Sý máselesi – Orta Azıadaǵy eń kúrdeli máselelerdiń biri. Ásirese, elimiz úshin bul túıtkildi sheshýde kórshiles eldermen tyǵyz yntymaq ornatý aıryqsha mańyzdy. Aımaq elderi jumyla iske kirisip, máseleni erterek qolǵa alýdyń qajet ekeni jyl ótken saıyn aıqyndalyp keledi. Sebebi, Eýrazıa kindigindegi osy bir óńirdiń bolashaq kartınasynda sý resýrsy qazirgiden de mańyzdy bola túspek. Tipti, aımaqtyń bolashaǵy týraly túrli boljamdardyń arasynda sý úshin qaqtyǵystardyń oryn alý yqtımaldyǵy da qarastyrylyp jatady. Udaıy aıtylyp jatatyn beıbitshilik pen turaqtylyq turǵysynan da aldaǵy kúnde sý resýrstary basty faktordyń biri retinde qarastyrylýy múmkin. Sondyqtan da bul taqyryp qazir aımaq elderi ǵana emes, syrt taraptyń da, halyqaralyq uıymdar men iri ınvestorlardyń da nazaryn ózine aýdaryp otyr.
- Almatyda «Ortalyq Azıanyń turaqty damýyna járdemdesý» taqyrybynda «Dóńgelek ústel» ótti. Jıyn aıasynda Eýrazıalyq Damý Banki aımaqtaǵy sýdy paıdalaný men sýarmaly alqaptardyń tıimdiligin arttyrýǵa qatysty naqty usynystaryn jarıa etti. Bul usynystar atalǵan halyqaralyq qarjy uıymynyń bilikti mamandary jaǵynan júrgizilgen ǵylymı zertteýdi negiz etkenin ataı keteıik.
Shyn máninde, aımaqtyń bolashaqtaǵy turaqty damýy men gúldenýinde sóz etilgen taqyryptardyń qaı-qaısy da óz aldyna mańyzdy. Deıturǵanmen, biz el azamattary áli de tolyq eskermeı jatqan aımaqtaǵy sý máselesiniń mańyzdylyǵyn bóle-jara sóz etkimiz keledi.
Sonymen, atalǵan otyrysta ortaǵa salynǵan ǵylymı derekterdi, baǵalaýlar men boljamdardy, soǵan saı usynylǵan naqty usynystardy zerdelep kórelik.
Aımaq máselelerin talqylaǵan alań
Eýrazıalyq Damý banki usynǵan alańda otandyq jáne alys shetelderden kelgen sala mamandary aımaqtaǵy sý resýrstary máselesin talqylady. Qazirge deıingi qalyptasqan jaǵdaıǵa baǵa berip, sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný joldaryn qarastyrdy. Taqyryptyń aıasynda klımat ózgerisiniń aımaqqa tıgizetin áserleri de sóz etildi. Jasalǵan ǵylymı baıandamalar arasynda EADB mamandary usynǵan «Ortalyq Azıadaǵy tıimdi sýarý jáne sýdy únemdeý» dep atalatyn aýqymdy esep kópshilik nazaryn aýdardy. Bul baıandama arqyly aımaqtaǵy sý tapshylyǵynyń eń kórnekti sebebi tıimsiz ırrıgasıa júıesinde ekenin anyq bilýge bolady.
Halyqaralyq jıyn tek aımaqtaǵy sý resýrstary máselesin ǵana qarastyrǵan joq. Orta Azıanyń turaqty damýyna qatysty aýqymdy taqyryptar sóz etildi. Qatarynda ınvestısıa aǵymyn qalyptastyrý, ınvestısıalyq uıymdardyń aımaqqa bolǵan qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, aımaq elderiniń ishki ıntegrasıasynyń jaı-kúıi de jeke-jeke sesıalarda sóz boldy.
Sý tapshylyǵy: eń negizgi bes sebep
- Elimizdi qamtyǵan Orta Azıa aımaǵy álemdegi sýarmaly egin sharýashylyǵy eń erte damyǵan aımaqtyń biri. Álemdegi sýarmaly alqaptar kóleminiń 2,9 paıyzyn ıelenedi. Ári aımaqtyń ekonomıkalyq tabysy úshin de asa mańyzdy. Tıimsiz sýarmaly júıesine qaramastan aımaq turǵyndary 66% tabysyn osy saladan alady. Biz tómende ırrıgasıany qamtyǵan Orta Azıadaǵy sý máselesin eń negizgi problemalaryn taqyrypshalarǵa bólip aıtyp ótelik (keltirilgen derekterdi EADM usynǵan).
Tıimsiz sýarmaly (ırrıgasıa) júıe: EADB mamandary usynǵan ǵylymı derekterge saı, aımaqtaǵy sý tapshylyǵynyń eń negizgi sebepteriniń biri – tıimsiz ırrıgasıa júıesi. 2020 jylǵy esepke saı OA-daǵy bes elde sýarmaly egis alqaptarynyń jalpy kólemi 10,1 mıllıon gektar. Osynyń jartysyna jýyǵy, ıaǵnı shamamen 4,3 mln/ga sýarmaly alqap Ózbekstanǵa tıesili. Sýarmaly egin sharýashylyǵyna negizdelgen ekonomıkanyń bul sektory barlyq tutynatyn sý qorynyń 80 paıyzyn ıelenedi (2020 jyly jalpy 127,3 km³ sý paıdalanylǵan bolsa, osynyń 100,4 km³ kólemi sýarmaly alqaptarǵa ketken). Ári aımaqtaǵy ırrıgasıa júıesi uzaq ýaqyttan beri sýdy tıimsiz paıdalanatyn sala retinde aıtylyp kele jatyr. Sebebi, sýarylatyn alqaptardyń 50 paıyzynda topyraq qabaty sor tartqan. Irrıgasıalyq júıe ınfraqurylymdarynyń qoldanysta bolýy 50 jyldan asyp ketkendikten, túgelge jýyq jańartýdy qajet etedi. Bundaı eskirgen sýarý júıesiniń sebebinen egis alqaptaryna baǵyttalǵan sýdyń 40%-y toǵan-aryqtarǵa sińip ketedi. Mine, mundaı tıimsiz júıe, aımaqtaǵy sý qorynyń óte kóp bóligin ysyrap etýde. Sondyqtan da otandyq jáne sheteldik ǵalymdar osy salany erterek retke keltirýge kóbirek keńes berýde.
Sý qorynyń tabıǵı tapshylyǵy: Bul – aımaqtyń aıqyn geografıalyq erekshelikteriniń biri. Sý qory tapshylyǵy aımaqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn basty shekteýshi faktor deýge de bolady. Ári ol jyldan-jylǵa aýyrlaı túsetin salmaqty másele bolýy múmkin. Álemdegi basqa óńirlermen salystyrǵanda, OA-da temperatýra tez kóteriledi. Maýsymaralyq temperatýralyq paryq óte zor. Bul tabıǵı ózen-kóldegi sý qorynyń býlaný prosesin tezdetetin tabıǵı faktor.
Klımat ózgerisiniń áserleri: OA álemde klımat ózgeristeri eń aıqyn kórinip jatqan aımaqtar qataryna jatady. Ǵalymdardyń pikirine saı, Orta Azıa aımaǵy klımat ózgeristerine kóbirek zardap shegetin aımaq bolýy múmkin. Óńirde qurǵaqshylyq pen sý tapshylyǵy kezeńderi jıilep, merzimi de barǵan saıyn uzara túsýde. Oǵan qosa ózen-kólderdiń gıdrologıalyq rejımderi ózgerip jatyr. Bul jerasty sý qorlaryna da qatysty ekenin aıta ketken jón. Al aımaqtaǵy muzdyqtar qarqyndy erip jatqany kópten aıtylyp keledi. Aıtalyq, sońǵy 30 jylda OA taýlaryndaǵy muzdyqtardyń 30 paıyzy erip joǵalǵan.
Tutyný qajettiligi jyl saıyn ósýde: Aımaǵymyzda halyq sany tym tyǵyz bolmaǵanymen, demografıalyq ósimi qarqyndy aımaq retinde qarastyrylady. Halyq sanynyń ósimi jáne birtindep ulǵaıa túsken ónerkásiptiń, aýylsharýashylyǵy men turmystyq qajetsinýdiń kólemi de sý qoryna óz áserin tıgizýde. Bul salalarda da sýdy tıimsiz paıdalanýǵa qatysty máseleler kóp.
Aýǵanstan faktory: Bul másele qazir aıryqsha atalyp jatqan joq. Áıtse de, aımaqtaǵy sý máselesinde ózindik orny bar. Aýǵanstandaǵy uzaq jyl jalǵasqan soǵys ondaǵy aýylsharýashylyǵy men ónerkásiptiń sýdy paıdalaný mólsherin tejep keldi. Qazir salystyrmaly túrde turaqtylyqqa bet alǵan aýǵan jurty endi óz terıtorıasyndaǵy sý qorlaryn paıdalanýdyń jańa deńgeıine ótetinin ańǵartýda. Aıtalyq, tálipterdiń jańa kanal qurylysyn bastaýy OA elderin belgili deńgeıde alańdata bastady. Bolashaqta Aýǵanstannyń óz terıtorıasynan ótip bizdiń aımaqqa kiretin sý qorlaryn ıgerýi arta tússe, bul OA-daǵy sý máselesin taǵy bir ese qıyndata túsýi múmkin.
EADB usynǵan 10 naqty qadam
- Atalǵan halyqaralyq bank mamandary aımaqtaǵy sý paıdalaný men sýarmaly alqaptardyń tıimdiligin arttyrýdyń 10 naqty qadamyn usynǵan bolatyn. Bul qadamdar 2028 jylǵa bolýy múmkin sý tapshylyǵynyń eń aýyr jaǵdaılarynyń aldyn alýǵa baǵyttalǵan usynystar sanalady.
- Orta-azıalyq sý-energetıkasynyń halyqaralyq konsersýmyn qurý (OA HSEK): bul qurylym energetıkalyq jobalarmen qatar ırrıgasıalyq jobany qolǵa alyp, úılesimdiligin qamtamasyz etedi;
- İri ınvestısıalyq jobalardy júzege asyratyn konsorsýmdar qurý: bul ırrıgasıa syndy mańyzdy júıege iri ınvestısıa tartý máselesin sheshe alady;
- Zamanaýı ırrıgasıalyq jabdyqtardyń aımaqtyq óndiristik-qyzmetin qurý: OA álemde besinshi, ıaǵnı 140–320 mln dollar kólemindegi ırrıgasıa jabdyqtaryn qajet etetin iri naryq;
- OA Aýǵanstanmen baılanys boıynsha konsolıdasıa qurý: aımaqtyń sý máselesindegi Aýǵanstan faktoryn retteýde mańyzdy ról atqarady;
- Aımaqtaǵy ırrıgasıa júıesin jańartýǵa ınvestısıa tartý: bul aımaqtyń ırrıgasıasyn tıimdi etýdegi alǵyshart.
- Aımaqta óndiristerara sý paıdalaný qaýymdastyqtaryn qurý: ıaǵnı bir salada paıdalanǵan sýdy ekinshi sala qaıta paıdalanatyn júıe qurý;
- Tarıfterge ınvestısıalyq tólemderdi birtindep qosý: bul ırrıgasıalyq júıeler men sý qurylysynyń jańartylýyna yqpal etedi;
- Tamshylatyp sýarý men búrkip sýarý júıelerin damytý: bul topyraq qabatynyń sortańdanýyn baıaýlatatyn, ári sý qoryn eki eseden kóbirek únemdeıtin ádis;
- Sý sharýashylyqtaryn tolyq sıfrlyq júıege aýystyrý: sýdy rasıonaldy paıdalanýǵa múmkindik beredi;
- Sýarýdyń zamanýı tehnologıalaryn jetildirý: sýarylatyn alqap kólemin naqty belgileıtin lazerlik júıelerdi engizý syndy joldardy qamtıdy.
TÚIİN:
- Eger aımaqtyń sý máselesin tereń qarastyrsaq, bul aıtylǵan 10 naqty usynystyń qısyndy negizi bar ekenin bilýge bolady. Áıtse de, elimiz ben aımaqtaǵy sý máselesin sheshýdiń eń bastapqy joly bul emes. Eń birinshi qadam el azamattarynyń, tutas aımaq turǵyndarynyń nazaryn olardyń óz bolashaǵyna qatysty osy máselege aýdartý bolýy tıis. Onsyz eshbir joba júzege aspaýy múmkin.
(Derekkóz: ortcom.kz).