Ǵylym – qashannan bolashaq kepili. Al búkil ǵumyryn ǵylymǵa arnaǵan, esimi elimizge keńinen tanymal Muhtarbaı Ótelbaev Qazaqstannyń kórnekti matematıgi, Qazaqstan Ulttyq Ǵylym akademıasynyń akademıgi, fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, profesor. Qazaq ǵylymynyń damýyna ólsheýsiz úles qosqan tanymal tulǵa. Aıtýly ǵalymnyń eńbegi matematıkalyq zertteýlerimen ǵana emes, ǵylymǵa degen sheksiz adaldyǵymen de erekshelenedi. Jastarǵa aqyl-keńesin aıtyp, baǵyt berýden bir talmaǵan jan jaqynda ǵana Almatydaǵy Jambyl Jabaev atyndaǵy №161 lıseı oqýshylarymen kezdesken edi. Tómende ǵalym men oqýshylar arasyndaǵy saýaldar tóńireginde órbigen suhbatty usynyp otyrmyz.
Bul joldy táýekeli jetkender ǵana tańdaıdy
«Ǵylym jolyn táýekeli jetkender ǵana tańdaıdy» degen támsil bar. Bul áste durys aıtylǵan sóz. Muhtarbaı Ótelbaevtyń da ǵylymǵa basqan árbir qadamy onyń qaısarlyǵymen, tabandylyǵymen erekshelenedi. Kim bilgen, sonaý keńes dáýirinde qarapaıym qazaq aýylynan shyqqan balanyń álemdik deńgeıdegi matematıkke aınalaryn.
Degenmen, bul naǵyz eńbek pen aqyl-oıdyń jemisi. Ol myńjyldyqtyń eń kúrdeli esepteriniń biri – Nave-Stoks teńdeýleriniń sheshimin tabýǵa tyrysty, al onyń shákirt tárbıeleýdegi eńbegi tipti bólek áńgime. Búgingi tańda profesordyń jetekshiligimen daıyndalǵan ondaǵan ǵylym kandıdattary men doktorlar elge qyzmet etip júr.
Atalmysh mektep oqýshylarymen bolǵan kezdesýde Muhtarbaı Ótelbaev ǵylymdaǵy basty jetistikterin, jasandy ıntellekt pen jańa tehnologıalar týraly oılaryn, ǵylymǵa adaldyq pen eńbekqorlyqtyń mańyzy týraly aıtyp, bolashaq jas ǵalymdarǵa aqyl-keńesin berdi.
«Men mektepti tolyq bitirgen joqpyn…»
– Muhtarbaı aǵa, bizdi sizdiń balalyq shaǵyńyz ben bilim alý jolyńyz qatty qyzyqtyrady...
– Men sonaý bala kezimnen bilimge qushtar bolyp óstim. Tek mektepte uzaq oqı almadym. Sosyn tehnıkalyq ýchılıshege, keıin ýnıversıtetke tústim. Alaıda, áskerge shaqyrtý alǵannan keıin oqýdan qol úzýge týra keldi. Áskerı boryshymdy ótep bolǵan soń, ǵylymǵa qaıta oraldym. Onda da aldymen aýyl mektebinde jumys istep, sosyn ýnıversıtetke túsip, Máskeýge kettim.
Shyny kerek, ol jaqta maǵan ońaı bolǵan joq. Keıbir profesorlar meniń qabiletime, bilimime kúmánmen qarady. Biraq men tabandylyq tanytyp, jumysymdy jalǵastyra berdim. Sońynda kandıdattyq, keıin doktorlyq dısertasıa
qorǵadym. Keńes dáýirinde, ásirese, qazaq aýylynan shyqqan adam úshin, bul – úlken jetistik edi. Sondyqtan men aıtar edim, qashanda alǵa qaraı umtylý kerek, sonda ǵana adam jigerlene túsedi.
«Ǵylymnyń patshasy – matematıka»
– Bul salaǵa qyzyǵýshylyǵyńyz qalaı paıda boldy?
– Meniń ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyǵym erte jastan bastaldy. Mektepte oqyp júrgende-aq matematıka pánine erekshe yqylas tanytýshy edim. «Ǵylymnyń patshasy – matematıka» dep tegin aıtylmaǵan ǵoı. Bul qyzyǵýshylyq meni Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń Mehanıka-matematıka fakúltetine alyp keldi. Týǵan jerden jyraqta júrip ilim-bilim izdedim. Aqyry, ony 1969 jyly támamdadym. Mine, úzdiksiz bilim meniń jolymdy ashqan sıaqty. Keıinnen ǵylym jolyndaǵy izdenisterim meni fýnksıonaldyq analız jáne onyń qoldanbalary salasyna baǵyttady.
– Qazir elimizdiń ǵylym salasynda júrgen kóptegen ǵalymdar sizdiń mektebińizden ótkenin aıtady...
– Meniń jetekshiligimmen 65 kandıdattyq jáne 8 doktorlyq dıssertasıa qorǵalǵan eken.
Árıne, men barlyq shákirtterimniń tabysyn árqashan maqtan etemin. Óıtkeni, Qazaqstanda matematıka salasynda joǵary dárejeli mamandardyń sany az bolǵandyqtan, biz barynsha kóp maman daıyndaýǵa tyrystyq. Áli de bul jolda eńbek etýimiz kerek.
Adamdar tehnologıaǵa tym táýeldi bolyp barady
– Degenmen, keıde qazirgi ǵylymnyń damýy men qaýipi týraly pikirler de aıtylyp qalady, Sizdiń bul jóninde pikirińiz qandaı?
– Iá, ondaı pikirdiń bary ras. Óıtkeni, ǵylym qarqyndy damyp keledi, progrespen birge qaýip-qaterler de joq emes. Mysaly, jasandy ıntellekt (JI) – óte qýatty qural, kúrdeli esepterdi sheshe alady, adam ómirin jeńildetýge kómektesedi. Biraq ony sanasyz qoldaný úlken qaýipke aınalary sózsiz.
Shyny kerek, qazirgi kezde adamdar tehnologıaǵa tym táýeldi bolyp barady. Tipti, balalar burynǵydaı kóbeıtý kestesin jattamaıtyn boldy. Qazir onyń ornyn almastyratyn kálkýlátor bar. Biraq bul da jaqsy emes. Máselen, eger aıaqasty tehnıka qatelesse she? Sondaı-aq, myna jasandy ıntellekt degenińiz de ot sıaqty dúnıe. Ony durys qoldansa, paıdasy mol, biraq baqylaýsyz qalsa, úlken zıan keltirýi ábden múmkin.
Shynaıylyq pen dáldik mańyzdy
– Ǵylymdaǵy eń úlken jetistigińiz týraly aıtsańyz...
– 2014 jyly men Nave-Stoks teńdeýleriniń sheshimin taptym dep jarıaladym. Bul teńdeýler gıdrodınamıkada suıyqtyqtar men gazdardyń qozǵalysyn sıpattaıdy jáne myńjyldyqtyń eń kúrdeli jeti esebiniń biri bolyp sanalady.
Alaıda, ýaqyt óte álgi meniń sheshimimnen qatelikter bar bolyp shyqty. Men buǵan qatty kúızele qoımadym. Bul men úshin úlken sabaq boldy. Eń bastysy, ǵylymda shynaıylyq pen dáldiktiń mańyzdylyǵyn taǵy bir ret kórsetip berdi.
– Siz úshin búgingi qoǵamdaǵy basty máseleler qandaı? Olardy sheshýdegi ǵylymnyń rólin qalaı baǵamdar edińiz?
– Árıne, bul rette birneshe mańyzdy máseleni aıtar edim. Eń aldyńǵysy – qaladaǵy keptelister. Buǵan mysyl – kún saıyn adamdardyń 2-3 saǵat ýaqyty jolda ótedi. Bul olardyń energıasyn joǵaltady, eńbektegi ónimdiligin azaıtady. Taǵy biri – Jer silkinisi qaýpi. Elimiz seısmıkalyq belsendi aımaqta ornalasqandyqtan, bizge apattyń aldyn alatyn, ıaǵnı erte eskertetin júıeler qajet. Sosyn, úshinshi bir másele – jastar arasyndaǵy jalqaýlyq der edim. Óıtkeni, kóbine qazirgi zaman jastary ońaı jol izdeıdi, biraq eńbeksiz shynaıy jetistikke jetý múmkin emes.
Adam jibergen qatelikterinen sabaq alýy kerek
– Bolashaqta ǵylym jolyn tańdaǵysy keletin jas ǵalymdarǵa qandaı keńes aıtar edińiz...
– Eń aldymen, eńbekqor bolý kerek. Sosyn adam boıyndaǵy daryndylyq mańyzdy. Biraq tabandylyq pen tynymsyz eńbek odan da mańyzdyraq. Ekinshiden, óz betińizshe oılap, basqalardan daıyn sheshimderdi kútpeńiz. Úshinshiden, qatelikterden qoryqpańyz, tipti uly ǵalymdardyń ózderi de qatelesken. Eń mańyzdysy, adam jibergen qatelikterinen sabaq alý kerek.
– Ǵylym jolyndaǵy, jalpy ómirlik tájirıbeńizden estelik bolar oqıǵa esińizde me?
– Kezinde dısertasıa qorǵaý barysynda kóptegen qıyndyqtar boldy. Sol jolda ártúrli adamdarmen, aýyl muǵalimderinen bastap, álemge tanymal akademıktermen kezdestim. Degenmen, bul tájirıbelerdiń de kómegi boldy. Maǵan ǵylymnyń tek teorıa emes, ómirdiń bir bóligi ekenin túsinýge kómektesti.