Kıno – qaı zamanda da óte qýatty ıdeologıalyq qural bolyp sanalǵany belgili. Oıshyldar sózimen aıtsaq, «kıno – ýaqyttyń ǵana emes, rýhtyń da beınesi». Ásirese, búgingideı aqparat tasqynynda adasyp júrgen qoǵam úshin sapaly kıno – tek óner týyndysy ǵana emes, aıqyn rýhanı baǵdar. Soǵan oraı, ulttyq bolmysty tereń tanytatyn, tárbıelik máni zor, rýhanı tereńdikke jeteleıtin fılmder túsirý – kınogerlerdiń basty mindeti.
Sońǵy jyldary elimizdiń kıno salasynda aıtarlyqtaı damý baıqalǵany, shyǵarmashylyq erkindik artyp, rejıserlerdiń jańa býyny qalyptasqany málim. Degenmen olardyń baǵyt-baǵdary, kóterip otyrǵan júgi, mazmun sapasy qandaı? Ult ulanynyń jan dúnıesine qanshalyqty jaqyn? Dúnıetanymyn, oı-sanasyn keńeıtý, rýhanı bolmysyn kemeldendirý talabyna saı ma?
Biz osy máseleler tóńireginde QR Parlamenti Senatynyń depýtaty, kórnekti pýblısıs Nurtóre Júsippen suhbattasqan edik.
– Nurtóre aǵa, siz ulttyq kıno óndirisi, onyń betalysy týraly jıi aıtyp júresiz. «Qazaq kınosyna ulttyq sıpat kerek» deısiz. Sizdińshe, ulttyq sıpat neden, qalaı kórinýge tıis?
– Belgili kınotanýshy, profesor Baýyrjan Nógerbek aǵamyzdyń bir sózi bar: «Kınony ulttyq pa dep suraq qoıýdyń ózi – paradoks. Óıtkeni, ádebıet bolsyn, qaı óner túri bolsa da, ol ulttyq bolýy tıis. Eger ondaı suraq týyndasa, onda ulttyq bolý jaǵynan problemalar bar degen sóz» deıdi. Qarapaıym tilmen túsindirgende, óner – adamnyń jan dúnıesiniń, ishki tolqynysynyń ásemdelip syrqta kórinis berýi ǵana. Bul barlyq óner túrine qatysty. Sondyqtan biz qazaq kınosy, qazaq rejıssýrasy jóninde áńgime qozǵap otyryp, ony ulttyq nemese ulttyq emes dep qaraýymyzdyń ózi oǵashtaý.
Menińshe, osy elde ósip, osy elde týyp, osy halyqtyń jan dúnıesin sezinip ósken azamattardyń kez kelgen týyndysynan ulttyq sıpat kórinis beretini anyq. Men únemi aıtyp júretin bir másele, bizde qaı taqyrypqa kıno túsirem dese de, materıal jetip artylady. Kez kelgen fılmdi túsirý barysynda ulttyq mentalıtettiń, salt-dástúrdiń, qazaqy rýhtyń elementterin ótimdi usyna otyryp engize berýge ábden bolady. Al endi ondaı dúnıelerdi ótimdi, jup-jumyr etip jasaýǵa kóbine akademıalyq, etnografıalyq, kásibı bilim jetpeı jatady. Menińshe, kóp másele sonda.
– Qazaq kınosy qazir meılinshe jandandy. Memlekettik tapsyrys boıynsha da, jekelegen stýdıalardyń kúshimen de kóptegen fılmder jaryqqa shyǵyp jatyr. Kınoóndirisi tipti yryqsyz, baqylaýsyz ketip bara jatqan da sıaqty. Qalaı oılaısyz, bul qanshalyqty durys?
– Iá, sońǵy onjyldyqta otandyq kınoındýstrıa jaqsy damý deńgeıin kórsetti. Onyń negizgi sebebi – memlekettik baqylaýdyń, artyq reglamentteýdiń joqtyǵynan. Azamattar burynǵydaı birli-ekili kıno kompanıanyń esigine telmirip otyrǵan joq. Árkim óz deńgeıinshe fılmderdi ázirlep, prokatqa shyǵaryp, eńbegine saı qarajatyn taýyp júr.
Memlekettik qurylymdar fılmderdi prokatqa shyǵar aldynda tek memlekettik tildegi ilespe aýdarmanyń bar-joqtyǵy turǵysynan ǵana qarap, ruqsat beredi. Bul jeńil talaptyń bolýy bir jaǵynan durys boldy dep paıymdaımyn. Sebebi, osy shyǵarmashylyq erkindik bizdiń otandyq kınogerlerdiń, rejıserlardyń tutastaı legin qalyptastardy. Olarǵa qolynan kelgenin jasaýǵa múmkindik berdi. Búgingi tańda kınoprokattaǵy otandyq fılmderdiń úlesi 25%-ǵa jýyqtady.
Bul ekonomıkalyq turǵydan elge paıdaly. Qarajat elimizde qalyp jatyr. Alaıda mazmun turǵysynan sapaǵa kóńil bóletin ýaqyt jetti. Sebebi túsirilip jatqan fılmderdiń 90 paıyzǵa jýyǵy – komedıa, zorlyq-zombylyq janryndaǵy jeńil fılmder. Olarda tárbıelik mándi bylaı qoıǵanda, etıkaǵa teris kóshe sózderi men slengter, boǵaýyz sózder keńinen qoldanylady. Bul belgili bir deńgeıde óskeleń urpaqqa óz áserin tıgize bastady. Sondyqtan Memleket basshysy osy jylǵy Ulttyq quryltaıdyń kezekti otyrysynda: «Kıno mańyzdy ıdeologıalyq qural ekenin bárimiz jaqsy túsinemiz. Sondyqtan jeke qarjyǵa túsirilse de, fılmdi kınoteatrlarǵa shyǵarmas buryn aldyn ala saraptaýdan ótkizý joldaryn qarastyrǵan jón» dep atap ótti. Buǵan qatysty Mınıstrlik tıisti jumystardy bastaǵan da bolar.
«Sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel» degendeı, endi otandyq rejıssýraǵa da oılanatyn, bilimdi, sanany jetildiretin, sannan sapaǵa aýysatyn ýaqyt jetti.
· «Kıno ındýstrıasyna jeke sektordy yntalandyrý qajet»
– Sońǵy jyldary tarıhı taqyrypqa túsirilgen fılmder jónindegi oıyńyzdy aıta ketseńiz? Artyqshylyǵy qandaı? Kemshiligi nede?
– Men otandyq fılmderdi jibermeı qaraýǵa tyrysamyn. Onyń ishinde ásirese memlekettik tapsyrysqa shyqqandaryn. Sondaı-aq ol fılmderdi qaraǵanda shet eldik týyndylarmen oısha salystyra otyramyn. Osy ýaqytqa deıin sanaýly bolsa da «Kóshpendiler», «Jaýjúrek myń bala», «Qazaq eli», «Tomırıs» syndy tarıhı taqyrypqa túsirilgen fılmder bar. Biraq osy irgeli týyndylardyń ózinde júıeli qaıtalanatyn áttegen-aılar bar. Basqa-basqa, bizde tarıhı uly týyndylarǵa negiz bolatyn materıaldar jeterlik. Biraq biz bir fılmmen tutas bir dáýirdi sıpattaýǵa tyrysamyz da, kınonyń fokýsyn joǵaltyp alamyz.
Menińshe, tarıhı taqyrypqa kıno túsirgisi kelgen rejıserler bul máselege asqan jaýapkershilikpen kelýi tıis. Máselen, mıllıardtaǵan aýdıtorıa jınaǵan «Troıa», «Spartak», «Patrıot» t.b. tarıhı fılmder – rejıserdiń oıynda on jyldap, tipti odan da kóp ýaqyt pisip jetilgen týyndylar. Ol shedevrlardy jasaý úshin rejıserler birneshe jyldap izdenedi, sonyń jolynda tarıhty zerttep, uzaq merzimdi ekspedısıalarǵa da ketedi. Bir sózben aıtqanda, sol kezeńniń tarıhyna jan dúnıesimen sapar shegedi. Kásibı tarıhshylarmen suhbattasady. Eski qoljazbalar men arhıvtardy aqtarady. Odan keıin ózi jasap shyǵatyn obrazdyń jan dúnıesin jasaýdy bastaıdy. Ol da birneshe jyldarǵa sozylýy múmkin. Mine, osyndaı tolyp jatqan prosesterden jetilip ótken týyndy túsirilim alańyna shyǵady. Ekinshi mańyzdy másele – qarajat. Ol týyndylardyń qarajaty eshqashan aldyn ala eseptelmeıdi. Fılm tolyq túsirilip bitken soń qansha qarajat ketkeni esepteledi. Demek tarıhı týyndyny jasaýda rejıserdiń qıalyna qarjylyq kedergiler múlde bolmaıdy.
Al endi ózimizge oralaıyq... Bizde tarıhı taqyrypqa fılm túsirýge memleket tapsyrma beredi. Onyń ýaqyty ári ketkende eki nemese úsh jyl bolýy múmkin. Qarajat tipti shekteýli. Rejıserdi ol tarıhı taqyryp múlde qyzyqtyrmaýy da múmkin. Ýaqyttyń túri anaý, qarajattyń túri mynaý, memlekettiń tapsyrmasy úshinshi jaqtan. Osydan keıin biz kimge ókpeleımiz?!
Bul baǵyttaǵy jumystardy júıege keltirýimiz kerek. Fılmderdi qarjylandyrý tetikterin jetildirý qajet. Odan bólek, kreatıvti ekonomıkaǵa, áserese kıno ındýstrıasyna jeke sektordy yntalandyrý qajet dep oılaımyn. Fılm jeke qarajatqa túsirilse onda shyǵarmashylyq erkindik bolady, ákimshiliktik kedergiler qyspaıdy.
– Ulttyq Quryltaıdyń naýryz aıynda ótken otyrysynda Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev elimizdi álemge tanytý úshin Altyn Orda brendin jan-jaqty paıdalaný týraly aıtty. Bul baǵytta kópserıaly derekti fılmder túsirile bastaǵany da málim. Siz osy taqyrypta kıno túsirýge qatysty qandaı máselelerge nazar aýdartar edińiz?
– Iá, Ulttyq quryltaıdyń ótken jylǵy otyrysynda Memleket basshysy Uly daladaǵy kóshpendiler órkenıetiniń negizgi oshaǵy, jer júzine Altyn Orda degen atpen tanylǵan áıgili Joshy Ulysynyń 800 jyldyǵyn atap ótý jóninde aıtyp ótken bolatyn.
Osy rette, Altyn Ordanyń tarıhy jáne áıgili tulǵalary týraly kópserıaly derekti fılm túsirý jumystary bastalǵanyn, fılm belgili halyqaralyq platformalar arqyly kórsetilýi qajettigin aıtty. Jalpy, Altyn Orda memleketi kóp órkenıetti, kóp mádenıetti, kóp sharýashylyqty toǵystyrǵan ámbebap qurylym boldy. Sondyqtan geografıalyq ornalasý aýmaǵynyń keńdigine baılanysty fılm tek bizdiń eldi ǵana emes, alys-jaqyn kórshiles túrki halyqtaryn túgel qamtıdy. Osy rette, biz fılmge jumys jasaıtyn tarıhshylar men etnograftardy tarta otyryp, baıyppen kelý qajet dep paıymdaımyn. Ekinshiden, biz kórermenderdi keńinen baýrap alý úshin fılmniń formatyn barynsha kórkem sújetti etý jáne derekti fılm formatynan alshaq bolý qajet dep paıymdaımyn. Ázirlenip jatqan fılm eń aldymen osy máselelerdi jan-jaqty ashyp kórsetý úshin tarıhshylar men etnograftar tartý qajet.
· Tarıhı tulǵa – ultty tanytýdyń bir joly
– Siz osydan biraz jyl buryn Mysyr eliniń Beıbarys sultan týraly 30 serıaly fılmin qazaq tiline aýdarý týraly usynys aıtqan edińiz. Osy jóninde taratyp aıtyp ketińizshi? Fılmniń mán-mańyzy, qundylyǵy nede? Usynystyń aıaqsyz qalýy neden?
– 2023 jyly Beıbarys sultannyń týǵanyna 800 jyl toldy. Sol mereıli jyldyń aıasynda tarıhı tulǵany kópshilikke keńinen tanytý maqsatynda depýtattyq saýal joldaǵan bolatynmyn. Mınıstrlik arnaıy jospar bekitip, respýblıkalyq jáne halyqaralyq deńgeıde 600-ge jýyq is-shara ótkizdi. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasy boıynsha Parlament Senatynyń Tóraǵasy Máýlen Áshimbaevtyń bastaýymen Mysyrdaǵy Beıbarys sultan meshitiniń ashylý rásimine qatystyq.
Sol is-sharalardyń qatyrynda 30 serıaly fılm shyǵarýdy da usynǵan bolatynbyz. Sol baıaǵy aldyn ala qarjylyq jospardyń bolmaýyna baılanysty usynys qoldaý tappady. Alaıda bul másele áli de ózektiligin joıǵan joq.
Sultan Beıbarystyń tarıhı fenomeni, kúreske toly ómir joly, túrkilik minezi, jaýyngerlik rýhy, kúlli taıaý shyǵys, ıslam álemin qutqarǵan batyldyǵy tarıhta máńgige qaldy. Joǵaryda aıtyp ketkenimdeı, sheber rejıser bolsa, mine, osy tarıhı tulǵa arqyly ulttyń minezin, jan dúnıesin ashyp, talaı murany aqtarýǵa ábden bolady.
– Búgingi tańda ulttyq kınony damytýdyń negizgi tetikteri qandaı? Basty baǵyty qandaı bolýy kerek?
– Bul suraqqa joǵaryda birneshe ret toqtaldym dep oılaımyn... Taǵy da aıta ketsek, ulttyq fılmderdi damytý úshin qarjylandyrý múmkindikterin keńeıtý jáne ony kreatıvti ındýstrıanyń bir tarmaǵy retinde jeke qamqorlyqta qoldaý, oǵan jeke sektordyń keńinen aralasýyna múmkindik berý asa qajet.
Fılm – ulttyń bolmysy men jan dúnıesin, tanym-túsinigin túsinýdiń tóte jáne ótimdi joly. Onyń bir aıqyn dáleli, sońǵy ýaqytta otandyq rejıserimizdiń «Baýyryna salý» atty týyndysy álemdik tanymal kınofestıvaldardan top jaryp jatyr.
Taǵy bir mańyzdy másele – ulttyń janyn, tilin, dilin, tarıhyn túsinetin saýatty rejıserlerimizdi daıyndaý osy salaǵa mańyzdy serpin berer edi.
– Áńgimeńizge rahmet!