Qazaqtyń klasık qalamgeri Ospanhan Áýbákirovtiń úıindegi «Almaty aqshamyn» jastanyp oqıtyn Nursulý jeńgemizdiń anda-sanda aǵamyzdyń arhıvine kirip keńkildep kúlip alatyny bar. Bul joly da oljasyz kelmepti. Klasıktiń áli de jarıalanbaı jatqan dúnıeleriniń birsypyrasyn (bastalǵany, aıaqtalmaǵany bar), óz qolymen marjandaı etip kóshirip alyp kelipti. Jeńgemizben birge daýystap oqyp, rahat bir kúı keshtik te, birden terimge jiberdik.
Qazir satıra joq deıtinderde es joq. Sirá, oqymaıdy. Eger qazaq kúlkisiniń kemeńgeri Ospanhan Áýbákirovti oqysa jatyp ta kúletin edi, turyp ta kúletin edi. Osaǵańnan artyq osyp túser kim bar?! Qaı dúnıesin oqysań da keshegi, búgingi, erteńgi kúlkińizdiń bári dap-daıyn tur ǵoı. Ospanhandy bir paraqtap shyqsaq, búgingi saýsaǵyńdy shoshaıtsa kúle beretin, essiz, maǵynasyz, zorlyq kúlkiden qutylar edik.
Keshegi, búgingi, keleshektegi kúlki dedik qoı. Osaǵańda sonyń bári bar. Bul kisiniń qaı áńgimesin oqysańyz da ókinbeısiz, árıne».
Ospanhandy oqyǵan adamnyń aýrýy azaıady. Kúlkiden asqan dárýmen bola bermeıdi. Al Osaǵańnyń kúlkisi ortaımaıdy, onda kúlkiniń neshe atasy bar, kúlkiniń qazynasy ol. Keshegi, búgingi, keleshektegi kúlki bári Ospanhanda. Jeńgemizdiń gúl-gúl jaınap júrgeni de otaǵasynyń artyna tastap ketken kúlki qazynasynyń arqasy ekeninde esh kúmán joq.
Endeshe, áli jaryq kórmegen myna bir dúnıelerdi oqı otyryńyz, aýrýyńyz azaıady, bálkim, qulan-taza aıyǵyp ketýińiz ábden múmkin.
Ospanhan ÁÝBÁKİROV
Áı, ájem-aı!
(ázil áńgime)
Jalqaýdy jetektegendeı bolyp, Bórte ájem bıyl jetpiske toldy. Sonda da: «Uıqymen egin sap, mal baǵýǵa bolmaıdy» dep ertemen erejeletip, «túge-túge» dep bárimizdi oıatady. Dalaǵa shyǵyp bara jatyp, «beıimdelý kerek qoı, túge» deıdi. Syqyr etip, áreń ashylǵan esikten kirgen tańǵy salqyn aýa bárimizdi bir-eki aýnatyp aqylǵa salady. Beıimdelý kerek, árıne…
Osy Bórte ájemniń meni qospaǵanda bes uly, bes kelini bar. Kelinderiniń kóp bolatyn sebebi, bir aǵamnyń búgin qosylyp, ertesine ajyrasýdan basqa «dıhandyǵy» bolmady. Atyn atamaı-aq qoıaıyn, osy «Dıhan» aǵamdy sońǵy torǵaıdaı jeńeshem, qutyrǵan ıtti erttep mingendeı mindi, myna Medeýdiń «qoıanshyq» selin bógegendeı boldy. Aty – Tápá.
Osy Tápá jeńgem álgi syqyrlap ashylatyn esikten bólinip bólek shyqpaı, osy úıde turǵanda Bórte ájeme mynadaı bir án shyǵarypty:
«Bes samaýyr sháı isher kók
meshkeıim,
Qaptyń aýzyn nyq ustaǵan toq
meshkeıim.
Jaǵalasyp jetpiske kelseńdaǵy,
Moınyńa tas baılasań
shókpesteıin».
«Turyńdar túge, beıimdelý kerek qoı», – dep erte oıatqannan basqa Bórte ájemniń jazyǵy joq. Al sel bógep júrgen Tápá qý, jyly tósekten turǵysy, ene aqylyn tyńdaǵysy kelmeıdi. Ánniń shyǵý sebebi osy. Jeńgem osy óleńine elden buryn ózi máz bolyp yqylyqtap kúlip júrgende, Bórte ájemniń qulaǵy shalyp qalypty.
Bir kúni Bórte ájem: «Arba jek, aǵańa baryp keleıik», – dedi nasybaı shaqshasyn dizesine bir-eki uryp qoıyp. Sonymen, sáske túste tora attyń jalqaý aıańymen «Jamantyda» turatyn Semser aǵanyń esiginiń aldyna kep toqtadyq. Tápá jeńgem dál bir telegramma alǵandaı aldymyzdan apalap júgirip shyqty. Ájem kelininiń syzyq-syzyq tar mańdaıynan nasybaıly aýzymen bir súıdi de, ashyq turǵan esikke bettedi. Tápá qý, qyrǵaýyl izdegen qyzyl ıtteı, arǵy úı, bergi úıge júgirip júrip, kórpe salyp, jastyq tastap jatyr.
– Semser qaıda? (Dıhan aǵamdy aıtady).
– Jumysta.
– Balalar qaıda?
– Sabaqta.
– Óziń naǵyp júrsiń?
– Keńsemizde remont bolyp, bastyǵymyz úıge taratyp jiberdi.
– Men saǵan bir án shyǵaryp keldim. Jerge qaramaı betime qarap otyryp tyńda.
Tápá qý qulpyrǵanyn, qýtyndaǵanyn qoıyp, bop-boz boldy da, betin basty. Ájem adam estimegen eski áýenmen jaılap alystan sermep:
«Symbatyńnan sán tógilgen
kelinim,
Aqyl aıtsaq tyńdamaıtyn
eligim.
Qol qysqarǵan, jol qysqarǵan
shaǵymda,
Jáketaılap «minip júrgen
kóligim», –
dep ájem shashalyp qaldy.
Ájemniń bul óleńine máz bolyp, torǵaıdaı jeńgemniń jylap otyrǵanyn baıqamappyn. Býy shyqqan ystyq jasyn jaǵasymen súrtip, apamnyń galosh ysqylap jap-jaltyr bolǵan qara másisin, joǵalǵan balasyn tapqandaı, túgin qoımaı súıip jatyr. Solqyldap jylap júr. Aıybyn tartyp kóılek kıgizip, endi jalqaý toryǵa qamshy kórseteıin dep turǵanda, Tápá qý:
– Áje, men de sizge bir án shyǵaryp qoıyp edim, jolyńyzǵa ermek bolsyn.
– Aıt, – dedi ájem.
Kelini ashýly daýsymen óleńin aǵytyp jiberdi.
«Aı qabaq altyn kirpik erke
janym,
Qyp-qyzyl qyrǵaýyldaı
Bórte janym.
Arýlar alma-moıyn aram qatsyn,
Sizden ótken sulý joq
serke janym.
Lapyldaıdy ajaryń,
Alaýlaıdy eriniń.
Basymdaǵy bazarym,
Tarqamaıtyn jerigim.
Áıeldiń paıǵambary Bıfatıma,
Ol da seniń qasyńda uıqa-tuıqa.
Álemdegi esti qyz ekeý bolsa,
Biri ózińsiń jan pirim
Bıfatıma».
Ájem «O, janyń shyqqyr, qý saıtan, ne bolsa soǵan senetin tapqan ekensiń aqymaqty», – dep kelininiń bet-aýzynan shek-silesi qatyp júrip, túk qoımaı súıdi. Bárimiz de shek-silemiz qatyp kúlip jatyrmyz. Tipti, jalqaý tory da myrs etkendeı boldy. Kelin sanyn kóbeıtip júrgen «Dıhan» aǵam ǵana kelinshegine rıza bolmaı, «oı, esalań» dedi de qoıdy. Jalqaý tory, ájem úsheýmiz aýylǵa qaraı aıańdap kelemiz. Endi ájem jylap keledi.
Áı, ájem-aı!..
Halyq áni «Dýdaraıǵa» eliktep
(óleń)
Tabynǵandaı jańadan týǵan
aıǵa,
«Seniń úshin týdym» dep
Dýdaraıǵa.
Jaǵor qyzy qazaqqa ǵashyq
boldy,
Qaramaı el-jurt aıtqan
«bul qalaıǵa?!».
Maqpal sezim halyqqa jarıa bop,
Qaldy aýyzda án bolyp, árıa bop.
Ǵasyrlardan ǵasyrǵa jete
bersin,
Ájemiz Jaǵor qyzy Márıa bop.
Qaraqurt qazasy
(mysal)
Qaraqurt túıeni shaǵyp,
Tońqalań asyrypty.
Sodan bul zulymǵa,
Kóp haıýanat bas urypty:
«Shaǵamyn, jaramyn, tisteımin,
Bilgenimdi isteımin»
dep ábden basynypty.
Sodan qaraqurt
Dara qurt bop
Dańqyna boı jetpepti.
Zulymdyǵyn asyrǵan qaraqurtty
Bir kúni qoı baryp jep ketipti.
12 tamyz, 1964 jyl.
Aqyn
(ázil)
Eger qulaq qoısań aqylǵa,
Bódendi qonaqqa shaqyrma.
Shaqyrsań úıińe eki ret keledi
Keshkisin,
Lebine nan pisip
Adam kórmegen kókirek keledi.
Keterde
Dál tabaldyryqtan óterde,
Oshaǵyńdy
Qasyndaǵy qosaǵyńdy,
Ulyńdy
Qaltadaǵy pulyńdy,
Qyzyńdy
Tostaǵandaǵy tuzyńdy,
Ózińdi
Shekeńdegi kózińdi,
Úıdegi eki atańdy
Burynǵy jeti atańdy
Qattap-dattap
Jyǵylyp, súrinip qulap ketedi.
Erteńgisin
Qalǵan sózin qurap,
Kekeshtenip keshirim surap,
Myj-myj bas pen
Jún-jún qulaq keledi.
14 qazan, 1982 jyl.
Eńis pen Yldyı
(mysal)
Eńis pen Yldyı egesti,
Egeskende ne desti?
Eńis:
– Sizdiń eldi Yldyı deıdi,
Júretin joly quldyı deıdi.
Bir Yldyıǵa bir Yldyı:
«Yldyılaı júr ylǵyı» deıdi.
Yldyılar tómen qaraı
quldılatqanda,
Kádimgi torǵaı qýǵan qyrǵyı
deıdi.
Sondyqtan jurt Yldyılardy
«Qudaı atqan qý mı» deıdi.
Yldyı:
– Al sizdiń elińizdi Eńis deıdi,
Eńistiń bir túıiri kemis deıdi.
Kemistigi sol bolar
Kózderi áppaq berish deıdi.
Áppaqtyǵy sol bolar,
Eńister eńiske qaraı eńiretkende
Eńisińdi eńis,
Egisińdi egis demeıdi.
Tegisińdi tegis,
Terisińdi teris demeıdi.
Shyńyraýdan bir-aq shyǵady,
Eńisterge eńis bolsa boldy,
Zymyraýdan jyraq shyǵady.
Sondyqtan bulardy kemis
Eńis deıdi.
Al kemis Eńistiń aqyl-esi
Emis-emis deıdi.
Yldıyń da – Eńis,
Eńisiń de – Yldyı,
Yldyı men Eńis kezikse
Osyndaı áńgime estımin ylǵyı.
Azamat!
(óleń, jas sportshylarǵa arnaımyn)
Boıda kúsh tasyp,
Bulshyq et bultyldap.
Kilemge shyqsań,
Býradaı burqyldap.
Qaptaǵan halyq,
Shýlaıdy myqty dep.
Kóterip alyp,
Urdy da jyqty dep.
Palýan da, bokser de Azamat!
Saıysker de, epti de Azamat!
Keler kúngi Qajymuqandar,
Jasaı ber jas ulandar!
Ózderińdi el qurmettesin,
Azamat! Azamat!
Bilekti shyńdap,
Shynyqsań jalyqpaı.
Ájem aıtatyn,
Bolasyń alyptaı.
Ustazym eńbek,
Bastaıtyn zor iske.
Eńbekpen kelmek,
Qurmet te, jeńis te!
Palýan da, bokser de Azamat!
Saıysker de, epti de Azamat!
Keler kúngi Qajymuqandar,
Jasaı ber jas ulandar!
Ózderińdi el qurmettesin,
Azamat! Azamat!