atom energetıkasy klımattyń ózgerýimen kúres jáne kómirtegi shyǵaryndylaryn azaıtý úshin mańyzdy qural bolyp tabylady. Halyqaralyq tájirıbe kómirtegi izi azaıtý úshin atom energıasyn sátti qoldanǵan mysaldardy kórsetip otyr jáne bul Qazaqstan úshin baǵdar bola alady. Elde jańa AES-ter salý CO₂ shyǵaryndylaryn azaıtyp qana qoımaı, energetıkalyq qaýipsizdikti, ekonomıkalyq ósýdi jáne halyqtyń ómir súrý sapasyn jaqsartýdy qamtamasyz etedi.
Derekkóz: ranking.kz