Memlekettik aktıvterdi qaıtarýǵa zańdy negiz paıda boldy
Ótken jyly Qasym-Jomart Toqaev olıgopolıamen kúresti bastady. Oǵan da sebep jetkilikti. Sarapshylardyń esepteýinshe, sońǵy 25 jylda elden zańsyz túrde 140–160 mlrd AQSH dollary kóleminde memlekettik aktıvter shyǵarylǵan. Syrt kózge túsinikti bolý úshin muny memlekettiń ishki jalpy ónimimen salystyrýǵa bolady. Elimizdiń ótken jylǵy ishki jalpy ónimi 200 mlrd AQSH dollarynan asyp tústi. Budan tutas eldiń bir jyldyq tabysynyń úshten eki bólegi zańsyz syrtqa shyǵarylǵan dep qorytyndy jasaýǵa bolady. Al bul kórsetkish boıynsha biz postkeńestik keńistikte tek Reseı men Ýkraınaǵa ese jiberip otyrmyz. Al qalǵan elderden bir bas joǵarymyz.
Zańsyz shyǵarylǵan aktıvterdi memleketke qaıtarý bastalǵanymen bul prosestiń uzaq jylǵa sozylatynyn eskergen jón.
Memleket aktıvterdi qaıtarýǵa bilek sybana kiristi
Memleket basshysy 2022 jyldyń 26 qyrkúıeginde «Zańsyz shyǵarylǵan aktıvterdi memleketke qaıtarý jónindegi sharalar týraly» qaýlyǵa qol qoıyp edi. Bul jumysty Bas prokýratýra, Ulttyq bank, UQK, Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl, qarjy monıtorıńi Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttikteri men «Samuryq-Qazyna» AQ birlesip júzege asyrady.
Osydan birer apta buryn, 12 shildede uzaq talqylaýdan keıin Prezıdent atalmysh zańǵa qol qoıdy. Osylaısha olıgopolıamen kúreske zańdy negiz paıda boldy.
Zańdy ázirleý men qabyldaý prosesi uzaqqa sozyldy. Sebebi, mundaı memlekettik mańyzdy zańdy qabyldaýda barlyq táýekelderdi eskerý qajet. Sondyqtan ony qabyldaǵanǵa deıin ózgeristermen tolyqtyrýlar engizildi. Ony júzege asyrýda basty jaýapkershilik Májilis pen Bas prokýratýrada.
Osy zań Májilistiń VIII shaqyrylymynyń negizgi jetistikteriniń biri boldy. Zań jobasyn Amanat partıasynyń músheleri A.Aımaǵambetov, M.Bashımov, E.Beısenbaev, E.Saırov, A.Sarym, N.Sársenǵalıev, M.Takıev, S.Imasheva jáne «Aq jol» partıasynyń múshesi D.Espaeva, sondaı-aq, bir mandatty depýtat A.Quspan ázirledi.
Osy shaqyrylymnyń birinshi sesıasynyń jumysy boıynsha qorytyndy qujatta atalmysh zańdy ázirleý men qabyldaý barysynda depýtattar arasynda qyzý talqy bolǵandyǵy jazylǵan. Halyq qalaýlylary aktıvterdi elge qaıtarýǵa jaýapty prokýratýranyń quzyretin anyqtaý, zańnyń oryndalýyna syrttaı baqylaý jasaıtyn komısıanyń quramy men tizimin jasaqtaý tártibine qatysty suraqtardy erekshe pysyqtaǵan. Sebebi, munda da tepe-teńdiń tejemelilik qaǵıdasy qajet. Dana halqymyz «Altyn kórse, perishte joldan taıady» degen. Sondyqtan qalyń elge qajet mańyzdy aktıvterdi qaıtarýda bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarǵan durys.
Sondaı-aq, depýtattar zańdaǵy «negizsiz baılyq» (paıda bolýy túsiniksiz aktıvter) uǵymyn naqtylaýǵa basa nazar aýdarǵan. Shynymen de, prokýratýra kimniń baılyǵyn «negizsiz» ıelendi dep tanýy kerek degen suraq mańyzdy. Jáne de ony qalaı anyqtaıdy. Bul da mańyzdy.
Taǵy bir basty suraq bar. Bul zań kimderge qoldanylady? Zańdy ázirleýge qatysqan depýtattar bul tizimge shetel azamattaryn, azamattyǵy joq adamdardy, Qazaqstan Respýblıkasynyń sheginen tys jerde tirkelgen zańdy tulǵalar jáne zańdy tulǵaǵa jatpaıtyn sheteldik qurylymdardy da qosý týraly bastama kóterdi. Shynynda da, mańyzdy bastamalar. Sebebi, zańsyz shyǵarylǵan aktıvterdi ıemdengen olıgopolıa músheleri elimizdiń azamaty bolmaýy da múmkin. Bul jaǵdaıda ózge eldiń memlekettik qurylymdarymen birlese jumys isteýge týra keledi. Al aktıvterdi qaıtarýdyń tek erikti emes, májbúrli túrde júzege asatynyn eskersek, bul proses uzaqqa sozylýy múmkin. Oǵan kórshi eldegi Islam Karımovtyń qyzy Gúlnar Karımovanyń isi dálel bola alady.
Gúlnar Karımovanyń isi áli bitken joq
2016 jyly Ózbekstannyń tuńǵysh prezıdenti Islam Karımov kenetten qaıtys boldy. Bılikke premer-mınıstr Shavkat Mırzıóev keldi. Odan keıin kóp uzamaı eldegi olıgopolıamen kúres bastaldy. Onyń jarqyn mysaly burynǵy prezıdenttiń qyzy Gúlnar Karımovaǵa qatysty qylmystyq is.
Gúlnar Karımovaǵa qarsy qylmystyq is onyń ákesi tiri kezde bastalǵan. Alǵashqy is 2013 jyly ashylyp, 2015 jyly 5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylǵan. Oǵan «Terra Group», «Prime Media», «Gamma Promotion» sıaqty jeke kompanıalardyń salyqtan ja lt arýyna qatysy bar degen aıyp taǵylady. Biraq munymen qylmystyq is toqtamaǵan. Sol kezde Ózbekstannyń Bas prokýratýrasy 12 elde aktıvteri bar dep málimdegen. Olar 1 mlrd 390 mln-nan astam AQSH dollaryn quraıdy.
2017 jyly Shavkat Mırzıóev prezıdent bolǵan tusta onyń ústinen taǵy qylmystyq is qozǵalyp, 10 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Biraq 2019 jyly sot jazany 5 jyl merzimge almastyrdy. Al 2020 jyly Tashkent qalalyq soty ony qaıtadan 13 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrdy.
Degenmen, G.Karımovanyń sheteldegi zańsyz aktıvterin memleketke qaıtarý týraly áreket odan áldeqaıda aldyn bastalǵan. Naqtyraq aıtatyn bolsaq, 2010 jyldary. Onyń aktıvterin qaıtarý prose si Eýropa elderinen bastaldy. 2012 jyldyń shildesinde Shveısarıada aqshany syrtqa zańsyz shyǵarý boıynsha is qozǵaldy. Odan keıin osyǵan uqsas ister Shvesıa men Fransıada bastaldy.
Bul is áli uzaqqa sozylatyn túri bar. Oǵan aktıvterdiń qaı elde saqtalǵany da áser etedi. Sebebi, Reseıdegi Gúlnar Karımovaǵa tıesili jyljymaıtyn múlikterdi memleketke qaıtarý prosesi uzaqqa sozylmady. 2020 jyly Máskeý qalalyq soty G.Karımovaǵa qatysty isti zańdy dep tanyp, oǵan tıesili 6 páterdi Ózbekstan múddesine saı tárkileýge sheshim shyǵardy. Alaıda, páterlerdi satqannan túsken qarajatty Reseı men Ózbekstan tarapy bólisip alady. Bul týraly ótken jyly Ózbekstannyń Ádilet mınıst rligi ókili málimdegen. Bul postkeńestik keńistikte qylmystyq prosestiń saıasılanǵanyn bildiredi. Al Eýropa men AQSH-taǵy aktıvtermen jaǵdaı ózgeshe. Sebebi, Shveısarıada bul proses áli kúnge deıin ótýde.
"Almaty-akshamý" №89, 27 shilde, 2023 jyl