Bul kún kezdeısoq tańdalmady, dál 1989 jyly 28 aqpanda belgili qazaqstandyq aqyn jáne qoǵam qaıratkeri Oljas Súleımenov bastaǵan belsendiler bastamasymen «Nevada – Semeı» halyqaralyq antıadrolyq qozǵalysy quryldy.
ÓKQ brıfıńine qatysqan qozǵalys ókilderi onyń qalyptasý tarıhy men josparlary týraly aıtyp berdi, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Qozǵalys kúshimen Semeı synaq polıgony jabylyp, álemniń basqa polıgondarynda jarylystar ótkizýge moratorıı jarıalandy. Osy maqsattarǵa jetý úshin álemde kóptegen sherýler, mıtıńiler, konferensıalar, forýmdar ótkizildi.
«Nevada-Semeı» halyqaralyq antıadrolyq qozǵalysynyń vıse-prezıdenti Valerıı Jandaýletov óz estelikterimen bólisti.
«Bul oqıǵa bizdiń elimiz úshin óte mańyzdy, óıtkeni «Nevada-Semeı» qozǵalysynyń qalyptasýy qazaqstandyq Táýelsizdigimizdiń ózindik sımvoly boldy. Keńes Odaǵy kezinde ıadrolyq synaqtardyń zıansyzdyǵy týraly jalǵan aıtylyp, onyń zıany jaıly barlyq faktilerdi qalaı jasyrylyp kelgenin bárińiz jaqsy bilesizder. 28 aqpanda Oljas Omaruly halyqty kóterip, Jazýshylar odaǵyna kelýdi usyndy. Olar kitapsúıer qaýymnyń basyn qosamyz degendi jeleý qylady. İs júzinde bul barlyq óńirlerden kelgen ókilderdiń kezdesýi boldy. Adamdar osy ıadrolyq synaqqa jáne ıadrolyq polıgondy jabý týraly talapqa narazylyq bildirý úshin keldi. Bul kúni adamdar Jazýshylar Odaǵynyń zalyna syımady, kósheni qorshap aldy, alańǵa shyqty, osylaısha «Nevada-Semeı» qozǵalysy paıda boldy», - dedi ol.
Sondaı-aq, V.Jandaýletov 1989 jyly qozǵalys sol jylǵa josparlanǵan 18 ıadrolyq jarylystyń 11-in boldyrmaǵanyn eske saldy.
Antıadrolyq qozǵalysty uıymdastyrýdaǵy zor eńbektiń artynda qoǵam qaıratkeri, aqyn jáne jazýshy Oljas Súleımenov tur, bul týraly brıfıńke qatysqan belgili ekolog jáne «Tabıǵat» Qazaqstan qaýymdastyqtary men kásiporyndarynyń ekologıalyq odaǵynyń basshysy Mels Eleýsizov atap ótti.
«Oljas Omaruly adamzat tragedıasyn toqtata aldy. Óz ýaqytynda, dál 1989 jyly men onyń KSRO Joǵarǵy Keńesine saılaý naýqany boıynsha kómekshisi boldym. Sodan keıin oǵan polıgonnan ushqysh jarylys bolyp, gazdar shyǵaryldy dep qońyraý shaldy. Sodan keıin bizdiń «Nevada-Semeı» qozǵalysy bastaldy. Al qazir 35 jasta, qozǵalys áli de óz jumysyn jalǵastyrýda, ol ómir súredi, óıtkeni álemde eshteńe ózgermeıdi, qarý jarysy jalǵasýda. Endi, meniń oıymsha, qozǵalys kúshti pozısıany alady. Eger biz polıgonnyń jumysyn toqtatqan bolsaq, qazir qarý-jaraq jarysyn toqtatý kerek. Barlyǵymyzǵa óte mańyzdy jumys kútip tur», - dedi ol.
Iadrolyq qarýǵa qarsy qozǵalysty uıymdastyrýdyń maqsaty - Semeı polıgonyn jáne álemniń barlyq ıadrolyq polıgondaryn jabý, áskerı maqsatta ıadrolyq synaqtardy toqtatý, ıadrolyq soǵys qaýpin joıý. Sol maqsatpen «Nevada-Semeı» qozǵalysynyń jastar qanaty quryldy, dep atap ótti óz kezeginde Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ janyndaǵy jastar uıymynyń tóraǵasy Gýljanat Tanabekova.
«Nevada-Semeı» jastar qozǵalysy 2016 jyly Oljas Súleımenov pen Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń burynǵy rektory Ǵalymqaıyr Mutanovtyń basshylyǵymen uıymdastyryldy. Biz qozǵalys isi óshpeýi, jalǵasýy jáne umytylmaýy úshin maqsat qoıdyq. Qazirgi ýaqytta mundaı jastar qanattary elimizdiń basqa joǵary oqý oryndarynda da jumys isteıdi», - dep bólisti ol.
«Nevada – Semeı» halyqaralyq antıadrolyq qozǵalysynyń ǵylymı hatshysy Lúdmıla Prýs jastardyń ıadrolyq qarýǵa qarsy kúrestegi rólin atap ótti.
«Birneshe jyl buryn bizdiń qozǵalysymyzdyń jetekshisi Oljas Omaruly Súleımenov osyndaı bastama kóterdi – álem estafetasyn jastarǵa berý. Biraq bul estafetany jastarǵa berý úshin olardy eseıtý kerek, olarmen jumys isteý kerek. Biz, bizdiń qozǵalys, úlken jumys jasadyq. Qazaqstannyń Pavlodar oblysyndaǵy óńirleriniń birinde jastardyń bastamasy boıynsha osy alánstyń shtab-páteri Pavlodarda ornalasqan antıadrolyq jastar alánsy quryldy. Al balalar úlken jumys atqarýda. Olar kóptegen elderdiń jastarymen baılanys ornatty. Qazir Jahandyq jastar bitimgershilik qozǵalysyn qurý boıynsha jumys júrgizilýde. Bul da óte úlken jumys. Jastar jyl saıyn Baıanaýylda forýmdar, beıbitshilik lagerlerin ótkizedi. Bizdiń jastar keremet. Osyǵan baılanysty olarǵa úlken jumys kútip tur, biraq biz olarǵa kómektesemiz», - dedi ol.
Jastar uıymynyń qyzmeti sheńberinde ıadrolyq qarýdy synaý saldarymen baılanysty ekologıalyq problemalardy sheshý úshin búkil Qazaqstan jastaryn biriktirý maqsatynda «Nevada-Semeı» qozǵalysynyń ıdeıalaryn ilgeriletýge baǵyttalǵan jospar ázirlendi.
«Qozǵalysta problemalyq komıtet (radıasıa, ekologıa, densaýlyq) quryldy, ol qozǵalys búgingi kúnge deıin jumys isteıtin baǵdarlamany qurdy. Bul jer men adamdy jandandyrý baǵdarlamasy. Al Oljas Omaruly bul baǵdarlama birneshe bólimderden turatyndaı bastama kóterdi: taza aýa, taza sý, taza jer, taza ónim jáne adamı qatynastardyń tazalyǵy. Bizdiń problemalyq komıtet ǵylym men óndiristiń ártúrli baǵyttary boıynsha 32 saraptamalyq keńesti qamtydy. Munda belgili ǵalymdar jumys istedi», - dep qosty Lúdmıla Prýs.
Jastar qazir «Taza el – taza planeta» baǵdarlamasymen jumys isteýde. Olar baǵdarlama jasaıdy jáne jumysty josparlaıdy. Bul jumys tek basqa ýnıversıtetterdiń, basqa elderdiń jastarymen ǵana emes, sonymen birge qozǵalys, jer men adamnyń qaıta órleý baǵdarlamasymen baılanysty naqty ekologıalyq baǵyttarmen de baılanysty.
«Nevada – Semeı» halyqaralyq antıadrolyq qozǵalysynyń ardagerler keńesiniń tóraǵasy Maıdan Ábishev ıadrolyq polıgonnan zardap shekkenderdiń tizimin jasaý boıynsha jumys áli aıaqtalmaǵanyn atap ótti.
«Qozǵalysymyz, bizdiń ǵalymdar osy ispen aınalysady. Biraq, negizinen, biz memlekettik mekeme de, memlekettik joǵary oqý oryndary da emespiz. Biz jaı ǵana qoǵamdyq uıym sıaqtymyz. Muny Semeı qalasynda ornalasqan radıasıalyq medısına jáne ekologıa ınstıtýty naqty júzege asyrady. Sandy qalaı anyqtaýǵa bolatyn jalǵyz ádis bar. Olar tis emalynyń paramagnıttik rezonanstyq sıgnaly arqyly joıylady. Bul álemdegi tis emalynyń ınfeksıa dárejesin anyqtaýdyń jalǵyz ádisi bolyp shyǵady. Munda ekinshi suraq týyndaıdy - barlyǵynyń bir jerde bolǵany bolmaıdy. Mysaly, 4 aımaq bar: tótenshe aımaq, kúsheıtilgen aımaq jáne t.b. Onda 0-den 100 berge deıin (rentgenniń bıologıalyq balamasy). Mysaly, 100 ber maksımaldy, tótenshe. Eń azy 7-den 35-ke deıin. Onymen aınalysady. Biraq olardyń kemshiligi bar, qajet qurylǵylar joq. Biraq olar kómekteskisi keletin japondarmen aınalysýdy sheshti. Bul jumystyń qazirdiń ózinde bastaldy. Biraq zardap shekkenderdiń tolyq tizilimi áli joq. Biraq jumys júrgizilýde. Bul jumystyń basy qalandy», - dedi ol.
Semeı polıgony týraly kóptegen kitaptar, ǵylymı eńbekter jazylǵan.
«Oljas Súleımenov týraly «Óz jeriniń elshisi» atty tamasha kitap shyqty. Biz taǵy birqatar basylymdardy josparlap otyrmyz. Mysaly, óńirlerde bola otyryp, biz osyndaı aýdıtorıamen birden jaýap berý múmkin emes suraqtar aldyq. Sondyqtan da osyndaı kitapty «Semeı polıgony suraqtar men jaýaptarda» shyǵarýdy josparlap otyrmyz. Josparymyzda birqatar basqa kitaptar da bar. Meniń oıymsha, biz baspa qyzmetin jalǵastyramyz», - dep qorytyndylady Lúdmıla Prýs.