QR Prezıdenti Qasym- Jomart Toqaev Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda: «Elimizde óńdeý ónerkásibin jáne bıznes salasyn damytý qajet. Qashanǵa deıin ımportqa táýeldi bolamyz? Qazaqstanda taýarlardyń kóptegen túrin óndirýdi jolǵa qoıatyn kez de keldi. Sondaı-aq, tereń óńdelgen daıyn ónim shyǵaratyn óndiris oryndaryn ashý qajet. Men bul týraly Úkimet jıyndarynda, óńirlerge barǵan kezde únemi aıtyp júrmin. Barlyq ákimder osy máselege basa nazar aýdarýǵa tıis. Bul – Úkimet pen ákimderdiń aldynda turǵan mańyzdy mindet», – dedi.
Shynynda da, biz nege ózimizde óndirmeımiz? Bárin syrttan satyp ala berý sonshalyqty tıimdi me?
Búrokratıalyq kedergilerdi joıý kerek
Keıbir kásipkerler Qazaqstanda óndiris ashqannan góri shetelden taýar ákep satqan áldeqaıda tıimdi ekenin aıtady. Óıtkeni, bizde ónerkásip ornynyń sehy, óndiris oryndaryn ashý úshin kóptegen búrokratıalyq kedergiler bar. Máselen, kishkene seh ashý úshin aldymen jer satyp alýyń kerek. Qaladan jer satyp alý úshin kóptegen qarajat kerek. Ol sehty turǵyzý úshin de 30–40 myń dollar taǵy shyǵyndalasyń. Onyń ǵımaratyn salyp, endi jumysyńdy bastaıyn deseń, SES, órt sóndirýshiler, sáýlet jáne qala qurylysy sekildi, t.b. tıisti organdardan ruqsat alýyń kerek. Al olardyń bárinen ruqsat alyp, jumys bastaǵansha qyrýar qarjy ketedi. Sosyn munsha ketirgen shyǵynyńdy qashan qaıtaryp alasyń?
Shaǵyn óndiris ornynyń ózine shamamen osynsha qarajat ketedi. Al úlken óndiris ornyn ashsańyz, onda tipten túrli qıyndyqtarǵa tap bolasyz. Onyń ústine bankten nesıe alýdyń ózi ońaı emes. Kepildikke qoıatyn múlik suraıdy, paıyzdyq ústemaqysy tym qymbat. Munyń barlyǵyna tótep berý - kez kelgen kásipkerdiń qolynan kele bermeıtin tym kúrdeli is.
Shekara jabylsa, tapshylyq týyndaıdy...
Onymen qosa, bizde jaqsy maman joq, bolǵan kúnniń ózinde jumys kúshi óte qymbat. Tıisti organdar da qaıta-qaıta tekserip mazańdy alady. Tipti, keıbir tekserýshi organdar tanystarynyń atynan shaǵym jazdyryp alyp, tekserýdi jıiletip jiberedi. Al árbir tekserýge qaltańnan shyǵyndalasyń. Sondyqtan bizdiń shaǵyn bıznespen aınalysatyn kásipkerler óndiris ornyn ashqannan góri, Qytaıdan, Reseıden, Túrkıadan taýar alyp kelip, osynda satqandy tıimdi kóredi.
Bizdegi jergilikti basshylardyń da kópshiliginiń túsinigi osyndaı. «Óndiris oryndarynda otandyq taýar óndirýdiń shyǵyny óte joǵary, ózin aqtamaıdy. Shet elden daıyn taýar satyp alǵan áldeqaıda arzanǵa túsedi. Sheteldik taýar shyǵyny arzanǵa túskende, qymbatqa óndirýdiń qajeti ne? – dep túsinedi keı basshylar.
Biraq koronavırýs pandemıasy álemdi sharlaǵan ýaqytta kóptegen elder shekarasyn tars jaýyp tastady. Qytaıdyń ózi Qazaqstanmen shekarany ýaqytsha jaýyp qoıdy. Osydan keıin elimizde dári-dármek tapshylyǵy bastalyp, aty jaman indetpen aýyrǵan naýqastarǵa dárilik preparattar jetispeı, qaıtys bolyp ketip jatty. Dári- dármektiń baǵasy aspandap ketti. Tipti, medısına qyzmetkerlerinde koronavırýstan qorǵaıtyn quraldar men kıimder jetkiliksiz bolǵandyqtan, qanshama bilikti dárigerlerden aıyrylyp qaldyq. QR Syrtqy ister mınıstrligi álem elderinen gýmanıtarlyq kómek surady. Ne dári shyǵara almaı, ne betperde tige almaı, osyndaı qıyn jaǵdaıǵa tap boldyq. Elimizde óndiris oryndaryn kóptep ashýdyń mańyzdylyǵy, mine, osynda jatyr.
Kásipkerlerge jeńildik qarastyrylý kerek
Sondyqtan qandaı jaǵdaı bolmasyn, bizge óndiris oryndaryn kóptep ashý kerek. Syrttan satyp alyp, ony elge qymbat baǵada satý durys emes. Biz bul arqyly memleketimizdi eshqashan damyta almaımyz.
Jasyratyny joq, qazirdiń ózinde biz shıkizat jetkizetin elge aınalyp otyrmyz. Iaǵnı biz tek jerasty baılyqtarymyzben ǵana kún kórip otyrmyz. Kúni erteń ol da azaıady, taýsylady. Sondyqtan jerasty baılyǵymyz sarqylmaı turǵanda, 50–60 jyldyń ishinde biz óndiris pen ónerkásibimizdi damytyp alýymyz qajet. Onsyz jaǵdaıymyz qıyn bolady. Árıne, ol bir kúnde damyp ketpeıdi, áste-áste memlekettik qoldaý arqyly isti dóńgeletip alýymyz kerek. Memlekettik qoldaý degen ne? Ol eń birinshi – kásipkerlik salasyn sheneýnikterdiń búrokratıalyq kedergilerinen aman saqtaý. İri óndiriske memleket demeý bolsa, al shaǵyn sehtarǵa jergilikti bılik súıenish bolýy kerek. Bankter de kásipkerlerge orynsyz talaptar qoıyp, jyljymaıtyn múlikti kepilzatqa alyp, banktik nesıelerdiń paıyzdyq aqysyn joǵarylatýyna jol bermeýimiz qajet. Qıyn kezderde memleket bankterdiń tyǵyryqtan shyǵýyna qolǵabys jasady. Bankter tarapynan da sonyń qaıtymy bolýy tıis. Salyq, keden, tehnıkalyq retteýge qatysty máselelerde de óndiris oryndaryn ashatyn kásipkerlerge jeńildik qarastyrylý kerek. 3–5 jylda aıaqqa turyp alǵan soń, óndiristen túsetin paıda alyp-satýdan túsetin paıdadan 10 ese artyq bolýy múmkin.
«Paıda shyǵynnyń arǵy jaǵynda»...
Ókinishke qaraı, bizdiń kásipkerler búgin aqsha salyp, az bolsa da, erteń paıda túsirgendi qol kóredi. Uzaq josparlaý joq. «Paıda zıannyń arǵy jaǵynda» degendi eskermeıdi. Arǵy jaǵyndaǵy paıdany kórmeı, bergi jaqtaǵy zıandy eseptep, bastamaı jatyp shoshıdy. Mundaı qubylystyń bolýyna bir jaǵynan ákimshilik kedergiler men búrokratıa yqpal etip otyr. Sybaılas jemqorlyq degen dert te kásipkerliktiń damýyna tusaý bolyp keledi. Qazir memleket óndiristi damytýǵa qyrýar qarjy bólip, kásipkerlerge qoldaý jasap jatyr. Biraq nátıje shamaly.
Óıtkeni, óndiris oshaqtaryn ashýǵa bólinip jatqan qyrýar qarjy talan-tarajǵa túsip jatyr. Óndiris oshaǵyn ashyp, ónimin satyp, paıda tabýdy emes, óndiris ornyn ashýǵa bólingen aqshany qaltaǵa basyp alyp, tabanyn jaltyratatyn qara nıet kásipkersymaqtar da kóp. Sondyqtan Úkimet qarjyny kim kóringenniń qolyna bermeýi tıis.
Taqyrypqa oraı
Jolymbet MÁKİSH, feısbýktegi paraqshasynan:
– Japondar - kúrishsiz tura almaıtyn halyq. Kúrish olarda nannyń ornyna júredi. Japondar sony shetten satyp almaı ózderi ósirip, ishki naryqty túgel qamtyp otyr. Solardyń memlekettik jıynynda shendilerdiń bireýi bylaı dep usynys tastapty: «Biz kúrishti shetelden satyp almaı, nege ózimiz ósirip jatyrmyz? Biz ósirgen kúrishtiń ózindik quny men baǵasy 7-8 ıennen aınalady. Al eger sol kúrishti shetelden, Vetnamnan ne Qytaıdan satyp alsaq, ár kelisine 2-3 ıen ǵana ketedi eken. Biz ózimizge-ózimiz zıan keltirip otyrmyz!»... Sol kezde mınıstrleriniń bireýi ne dep jaýap bergen deısiz ǵoı? Bylaı depti: «Eger biz kúrishti shetelden aldyrsaq, jumyssyzdyq paıda bolady da, jumyssyzdyqtan qylmys týady. Sosyn onyń shyǵyny álgi biz únemdemekshi bolǵan aqshadan júz ese asyp ketedi!». Baıqadyńyzdar ma, el basqarý úshin asyp bara jatqan bilimniń qajeti joq, ultym deıtin minez ben tabanynyń búri bolsa bolǵany eken!
Túıin
«Qazaqstanda óndiris ornyn ashqan tıimsiz» degen bos sóz. Kezinde elimizde jeńil ónerkásip salasynda jan-jaqty jumys istegen «Jetisý», «AHBK» syndy kásiporyndar boldy. Ár jyl qyrýar paıdamen shyǵatyn. Eger óndiris salasyn damytpaıtyn bolsaq, erteń báribir bireýge kúnimiz qarap qalady. Qytaı, Reseı taýarlarynyń baǵasyn qymbattatyp jiberse, ol bizge mindetti túrde keri áser etetin bolady. Sondyqtan burynǵy toqyrap qalǵan óndiris oryndaryn qaıta jańǵyrtyp, jolǵa qoıýymyz tıis. Óndiristi damytýymyz qajet.