Ulttyq oıynshyqtarǵa bıznes, aqsha kózi retinde emes, ulttyq ıdeologıa turǵysynda qaraý kerek
Aıaldamany betke alyp kele jatsam, aldymnan kórshiniń bes jasar qyzy shyqty. Kózim balaǵa emes, qolyndaǵy birtúrli, qyzyq oıynshyǵyna túse berdi. Álgi oıynshyqtyń aıaq-qoly salaqtap tur, kóziniń qarashyǵy sharasynan shyǵyp baqyraıyp, qyp-qyzyl erni qulaǵyna deıin jetken, tisteri de birtúrli, jıi-jıi ornalasqan, sosyn úshkirleý me, qalaı ózi, áıteýir tartymsyz, tipti qorqynyshty. Kórshi qyz álgini moınynan qylǵyndary ustap alypty, júgirip barady.
Hagı Vagı men Kısı Mısı
Úıden sol shyqqannan Kókbazardan tústim. Sáıkestik pe, álde kezdeısoqtyq pa, aldymnan taǵy bir búldirshin shyqty, qolynda týra baǵanaǵy kórshinikindeı tisi aqsıǵan kókpeńbek oıynshyq. «Meni taǵy kórdiń be» degendeı meni keleke etip qaraıtyndaı sol kók qubyjyq. Ne bolsa da bala erekshe qýanyshty. Eriksiz anasyn toqtattym.
– Iá, qazir osyndaı oıynshyq trendte deıdi ǵoı. «Áper, áperińdershi, balalardyń bárinde bar, men de ǵana joq» dep júrgenine biraz bolǵan-dy. Jalaqy túskende alyp beremin degen ýádem bar edi, sony oryndap alyp berdim búgin. 2000 teńge turady osy qol-aıaǵy salańdaǵan bále, aty da bar óziniń – Hagı Vagı, – dep kúldi jas áıel.
Senesiz be, Kókbazardyń sol jaq betin túgel osy oıynshyqtar jaılap alypty. Túsiniń tym ashyqtyǵy sonshalyq, shaqyraıǵan kúnmen birge kózdi qaryp jiberedi. Suranys kóp bolǵan soń taýar da kóp bolyp turǵany ǵoı sonda.
Álgi Hagı Vagı kompúterlik oıynnyń personajy eken. Sosyn onyń kúlgin tústi qalyńdyǵy – Kısı Mısı, apelsın tústes – Van Pank, jasyl tústi – Sılı Bılı, qyzyl tústi – Skarı Ları, sur tústi – Grıss Vıss jáne túrli-tústi Lılı Mıllı degen keıipkerleri bar. O, toba, bir oıynshyqtyń birneshe túri bar, balalap alǵan!
«Pop-ıt» jáne «sımpl-dımpl»
Balaly úıde oıynshyqtardyń bolatyny aqıqat. Byltyr, esińizde me, dúken, bazar bitkendi osy «Hagı Vagı» sıaqty «pop-ıt» jáne «sımpl-dımpl» degen oıynshyqtar jaýlap alyp edi ǵoı. Bul oıynshyqtardaǵy túrli-tústi dóńgelekterdiń ústin saýsaqpen basqanda, dybys shyǵady. Sosyn ekinshi betin aýdaryp, dóńgelekterdi taǵy basyp shyǵasyz. Boldy, basqa qyzyǵy joq. Biraq balasy bar úıdiń bári jappaı satyp alyp jatty. Sebebi, tık-toktaǵy jarnamasy jer jaryp turǵan bolatyn. Al psıhologtar bolsa, bul oıynshyqtarmen bala óz betinshe jalǵyz ári eshqandaı erejesiz oınasa, bala maqsatsyz bir qımyldy qaıtalaı berýdi ádetke aınaldyrady dep dabyl qaǵa bastady. Dóńgelek uıashyqtary bar bul oıynshyǵyńyzdyń tek eki jasqa deıingi búldirshinderge paıdasy bolýy múmkin eken. Onda da janynda úlken adam bolýy shart. Al antıstress retinde áreket etedi degen de bos áńgime bolyp shyqty. Negizi, bul oıynshyqtardyń anyqtamalyǵynda aýtızmmen aýyratyn balalarǵa arnalǵan sensorlyq oıynshyq dep jazylǵan eken. Biraq oǵan mán berip jatqan ata-ana bolǵan joq. «Meniń de balam elden qalmasyn» dep jappaı satyp alyp bere bastadyq. Sóıtip, balamyz sol oıynshyqtarmen uıyqtap, sonymen oıanatyn edi.
Keıin áleýmettik jelide biraz ata-ana «Pop-ıt» pen «sımpl-dımpl» degen oıynshyqtardyń túsin baıqadyńyzdar ma, LGBT-nyń týy tústes, bul ne sumdyq! «Batystyń sıvılızasıasyn alamyn dep, kanalızasıasyna túsip ketpeıik!» dep dabyl qaǵa bastady. Sol kanalızasıanyń ıisi balalarymyzdyń boıynan shyqpasa eken deımiz.
Qara bazarda qun bar ma?
Baıqasańyz, bala oıynshyqtarynyń túsi tym ashyq, qanyq bolyp keledi. Alystan-aq «menmundalap» turǵan oıynshyqtardan saqtanǵan jón. Sebebi, boıaýdyń quramynda fenol, formaldegıd, qorǵasyn elementteri bar. Bul zattar adamnyń júıke júıesine, kóz ben tynys alý múshelerine aıtarlyqtaı áser etedi eken. Bala kez kelgen nárseni aldymen aýzyna salady, sondyqtan oıynshyq satyp alarda asa uqyptylyqpen qaraǵanyńyz abzal.
Elimizge keletin oıynshyqtardyń 70 paıyzyn Qytaı ónimderi quraıdy eken. Kópshiliginde, dálirek aıtqanda, 90 paıyzynda eshbir qujat joq. Sondyqtan mundaı oıynshyqtar kóbine kisi aıaǵy qalyń júretin bazarlarda satylady. Shyny kerek, balamyzǵa bir sáttik qýanysh syılaý úshin onyń sapasynyń syn kótermeıtinin bile tura, mán bermeı jatamyz. Árıne, dúkenderdegi sapaly degen qymbat oıynshyqtardy satyp áperýge báriniń qaltasy kótere bermeıdi. Degenmen de, balanyń qaýipsizdigin de umytpaǵan abzal.
Tez jalyqpasyn deseńiz...
Demalys kúnderi úıge sińlimniń balalary keledi. Sonda sandyq túbinen ósip ketken ul-qyzymyzdyń burynǵy oıynshyqtaryn shyǵaramyn. Úsh balaqaı qyzyǵyp turyp oınaıdy kep. Bala bolǵasyn keterlerinde ózimen birge alyp ketkisi keledi sol oıynshyqtardy. Men bolsam «Úılerińe barǵasyn bul oıynshyqtyń qyzyǵy basylyp, bári aıaqtaryńnyń astynda óz oıynshyqtarymen birge bosqa shashylyp qalady ǵoı. Odan da úıde qalsyn, men qaıta jınap qoıaıyn. Sosyn kelesi kelgende qaıtadan qyzyǵyp oınaıtyn bolasyńdar» dep kóndiremin. Rasymen de, kelesi kelgenderinde álgi oıynshyqtarmen jańa kórgendeı qyzyǵyp, berilip oınaı bastaıdy.
Iá, mamandar da oıynshyqty balaǵa aýystyryp berip otyrý kerektigin aıtady. Sebebi, bir oıynshyqtan bala jalyǵyp ketýi múmkin. Eski oıynshyqty tyǵyp tastap, ýaqyt ótkennen keıin kóz aldaryna qaıta shyǵarsańyz, balanyń qyzyǵýshylyǵy qaıta oıanady.
Jasy eskerilgeni abzal
Bala oıynshyqpen ósedi. Sondyqtan balalarymyzdyń qandaı oıynshyqpen, nendeı oıyn oınap júrgenine mán bergenimiz jón.
Buryn, jas kúnimizde balaǵa týa salyp oıynshyqtar satyp ákele beretinbiz. Qyzyǵyp. Oıynshyqtardyń balanyń jasyna laıyqtap alý kerektigine asa mán berip jatpaıtynbyz. Tipti, jórgekte jatqan sábıge batareıkamen ushatyn ushaqtar da, tokpen júretin kólikter de alyp berip jatamyz. «Óskende oınaıdy» dep qoıatynymyz bar áýeli. Al ol oıynshyq sosyn balań óskenshe synyp, qırap bitetin.
Eger balańyz 3–5 jas aralyǵynda bolsa, tym usaq emes qurastyrmaly oıynshyqtar ápergen durys eken. Birinshiden, balańyz ony aýzyna salyp, jutyp qoıýy múmkin. Ekinshiden, óte kishkentaı bólshekterdi qurastyrýǵa balanyń qabileti jete qoımaıdy. Qurastyrmaqtar balanyń aqyl-oıyn damytýǵa aýadaı qajet.
Álgi aıtqan quramynda propelleri bar tikushaqtar, sondaı-aq, basqa da oıynshyqtar jasóspirimderge arnalǵan. Kishkentaılar mundaı oıynshyqtardy qalaı qoldaný kerektigin bile bilmeıdi. Sondyqtan jumys istep turǵan propellerdiń arasyna saýsaǵyn suǵyp alýy múmkin. Oıynshyq qarýlar da jas balaǵa zıan. Ony qoldanǵan kezde balalar atýǵa bolatyn qashyqtyqty saqtaı bermeıdi. Aqyrynda bala óziniń ne ózgeniń betin nemese kózin zaqymdap alyp jatady. Sondyqtan oıynshyqtardyń bala jasyna laıyqty tańdalǵany abzal.
Ulym jáne ultym úshin!
Bir ókinishtisi, qazaq balalaryna ermek bolar ulttyq oıynshyqtarymyz kóp bolmaı tur. Bolǵan kúnde de qoljetimsiz. Balaqaılarymyz áli kúnge túr-sıpaty túsiniksiz qubyjyq mýltkeıipkerlermen, vampır-qanisherlermen, túrli robottarmen oınap júr. Qazaq balasy qashan qazaqy oıynshyqtarmen oınaıdy? Jaýap joq.
Aıtpaqshy, osydan birneshe jyl buryn Shymkentte tuńǵysh ret oıynshyq shyǵaratyn seh iske qosylǵan bolatyn. Jaqsy jumys istep jatyr desedi. Búginde onda balalarǵa arnalǵan júk kólikteriniń modeldik oıynshyqtary, balanyń ózi de otyryp aıdaı alatyn «Talakar» oıynshyq kóligi, qurastyrmaly oıynshyqtar shyǵarylady. Eń mańyzdysy – oıynshyqtardyń elimizdiń sanıtarlyq-epıdemıologıalyq normalarynyń barlyq talabyna saı. Oıynshyqtardy jasaýda paıdalanatyn shıkizittar toksıkologıalyq jaǵynan qaýipsiz, balalardyń densaýlyǵyna eshqandaı zıany joq deıdi mamandar. Baǵasy da qoljetimdi.
Degenmen, ulttyq oıynshyqtarǵa bıznes, aqsha kózi retinde emes, ulttyq ıdeologıa turǵysynda qaraý kerek shyǵar, bálkim. Sonda «ulym úshin» degen bizge sol bala «ultym úshin» dep qaraıtyn bolady.