Hanbıbiniń bes erligi
Búgingi tańda «Nýrıkamal» ánin bilmeıtin qazaq joq. 7- qarashadan bastap búkil kınoteatrlarǵa shyǵatyn osy attas fılm arqyly jurt ony endi burynǵydan da jaqsy, burynǵydan da kóbirek biletin bolady. Al, keshe Shymkentte ótken jabyq kórsetilimnen biz ne baıqadyq?
Fılm melodrama jaryndaǵy jap-jaqsy týyndy bolyp shyqqan. Akterlardyń – Oljas Dálelhan (Turdyqylysh), Farıza Eskermes (Nýrıkamal) jáne Gúlbahram Baıbosynova (Hanbıbi) – baryn salǵany jáne ol eńbektiń jemisin bergeni kórinip tur. Shyǵarmashylyq ujymdy shyn júrekten quttyqtaýǵa ábden bolady.
Ánniń halyq ánine aınalyp ketkeni sekildi, kınofılm de otyz, qyryq, elý jyldan keıin jurt súısinip kóretin dúnıege aınalýy múmkin. Nege biz «tamasha týyndy», «keremet kıno», «klasıka» demeı, «jap-jaqsy melodrama» dep, súıeı salyp otyrmyz? Másele «bitken iske minshi kópte» emes, ánniń mán-maǵynasy áıel mahabbatynyń trıýmfy men erkektik bolmystyń tragedıasy ekendiginde jatyr. Fılm, bizdiń oıymyzsha, kúıeýiniń ózge qyzǵa ǵashyq bolyp jazǵan mýzykasyn tyńdap otyryp, «tolyqqandy dúnıe týýyna kómekteseıin» dep, áıeldigin aqyndyǵyna jeńgizip, «Aspandaǵy aı ma dedim, jastyq shaǵym qaıda meniń?» dep bastalar óleń jazǵan soń «seniń aıtqyń kelgeni osy ǵoı?!» dep, ony kúıeýiniń qolyna ustatqan Hanbıbiniń budan keıingi taǵy eki erligi týraly bolýy kerek edi. Fılmniń aty da «Hanbıbi» bolýy tıis edi. Sebebi, ánniń ózin án etip turǵan onyń mýzykasy emes, «Nýrıkamal, kamalym-aı!» dep úzdigip, jan syryn jer-jahanǵa jarıalap turǵan óleńi. Jalpy, «Qorlan», «Ǵalıa» dep, qazaqta qyzdyń atymen atalǵan án bar-joǵy bes-altaý ǵana. Bul – biregeıi.
Al, óleńdi óleń etip turǵan – Hanbıbiniń birtýar jaratylysy. Týǵanda «ińgálap» jylamaı týǵan, onyń ústine Qurmanǵasy babasy sekildi jon arqasyndaǵy jarty qarys jalymen týǵan náresteni jerden kóterip alǵan kindik sheshesi: «Átteń, ul bolǵanyńda Esenqaranyń soryn kesetin-aq bala bolatyn ekensiń!» degen, 9-klasta oqyp júrgende T.Aıbergenovtiń «Sen shyqqan bıik joq áli, sen shyǵar bıik joǵary» degen batasyn alǵan Hanbıbiniń Turdyqylyshqa qatysty taǵy tórt erligi jaıly bolýy tıis edi. Birinshi erlik bul oqıǵadan biraz jyl buryn oryn alady.
Turdyqylysh on bes jyl kezekte turyp, «Jıgýlı» jeńil avtokóligin satyp alady. «Attyń ústiniń jeligi bolady» deıdi qazaq. Al, «Jıgýlı» o zamanda kóp adamnyń qoly jetpeıtin tulpar. Onyń ústine ózi kompozıtor bolsa, ózi stýdentterdi kúzde júzim terýge aparsa... Sonda júrip, qasynda stýdent qyz bar, mas kúıde jol apatyna ushyrap (abyroı bolǵanda, qyz aman), aýrýhana túsken, ústinen is qozǵalǵan kúıeýin Hanbıbi abyroısyzdyq pen abaqtydan qalaı aman alyp qaldy deseńizshi!
Joldasynyń taǵdyry qolyna túsken obkom hatshysy Sansyzbaı Bekbosynovqa baryp, mán-jaıdy aıtqanda, hatshy: «Esiń durys pa ózińniń? Kúıeýiń araq ishedi, mas bolady, eshe qasynda qyz bolady. Al, bul kelip, máshınemli jóndetip ber deıdi. Aqyndarda bir sharık jetispeıdi degen ras eken ǵoı. Kúıeýińniń qylyǵy aryz jazatyn is qoı, meniń áıelim bolsa sony ister edi» dep, tań qalady. «Jaza almaımyn» deıdi bul. «E, nege?» «Ol – jalǵyz, jetim ósken jigit. Jetimdiktiń ne ekenin siz túsinbeısiz. Bir emes, birneshe shesheniń taıaǵyn jeý, tezinen ótý degenniń de ne ekenin bilmeısiz. Endi jettim be degende, áıeli ǵana emes, ári dosy, ári joldasy men sóıtsem, dos basyna is túskende, «jaý jaǵadan alǵanda, bóri etekten alady» bolmaı ma? Er jigittiń qanaty – at emes pe, atqa minse nesi aıyp? Seri jigittiń qaısysy sulý qyzdan kende, qasynda qyz otyrsa nesi aıyp? Bárimiz bir-aq ret ómir súretin mynaý jalǵanda adam janyn biz uǵynsaq nesi aıyp?»
Bul sózdiń bári aýzynan emes, júreginen tógilip jatqanyna ózi ǵana kýá. «Synsa temir synypty, ol qalpyna keler. Adam ólse, ol qaıtyp kelmeıdi. Bir bilmestik ketken eken, kázir adam da, qoǵam da ony keshirmeıdi, keshirimshildikke taǵdyr tapshylyq jasaǵan. Sonsha aıqaılaısyz, sol temirdi jóndeýge kómekteser degen ótinishpen kelip edim, ókinishpen ketemin».
Sony aıtyp, ornynan túregelgende basyn kótergen hatshynyń eki betin jýyp otyrǵan jasty kórip, «ne boldy, aǵa?» deıdi sasqanynan. «Eshteńe emes, tek sen meniń ómirimdi eske saldyń... Otyr, qaraǵym, otyr. Sen aqyn ǵana emes, azamat áıel ekensiń. Saǵan jolyqqan jigittiń mańdaıynyń baǵy bes eli eken. Átteń, sendeı adam az. Al, mashınańdy ýaıymdama, jóndetip beremin».
Men óz basym osynaý monologty qazaq áıeliniń súıgen jaryn aqtap alýdyń eń ozyq úlgisi retinde advokattardyń álemdegi eń úzdik sózder jınaǵyna kirgizer edim. Munyń qasynda Plevakonyń sháınek urlaǵan orys kempirdi qorǵaǵan áıgili sózi túkke turmaıdy...
Kınofılmge qaıta oralaıyq. Hanbıbi óleń jazyp qoıa salmaıdy, ol Nýrıkamalǵa «quda túsýge» ózi barady. «Sen tyńsyń ǵoı, bir ul týyp ber. Meniń kúıeýim jaman jigit emes. Seniń paıdań – baıly bolyp qalasyń. Onyń paıdasy – balaly bolyp qalady. Ekýmizdiń aramyzda bir tentek júre bersin».
Hanbıbiniń óziniń paıdasy qaıda? Bul týraly sóz joq. Óıtkeni, ol týraly oılamaǵan da, bar kóksegeni – jan jarynyń baqyty bolǵan. «Bul týraly Turekeń ne der eken?» «Sen kelisseń baryp aıtamyn».
Aıtady. Bosa da ishi jylap, órtenip, syrty qýanyp turyp aıtady. Óıtkeni, apalarymyz baıaǵy zamanda-aq aıtyp ketken: «Jan bermek – bar, jar bermek – joq!» Gerold Belger ákesin soǵys kezinde úsh ret «eńbek maıdanynan» alyp qalǵan jerlesteri jaıly «Bul tek qazaqtyń ǵana qolynan keletin erlik!» degen edi. Hanbıbiniń bul erligi tek qazaq qyzynyń ǵana qolynan keletin erlik. İrilik. Qazaqta aqyn kóp, irilik kórsete alatyn aqyn – az....
Hanbıbi aıtqanmen, kompozıtor áıeliniń «Nýrıkamalǵa úılen» degen usynysyn «bir kempirden ketip, ekinshisine bar deısiń be?» dep, qabyl almaı tastaıdy, basqa bir jastaý, ulty ózge áıelge ketip qalady. Mine, tragedıa! Tragedıa bolmasa, jarq etip janǵan ǵashyqtyq oty nege jalp etip óship qaldy? Aqyn apamyz da ony ot dep, ot degen qasıetti zat, qasterli uǵym dep, «biz ekeýmiz ǵana baqytty bolmaıyq, úshinshi adam da baqytty bolsyn, ózin súıgen adamǵa qosylsyn, ana bolý, perzent súıý baqytyna bólensin, óz baqytymmen, qýanyshymmen bóliseıin, kóbeıe tússin» degen saf altyndaı taza, tańǵy shyqtaı móldir sezimmen barǵan joq pa sondaı qıyn qadamǵa?..
Aqyn Hanbıbi sonda da bolsa «jas áıelińniń aldynda júziń tómen bolmasyn» dep, kúıeýin atqa, óziniń elý jyldyq ıýbıleıine eli syılaǵan «Volgaǵa» mingizip jiberedi... Erlik demeı, irilik demeı kórińiz muny... Ádette jurttyń bári «Nýrıkamaldyń» tarıhynyń nemen aıaqtalǵanyn bilgisi keledi. Al, onyń osyndaı, erkekterdiń kóbinese basyndaǵy baǵyn baǵalaı bilmeıtindigimen aıaqtalǵanyn bilmeıdi. «Adaspaımyn degen jigitti, qarańǵy tuman adastyrady» desek te, Turdyqylyshtyń baqıǵa keıingi úıinen de emes, hospısten attanýy bóriktilerdiń bárine de oı salýy tıis...
Shirkin, Hanbıbiniń osy tórt erligi kınoda tarqatylyp kórsetilgende ol qatardaǵy melodramadan tragedıaǵa, oı salar tragedıaǵa aınalar edi-aý deısiz. Átteń, kınogerler áýel bastan melodrama túsirýge nıettengen, tereńge boılaǵysy kelmegen. Al, eger tómende sóz bolatyn ózge oqıǵalar da kınoǵa arqaýǵa bolǵanda, Hanbıbiniń bolmysy jarqyrap ashyla túser edi-aý, sonda fılm «qazaqtyń klasıkalyq kınofılmderi» degen qatardan oıyp oryn alar edi-aý, qazaqtyń kim ekenin onyń ózine de, ózgege de tanyta túsetin teńdessiz dúnıe bolar edi-aý deısiz...
«SENSİZ QALAI ÓMİR SÚREM?
SENSİZ QALAI ÓLEM ENDİ?!..»
...1990 jyly Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń ekinshi hatshysy Qalaýbek Tursynqulov bastaǵan bir top aqyn-jazýshyǵa Shymkentten Muhamedjan Rústemov, Marhabat Baıǵutov, Ámze Qalmyrzaev jáne Hanbıbi Esenqaraeva qosylyp, bári Tashkentke barady. Olardy Ózbekstan JO ekinshi hatshysy Tahır Malık bastaǵan bir top áriptesi kútip alady. İshterinde Bostandyq (burynǵy Qazaqstannyń jeri) aýdandyq gazeti redaktorynyń orynbasary aqyn Nurbıbi Omarova bar. Keshki asty Ózbekstannyń Qaharmany, Hamza atyndaǵy memlekettik syılyqtyń laýreaty Saıd Ahmadtyń qolynan ishken qonaqtarmen bul kezdesý (biz ol jaıǵa qaıta oralamyz) Ǵazalkent qalasyndaǵy Abaı atyndaǵy mektepte bastalyp, Domalaq aýylynda jalǵasatyn bolyp aıaqtalǵanda eki bıbi qajettilikpen syrtqa shyǵyp ketpeı me? Onda bógelińkirep qala ma, áıteýir, kelse aýlada ...jan adam qalmapty. Ómirinde bundaı qorlyqty kórmegen Hanbıbi tas-talqan bolyp ashýlanyp, qaıtyp ketpek bolady. Nurbıbi ólerdegi sózin aıtyp júrip, kósheden bir mashınany ustap, kórshi aýyldaǵy mektepke keledi ekeýi. «Kirgenimiz bar bolsyn, zal toly adam bizge ańtaryla qarady» dep eske alady Nurbıbi. «Sahna tórinde otyrǵan qonaqtar, aýpartkomnyń birinshi hatshysy Akbaraly Iýlchıev oryndarynan turyp, bizdi tóralqaǵa shaqyryp jatyr. Hanbıbi ápkem olardyń eshbirin elemeı, art jaqtaǵy oryndyqtardyń birine otyra saldy. Eki jaqqa jaltaqtap men turmyn...
Akbaraly Iýlchıev:
-Eger Siz tórge shyqpasańyz, biz de tórden túsemiz, - dedi amaly quryp.
Ol kezdegi qylyshynan qany tamyp turǵan aýpartkom hatshysyna solaı degizgen qaıran Hanbıbi ápkem-aı! Nazyńyz netken kúshti edi!
Tórge shyǵyp otyra bergende, aqyn Esenǵalı Raýshanov:
–Qaıda júrsińder?! – dep kúńk ete qaldy.
–...! – Hanbıbi ápkemniń aýzynan sondaı bir sóz shyqty, olardyń báriniń aýyzyna qum quıyldy...
Kezdesý kóńildegideı ótip jatty. Hanbıbige sóz berilgende, eshteńe bolmaǵandaı, jaıdary qalpyn taýyp, sóılep ketti»
Eń qyzyǵy áli alda. «Kezdesý ertesine Nızamı atyndaǵy pedınstıtýtta jalǵasty. «Sol jerde keshegi tastap ketken aǵalaryna, Tahır Malıkke arnap Hanbıbi óleń oqydy:
SOL BİR SEZİM
(Ázil-shyny aralas)
Úniń – qońyr, tiliń – maıda.
İshke búger syrym qaıda?
Alyp-ushqan aq kóbelek,
Otty kórse urynbaı ma?
Taǵdyr bizdi tildestirip,
Tapqandaımyz úndestilik.
Asqar taýǵa alyp kettiń,
Aq boz atqa mingestirip.
Senimge baı sezimmenen,
Qýanyshtan kóz ilmegem.
Jyly-jyly sózińmenen,
Baqytty edim ózińmenen.
Nazarynda em asqaq kóptiń,
Jaýdyrattyń, jasqap nettiń?
Abaısyzda adastyq pa,
Álde ádeıi tastap kettiń?
Taýlar qandaı, aspan qandaı?
Bir muńly kúı bastalǵandaı.
Aldy-artyńa qaramadyń,
Alımentten qashqan jandaı.
Bir baryp, bir kelsek dep em,
Jaqsy áserdi bólsek dep em.
Qas arlandaı ǵaıyp boldyń,
Óligin de kórsetpegen.
Ańyzdaǵy Tólegendi,
Qıalyma bólegem-di.
Sensiz qalaı ómir súrem?
Sensiz qalaı ólem endi?!..
Onsyz da uıattan qysylyp otyrǵan Tahır Malık apamnyń qolyn qaıta-qaıta alyp: «Bul óleńińizdi men satyp alaıyn, el-jurtqa máshhúr etpeı-aq qoıyńyz», - dep jalpyldap jatty. Ásheıinde de sózdi bir-aq túıetin Han-apa:
-Meniń óleńim de ózim sıaqty – satylmaıdy. Onyń quny qonaq kúte almaıtyn sen sıaqtylardyń básimen teń, - dep qoıyp qaldy».
Qarańyzdarshy, etti aıtasyz, súıekten ótip ketetin sóz ǵoı bul: «Sensiz qalaı ómir súrem? Sensiz qalaı ólem endi?!..»
«Maqtamen baýyzdady» dep osyny aıtady! Sol sátte jerdiń tesigi bolǵanda Tahır Malıkov oılanbaı kirip keter edi-aý...
Nege Hanbıbi Iýlchıevti basyn ıdirgenin qanaǵat tutpady?
Sebebi, bunda jeke adamnyń emes, tutas ulttyń Ary men Namysy taptalyp tur. Bes birdeı ózbek jazýshysynyń esine – eń bolmasa sahna tórine otyrǵanda – aqyn qyzdyń túspeýi múmkin emes qoı. Durysy, eske túsken shyǵar, biraq, ne de bolsa ózimizdi masqaralamaı, mektepten shyqqansha artyn kúteıik degen bolar. Onyń ústine qazaqpen ómir boıy básekeles halyqqa, áskıaǵa (ájýaǵa) usta ultqa qazaqtardyń bul jaǵdaıdan qalaı jol taýyp shyǵary qyzyq kóringenine kúmán joq. Ózbektiń áskıasynyń ne ekenin Arqanyń ańqaý qazaǵy bilmeýi múmkin, kúndelikti bazary men «bálnısasy» Tashkent bolyp kelgen kúngeıdegi bes aýdannyń qazaǵy ony óte jaqsy biledi. Saryaǵashtyqtar úshin ol óz úıindeı tipti...
Túsingen adamǵa odan da buryn aralaryndaǵy «arpa ishinde bir bıdaı» jalǵyz qyzdy izdemegen sabaýdaı-sabaýdaı segiz qazaq azamatynyń qateligi – adam keshirmes qylyq. Kishkentaı bolyp kóringen nárseniń artynda óte úlken másele tyǵylyp turǵanyn kórgen aqyn qyz ertesine qamyrdan qyl sýyrǵandaı etip, ózbekterge ólgenshe esten shyqpas sabaq ta berip, ári óziniń qandastarynyń da, demek, óz halqynyń da abyroıyn saqtap qalyp otyr.
Júreginde namysy jalyndap janyp turmasa, Hanbıbi osynsha kúıip-piser me edi? Jany órtenip bara jatqan soń Jaratýshy da onyń aýzyna dáál kerek jerinde ottan da ystyq sózdi salyp tur ǵoı...
«Jigittiń quny – júz jylqy, ary – myń jylqy» deıtin, «ólimge berer janym bar, pendege berer arym joq» deıtin, «malym – janymnyń sadaǵasy, janym – arymnyń sadaǵasy» deıtin uǵymdy ata-anasy sanasyna esin bilgennen sińirip ósirgen qazaqtyń er-azamaty joq búginde. Bar bolsa, Tashkentte Hanbıbini shyryldatyp qoımas edi ǵoı segiz seri...
Sirá, erteli-kesh «Nýrıkamalǵa» qaıta oralyp, «Hanbıbi» degen atpen keńeıtip túsirmeı tynbaımyz-aý osy...