Ult kósemi Álıhan Bókeıhan: «Ultqa qyzmet etý bilimnen emes, minezden» deıdi. Al HHİ ǵasyr – ǵylym men tehnologıanyń altyn dáýiri. Osy jolda materıaldyq qundylyq pen rýhanı azyǵymyzdy shatastyrmaý qajet-aq.
Qazaq eli óziniń oń-solyn tanyp, damyǵan derjavalar qataryna ótýdi kózdeıdi. Sondyqtan alda saıası-ekonomıkalyq hám áleýmettik máseleni túbegeıli sheshý mindeti tur. Osy jáne ózgede saýaldar tóńireginde Qazaqstan Parlamenti Senatynyń depýtaty, Áleýmettik-mádenı damý jáne ǵylym komıtetiniń tóraǵasy Nurtóre Júsippen suhbattasqan edik.
– Joldaý jóninde oı-pikir bildirseńiz...
– Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń bıylǵy Joldaýy Parlament sesıasynyń ashylýyna tuspa-tus 2 qyrkúıekte ótti. Jyl saıynǵy dástúr jalǵasyp keledi. Ótken jolǵysynda kóbinese ekonomıkalyq sıpat pen sol maǵynadaǵy sózder aıtyldy. Jańa ekonomıkalyq baǵdar belgilengen bolatyn. Soǵan saı ekonomıkany ártaraptandyrý isine serpin berildi. Inflásıa birshama tómendedi. Halyqaralyq rezerv qory – 100 mıllıard dollardan asty. Ásirese, Qazaqstanǵa jetpeı turǵany – óńdeý ónerkásibi, taý-ken salasy jáne t.b. jańa ınovasıalyq jańalyqtardy kerek etetin óndiristerdi jyldam júzege asyrý.
Osyǵan oraı ınvestısıany tartý máselesi óte ózekti. Osyǵan da nazar aýdaryldy. Sonymen birge, azamattardyń tabysyn arttyrýǵa qatysty biraz sózder aıtyldy. Eger bul úılesim tapsa, qoldan keletin sharýa ekendigin aıtty. Ekonomıka ósken saıyn orta taptyń kúsheıýi zańdylyq. Bizge shaǵyn jáne orta bıznesti jedel jolǵa qoıý mańyzdy. Elge paıdaly jobalardy kóbeıtý kerektigin atap ótti.
– Bank týraly zańdy jańartýǵa kózqarasyńyz qalaı?
– El ekonomıkasy – memleket ózegi. Sol turǵydan alǵanda kóptegen másele kelesi Joldaýǵa aýysyp otyratyny da zańdylyq. Aldyńǵy jáne keıingi tapsyrmalar keıde tolyq oryndala bermeı jatady. Ásirese, bankter el ekonomıkasyn eseleýde eshteńe istemedi deýge bolady. Sol sebepti de, «Bankter týraly» jańa zań qajet delindi. Básekelestikti belsendi túrde qoldaý sıaqty problemalarǵa, bir jaǵynan zańnyń eskirgendigi eskerildi. Bul óte ózekti zań bolǵaly tur. Óıtkeni, biryńǵaı kredıt alyp, qaryzǵa batýshylardyń qatary kóbeıip ketti. Sondyqtan da bul jańa ýaqyt pen zamanǵa saı zań qabyldanýy kerek dep esepteımiz.
Shyntýaıtyna kelsek, bizdegi respýblıkalyq búdjettiń kiris bóligi oryndalmaı jatyr. Bundaı jaǵdaı qaıtalana beretin bolsa, el damýyn tejeıdi. Búdjettiń qarjysyn barynsha tıimdi paıdalanyp, onyń shyǵystaryn azaıtýǵa qatań baqylaý jasap otyrý qajet.
Memleket basshysy Ulttyq Bankpen birlesip naqty shara qabyldaýdy tapsyrdy. Sondaı-aq, salyq kodeksi jáne búdjettik jaǵdaı týraly da osyndaı másele bar dep aıta alamyz. Bizde strategıalyq qujattar dáıekti, ornyqty túrde oryndala bermeıdi. Sol sebepti de, Prezıdent óz Joldaýynda strategıadan góri taktıkalyq mindetterge kóńil bólgen sıaqty. Bıyl 2025-2029 jyldarǵa arnalǵan Ulttyq damý josparynyń jobasy jarıalandy. Bul qoǵam tarapynan qatty syn tezine túsip, qyzý talqylaý boldy. Biraq ile-shala atalǵan joba yń-shyńsyz qabyldanyp ketti. Osynyń ózi de asyǵystyq pen zerdeleýdiń bolmaı qalǵandyǵyn baıqatady.
Taǵy bir úlken nárse – ol salyqqa qatysty. Salyq kodeksi Parlamentte qarastyrylyp jatyr edi. Endi osynyń qabyldaý merzimin kelesi jylǵa aýystyrdy. Bul memleket búdjetiniń eń bir ózekti túıitkili ǵoı. Kóp kásipkerler salyqtan jaltarý úshin kóleńkeli ekonomıkaǵa baryp, salyq salasyndaǵy problemalar paıda bolady. Osyny retteý úshin arnaıy Parlamentke jańa Salyq kodeksin sapaly túrde jasap, qabyldaýdy tapsyrdy. Bálkim, keler jyldyń orta tusyna deıin Salyq kodeksi jobasyn jan-jaqty pysyqtap, Parlament depýtattary eldiń tarapynan jasalyp jatqan kóptegen usynystardy eskerip, qabyldaýy kerek qoı dep oılaımyz.
– AES elektr tapshylyǵyn azaıta ma?
– Jalpy, Qazaqstanda ǵana emes, AES-ke qatysty osyndaı úderis kóp jerde bar. Bizde de JES-nyń kóbi eskirgen. Ekibastuzdaǵy jaǵdaıdy alyńyz, qatal qystyń kezinde jurt jylýsyz, kóshede qalyp qoıdy ǵoı. Sonyń úshin de, elektr tapshylyǵyn boldyrmas úshin atom elektr stansıasyn salý ózekti bolyp kún tártibine qoıylyp otyr. 6 qazanda jalpyhalyqtyq referendým arqyly sheshý usynyldy. Atom energetıkasyn damytý asa mańyzdy dep sanaımyz.
Óıtkeni, halyqtyń sany artyp, ekonomıka ósken saıyn qýat kózderi qajet bolady. Sol suranysty qamtamasyz etetin atom energetıkasy ekendigi kóptegen elderde bar tájirıbe. Dúnıejúziniń damyǵan jáne damýshy 30 memleketinde 200-ge jýyq AES jumys istep tur. Sonyń ishinde kórshiles Reseıde 36 atom elektr stansıasy bar. Osynyń barlyǵy bizge bolashaqtaǵy jaryq tapshylyǵyn boldyrmas úshin jasalatyn sharýa. Bul 1-2 jyldyń sharýasy emes. Buǵan kem degende 6-7 jyl ýaqyt ketedi. Odan keıin keńestik kezeńde qalyptasqan JES, SES-tiń birazynyń tozyǵy jetip, isten shyǵyp qalýy múmkin. Bul – bolashaqtyń isi.
Jalpy, halyqtyń energetıkalyq tapshylyqty boldyrmaý jónindegi túsinigi bar dep bilemin. Osyny azamattardyń ózi barynsha oılanyp, sheshim qabyldasyn dep referendým kúnin belgilep berdi. Osy referendým qorytyndysyna da kóp nárse baılanysty. Bul – memlekettik sheshimniń qabyldanýyna halyqtyń tikeleı qatysýyn bildiredi. Osy turǵydan alǵanda referendým halyqtyń erki men qalaýyn ańǵartady. Qarsy nemese qoldaǵandyǵy referendým arqyly anyqtalýy kerek. Sol kezde ǵana eshkim-eshkimge ókpelemeıdi. Munyń saıası máni osynda.
– Alashtyqtar ańsaǵan ulttyq memleketke aınalyp kelemiz be?
– Qazirgi Qazaq memleketi – bul naǵyz sol armannyń týyndysy. Alash ardaqtylary Qazaq avtonomıasyn qurý jóninde, Patsha ókimetinen bólinip shyǵyp, ózinshe derbes el bolýdyń alǵy sharttaryn qalyptastyrýǵa umtyldy ǵoı. Al biz búginde Konstıtýsıa boıynsha respýblıkalyq memleketpiz. Iaǵnı memlekettiń barlyq qajetti quqyqtyq negizi qalanǵan. Ata Zańymyz qabyldandy, odan bólek konstıtýsıalyq zańdar men eldiń taǵdyryna áser etetin kóptegen zańnamalar qabyldandy. Sondyqtan bul suraq sál artyqtaý.
Bizge qurylǵan memleketti damytý, álemdik jahandaný jaǵdaıyndaǵy básekede Qazaq elin qaryshtaýdyń jolyn qarastyrǵan jón. Sonyń ishinde ózgelerden oza shappasaq ta, jemqorlyǵy joq, taza memleket qurý kún tártibinde tur. Eldiń qalyptasýyn, 34 jylǵy damý úderisinen kóptegen ózgeristerdiń bolǵanyn aıtýymyz kerek. Ol ózgeristi kórmeıtin adam kórmeıdi.
Memleket basshysy keıingi 5 jyldyń ishinde saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik reformalardy qolǵa alyp, iske asyryp jatyr. Osynyń barlyǵy eldiń erteńine tikeleı qatysty sharalar. Búginde óz nátıjesin beretin zańdar, qabyldanyp jatqan sheshimderdiń barlyǵy Alash arystarynyń armandaǵan azattyǵyn turaqty ustap qalý, ary qaraı damytý, órkendetý, el bolashaǵyn jarqyn etý ıdeıasynan týyndap otyr.
– Ulttyq bolmystaǵy, qolynan is keletin, birneshe tildi meńgergen jas kadrlardy qoldasaq, oń nátıje bola ma?
– Bul boıynsha da atqarylyp jatqan ister barshylyq. Arnaıy «Prezıdenttik kadr» rezervi quryldy. Ár óńirden jaqsy, bilimdi, parasatty, shyn máninde qolynan is keletin, tildi ǵana emes, sharýanyń tetigin tabatyn jastardyń shoǵyryna arqa súıep otyrmyz. Qazir biraz jas azamattar túrli deńgeıdegi memlekettik qyzmetterge taǵaıyndalyp jatyr. Osynyń barlyǵy kadr saıasatynda turaqty sıpaty bar, baǵyt-baǵdary aıqyn, elge adal qyzmet etetin jas azamattardy shyǵarýǵa baǵyttalǵan.
– Almatyǵa bári qushtar. Ýrbanızasıany azaıtý úshin teriskeıde jańa megapolıs salý durys pa?
– Almaty – azattyqtyń aq besigi. Keńester odaǵyn tarqatqan sheshimge osy qalada qol qoıyldy. Táýelsizdiktiń bastaýynda turǵan barlyq zańdardyń negizgi ózegi osynda qabyldandy. Almaty – turmys-tirshilik jasaýǵa óte qolaıly, tabıǵaty keremet, Alataýdyń bókterinde ornalasqan sulý, ásem qala. Bul qalaǵa án, óleń arnamaǵan aqyn-jazýshy joq shyǵar. Almatynyń ereksheligi men qushtarlyq sezimi ár qazaqtyń júreginde bar dep bilemin.
Megapolıs salý ońaı sharýa emes. Keleshekte bul qatarǵa Aqtóbe, Qaraǵandy hám Túrkistan qosylsa, el órkendeýine serpin syılaıtyn kezeńderge aıaq basyp kelemiz.
– «Ana kapıtaly» ulttyq jobasyn qabyldasaq qaıtedi?
– Demografıa – óte ózekti másele. Jaqynda ǵana demografıa saıasatyna qatysty depýtattyq saýal joldadym. Sol saýalda Soltústik Qazaqstan, Qostanaı, Pavlodar, Shyǵys Qazaqstan aımaqtarynda demografıalyq ósimniń baıaý ekenin atap óttim. Shekaralas aýdandardaǵy halyqtyń sany azaıyp jatyr, keıbir qazaq aýyldary jabylyp jatyr. Reseıdegi «Ana kapıtaly» sıaqty baǵdarlamanyń jaqsy jumys istep turǵanyn kórip otyrmyz. Bizge de demografıalyq saıasatty tikeleı júzege asyratyn organ qajet dep esepteımin. Ulttyq «Ana kapıtaly» baǵdarlamasyn qabyldaý arqyly halyqtyń sanyn kóbeıtýge baǵyttalǵan naqty qadam jasaı alamyz.
– Ádiletti qoǵam ornap kele me?
– Memleket basshysy Ádiletti Qazaqstan qurýdy basty maqsat etip qoıdy. Ádiletti qoǵamnyń negizi – zań men tártiptiń ústemdigi. Qabyldanyp jatqan zańdardan, turmys-tirshilikten jańa serpilis pen qoǵamnyń jańarý sıpatyn kórýge bolady. Bul – bir kúnniń sharýasy emes. Qazaqstan azamattary bul úderisterge belsendi qatysyp, óz úlesin qosýy tıis.
Eldiń múddesi úshin aıanbaı jumys isteý kerek dep esepteımiz. Qazaq eli egemen, táýelsiz memleket retinde baıandy damý jolyna tústi. Jolymyz ashyq ári aıqyn, erteńimiz búgingiden jarqyn bolsyn degen tilegimiz bar!
– Kóp raqmet!
Suhbattasqan: Oljas JOLDYBAI.