Bıyl belgili shyǵystanýshy, túrkitanýshy, mádenıettanýshy ǵalym, qazaq dıplomatıasynyń qaıratkeri Murat Muhtaruly 80 jasqa toldy. Asyldyń synyǵy Murat Áýez – Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, «Altyn asyq», «Tarlan» syılyǵynyń laýreaty. Alash ardaqtysynyń mereıtoıyna oraı belgili jýrnalıs Qaınar Oljaıdyń Murat Áýezben KZ Púls Internet resýrsynda https://www.youtube.com/watch?v=E9tuRX7sUlc jarıalanǵan suhbatyn oqyrman nazaryna usynyp otyrmyz.
TÝǴAN JERDİŃ TOPYRAǴY TARTYP TURADY
– Eń alǵash ret kórgenińiz ózińizdiń anańyz, Merkiniń kógildir taýlary ǵoı. Aldymen sol estelikten bastaıyq...
– Merki keminde bir jarym ǵasyrlyq tarıhy bar ǵajap jer ǵoı. Bálkim, tarıhy odan da tereńirek shyǵar. Tarıhı derekterde Merkiniń eki jarym ǵasyr buryn Jibek jolynyń boıynda paıda bolǵany jaıly boljamdar bar. Merki sózi birneshe maǵyna beredi. Sonyń ishindegi durysyraǵy «ortalyq» degen maǵynasy-aý dep oılaımyn. Mysaly, ózbek baýyrlarymyz «Márkázı komıteti» deıdi, bul – ortalyq komıteti degen sóz. Demek, Merkiniń áý bastaǵy maǵynasy da osy ortalyq degenge kep saıady.
Jas kelgen saıyn adamdy týǵan jerdiń topyraǵy tartyp tura ma, múmkindigim bola qalsa, Merkige barǵym kelip turady. Kindik qanym tamǵan ólkeniń tabıǵaty ǵajap. Merkiniń taýlarynda kóne zamannan, sonaý tas dáýirinen qalǵan eskertkishter, tasqa qashalǵan sýretter bar. Osy eskertkishterdiń birazy qazir sol jerde jumys istep júrgen ǵalymdardyń arqasynda IýNESKO-nyń qaramaǵyna alynǵan. Merkide kórkemónerdiń de sapasy óte joǵary. Merkiniń janyndaǵy Taraz qalasynda XI ǵasyrdaǵy Qarahan dáýiriniń eskertkishi – Aısha bıbi kesenesi ornalasqan, jalpy túrkitildes halyqtardyń tarıhynda XI ǵasyr - eń bir ǵajap kezeń. Júsip Balasaǵun, Ahmet Iassaýı sekildi tulǵalar osy ǵasyrda ómir súrdi.
Merki – men úshin ǵajap meken. Osy jerde meniń balalyq shaǵymnyń estelikteri qaldy. Merkide Qarasý deıtin kishkentaı ǵana kól bar. Sol Qarasýdyń ústinde bir ǵana qaıyq bolatyn. Sýdyń jaǵasynda Úmit, Ilfa dostarymen oınaıtyn. Olar sıyrdyń júninen dop jasap alýshy edi. Birde Qarasýǵa ózimnen 6 jas úlken Bolat aǵam ekeýmiz de bardyq. Fatıma sheshemiz aǵama «Muratqa bas-kóz bol» dep aıtyp qoıǵan ǵoı. Qaıyqta otyrǵan bir adam ekeýmizdi ózimen birge kólge júzýge shaqyrdy. Qaıyqpen kóldiń ortasyna bardyq. Bir kezde qaıyq bata bastady. Túbi tesik eken. Janymyzdaǵy kisi ózi búkir. Ol qaıyqtan sekirip tústi de, júzip ketti. Qaıyq batyp bara jatty. Bolat Merkide óskendikten, júzýdi biledi eken. Al men kishkentaımyn, sýdyń túbine battym da kettim. Qazan aıy, kún sýyq. Bolat ta álgi kisiniń sońynan júzip kete barýyna bolar edi. Biraq ol ondaıǵa barmady, kóldiń túbine súńgip, meni alyp shyqty, ólimnen qutqardy. Munyń ózi sheshemniń bizdi bólmeı, bir ákeniń balasyndaı etip tárbıelegeniniń arqasy. Sol kúni men aǵamnyń men jaqsy kóretinin júregimmen sezindim. Osy kezde anam Merkidegi mektepte sabaq beretin. Ol 7 jyldyq mekteptiń 10 jyldyq bolýyna kúsh saldy.
– Siz kúndeligińizge osyndaı estelikterińizdi emes, kishkentaı kólbaqalardy jazypsyz. Bul sonda jas kezińizde ómirdiń qaıǵyly jaǵyn kórsetpeı, tek sáýleli jaǵyn kórsetkińiz kelgeni me?
– Kúndeliktiń ereksheligi - oıda júrgen dúnıelerdi jazasyń. Kúndelik aqyldan emes, júregińnen shyǵatyn sezimmen jazylady. Táı-táı basyp júrgen kezimde ápkelerim meni sýdyń jaǵasyna aparatyn, sonda sýdyń jaǵasyndaǵy qurbaqalar pyr etip sekiretini esimde qalypty.
ULY TULǴALAR BAǴALAI BİLGEN...
– Ár sábı kózin ashqanda, eń aldymen, anasyn kóredi ǵoı. Ataqty Fatıma Ǵabıtova elimizdiń tarıhynda analardyń ishindegi eń aıaýlysy deýge bolady. Qanshama qıyndyq kórgen. Onyń bárin oqydyq, bildik. Biraq endi sizdiń óz aýzyńyzdan anańyz týraly taǵy da bir márte estigimiz keledi.
– Anamyz - Qapal óńiriniń týmasy. Fatıma Ǵabıtovanyń bilimdiligin, parasattylyǵyn qazaqtyń uly tulǵalary baǵalaı bilgen. XX ǵasyrdyń basynda German–Reseı soǵysy kezinde nemis ultynyń ókilderi Qapalǵa keledi. Solardyń arasynda Ida Karlova deıtin óte bilimdi, musylmandyq saýaty joǵary adam bolǵan. Anam sol kisiden nemis tilin úırengen eken. Men de mektepte nemis tilin oqydym, eseıe kele, tildi jetik meńgere bastadym. Biraq sheshemniń nemisshesi menikinen áldeqaıda jaqsyraq, saýattyraq bolatyn. Soǵan qaıran qalýshy edim. Jaqynda Fatıma Ǵabıtova týraly fılm túsirileıin dep jatyr. Taıaýda Qazanda úlken festıvál boldy. Kórermendi jaýlap alatyn, bolashaǵy zor kınolardyń senarıine báıge jarıalapty. Sonda bizdiń sheshimiz týraly «Fatıma» degen ataýmen qatysqan senarı úzdikterdiń qatarynda boldy. Óte qyzyq, tartymdy fılm bolady dep oılaımyn. Óıtkeni, XX ǵasyrdaǵy tragedıanyń barlyǵy, tipti Azamattyq soǵys ta sheshemizdiń basynan ótken desek bolady.
– Qapaldan Merkige tap bolǵan sát eń qıyn kezdiń biri ǵoı.
– Anamyz Fatıma óte sulý, bilimdi kisi boldy ǵoı. İlıas Jansúgirovtiń lırıkalyq, aqyndyq erekshe darynyn sheshemizge jazǵan óleńderinen bilýge bolady. Ol barlyq lırıkalyq óleńin Fatımaǵa arnaǵan eken. Qazaqtyń belgili qalamgeri Muhtar Maǵaýınniń sheshemiz jaıly óte jaqsy estelikteri bar. Muhań qazaqtyń tarıhyn bes, alty ǵasyrǵa tereńdep zerttegen kisi ǵoı. Muraǵattardan izdesek, Muhtar Maǵaýınge kóp dúnıeni jınap tapsyrǵan Fatıma eken. Al endi sol kisi Merkige qalaı keldi? Sol zamanda anamyz Bilál degen kisige turmysqa shyqqan. Biláldiń erekshe ádebı daryny bolǵan. Bilálden Farıda, Jánibek, Azat syndy balalar dúnıege keldi. Qyzdary Farıda on eki jasynda qaıtys boldy. Bul qaza ata-anaǵa qatty soqqy boldy. Fatımanyń erekshe qasıeti deýge bolar bálkim, ákeleri bólek bolsa da, balalaryn bir-birine óte jaqyn etip tárbıeledi. İlıastan týǵan Ilfa tátem Jánibekke erekshe júrek jylylyǵymen qaraıtyn. Jánibek soǵysta qaıtys boldy
Qazaq uly halyq qoı, babalarymyz jaqyn adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastyń jaqsy bolýyn ósıet etken. Bilál ómirden ótkennen keıin onyń balalaryna qamqorshy kerek. Zaman qatal. İlıas Jansúgirov anamyzǵa da, balalaryna da qamqorshy boldy. Anamyz basyna salǵan taǵdyrdy qabyldaı bilgen adam. Fatıma sheshemizdiń fılosofıasy osyndaı bolǵan. Ómirge degen óziniń ustanymy boldy. İlıas ákeniń ornyna áke boldy. Azat óte bilimdi, saýatty bolǵan eken. Azatqa ákesinen daryǵan erekshe ıntellektýaldyq qasıetteriniń ashylýyna İlıas kómektesti deýge bolady. Oǵan eshqandaı daý joq. İlıas 1937 jyly repressıanyń qurbany boldy. Keteriniń aldynda jarqyrap ketti.
TARIHI SABAQTASTYQ
– Jetisýyn jyrlaǵanda shóbin sýrettegeniniń ózi týra boıaýmen salǵan kartına sekildi. Jetisýdaǵy árbir shóptiń ataýyn qazir biz bilmeımiz. İlıastyń óleńinde Jetisýdyń taýynda ósetin júzdegen shóptiń ataýy bar.
– İlıas – ǵajap aqyn. «Qulageri» qandaı ǵajap poema?! «Qulagerde» kóshpendi órkenıettiń kúıreýiniń tragedıasy baıandalady. Ol kóshpendiler órkenıeti saqtalsyn degen nıetpen «Qulagerdi» jazǵanda, atty baptaý, synshylyǵy bári qamtyldy. Dál osy nıetpen Muhtar Áýezov «Abaı jolyna» kirisedi. Qazaqtyń «qazaq» bolyp qalýy úshin kóshpendiler ómirin kórsetý kerek boldy. Tek XX ǵasyr emes, ol eki jarym myń jyldyq kóshpendilerdiń tarıhyn jazdy. Osynyń bárin qamtý úshin úshin roman-epopeıa kerek boldy.
Abaı jazǵan qazaqtyń taǵdyryn bolmasa ulylardyń is-áreketterin, talpynystaryn túsiný úshin biz sol Abaıdan buryn bolǵan zar zaman aqyndaryn mindetti túrde bilýimiz kerek. XV–XVI ǵasyrlarda jalpy tarıhı saıası jaǵdaı ózgerdi. Qazaqtyń kóshpendiler órkenıeti joǵalýǵa aınalǵan kezeńder keldi. Muhtar Áýezovtiń «Asan qaıǵy jáne Buqar jyraý» degen óte kúshti zertteýi bar. Sonda zar zaman aqyndaryn, olardyń rýhanı jaǵdaıyn jaqsy keltiredi. Ol bir sózinde «osynyń barlyǵy kelip Abaıǵa tireledi» degen edi. Ákem Abaıdy júregimen, sanasymen qabyldaǵan. Abaı óziniń búkil izdenisin, ómirin qazaq halqyna arnady. Keıin Abaıdyń jolyn Alash qaıratkerleri jalǵady. Mine, bul tarıhı sabaqtastyq.
İlıas ketkennen keıin Fatıma men balalaryna "halyq jaýynyń januıasy" dep qaraıtyn. Ol kezde Fatımaǵa Almatyda turýǵa bolmaıdy. Tanystary men týystarynyń ózi ony kórse de kórmegendeı kósheniń arǵy jaǵynan qashatyn bolǵan. Sol kezde ózi de qaýipti jaǵdaıda júrgen Muhtar Áýezov erlik kórsetip, sheshemizge kómek kórsetti. İlıastyń balalarynyń kıimderi bútin, tamaqtary toq bolsyn dep qamqorlyq tanytty. «Halyq jaýynyń» januıasyn saqtaı bildi. Bul týraly ózi kúndeliginde jazǵan.
1949 jyly Úmit, Ilfa Azat Merkidegi mektepti altyn belgimen bitirip, Máskeýge ketti. Men altyǵa tolyp, endi mektepke barǵan kezim. Muhtar Áýezov úshin elýinshi jyldar óte qıyn boldy. «Manasty» qorǵaımyn dep Máskeýge qashyp ketýge májbúr boldy. Soǵan qaramastan, Almatydan kishkentaı ǵana úı satyp alady. Úmit, Ilfa joǵary oqý ornyna túsedi. Ilfa óte daryndy sýretshi bolatyn. Onyń kóptegen sýreti saqtaldy, biraq birazyn ózi qurtty. Óıtkeni, sýretshiler ýchılıshesine túsem degende,"«halyq jaýynyń qyzyna bul jerde oqýǵa bolmaıdy" deıdi. Sonda ol úıge jylap kelip, biraz sýretin ózi jyrtyp tastaǵan edi. Biraq birazy saqtalyp qaldy. Sheshemiz saqtap qoıypty. Ol kezde qýatty adamdar balalaryn qazaq mektebine bermeýshi edi. Almatyda qazaq tilinde eki-aq mektep boldy. Ákem meni er balalarǵa arnalǵan 18-shi mektepke ózi jetektep apardy...
– Ákeńizdi alǵash kórgen kezińiz esińizde me?
– Ony dál qazir eske túsirý qıyn. Tym kishkene edim. Eki-úsh jas kezimde Merkige kelgende kórgen bolýym kerek. Sheshemizdiń týysy bizdiń januıamyzdyń qutqarýshysy bolǵan. Sol Qutbı meni alyp, Almatyǵa ákeledi. Sol kezder emis-emis esimde. Jasym tórtte bolýy kerek. Kishkentaı baýyrym Ernar júgirip júr eken. Ákemiz oǵan bir dorba asyq, maǵan taǵy bir dorba asyq ákelip berdi. Ernar ekeýmiz asyq oınaı bastadyq. Kim ekeni naqty esimde joq, ákemniń dostarynyń biri kelip, tizerlep otyryp, bizben birge oınaıtyn. Ákem Saparǵalı Begalınmen óte jaqyn dos bolǵan.
«OL ÓMİR BOIY ÁDİLETSİZDİKKE QARSY KÚRESTİ»
– Álginde ákeńizdiń mektepke aparǵanyn aıttyńyz. Mektepti jaqsy oqy degen shyǵar. Onyń ústine qazaq mektebine apardy. Mektepten keıingi mamandyq alýda ákeńiz aqyl berdi me álde mamandyqty ózińiz tańdadyńyz ba?
– Men qazaq mektebinde úsh jyl oqydym. Ol kezde Almatyda on úsh-aq paıyz qazaq boldy. Qalǵany orys, t.b. ulttar. Qazaqtyń birazy balalaryn basqa orys tildi mektepterge beretin. Sheshemizdiń bóle inisiniń Ǵazıza degen menimen qurdas qyzy boldy. Meni qazaq mektebine, ony orys mektebine bergen. Týys bolǵasyn Fatımamen jaılap aralasa bastady. Sol kezde týystary úıge qonaqqa kelgende kishkentaı Ǵazıza ekeýmizge suraqtar qoıady. Kimniń bilimi artyq degendeı, ekeýmizdiń jaýabymyzdy salystyryp, tekseredi. Sonda olardyń birazy «qarashy, Ǵazıza Muratqa qaraǵanda kóp nárse biledi» deıtin. Fatımaǵa aıtyp, ózderiniń ortaq sheshimimen Muratty orys mektebine aýystyrý kerek dedi.
4-synypta meni orys mektebine aýystyrdy. Sonda maǵan úlken demeý kórsetken sheshemizdiń qurbysy Anna Vıktorovna boldy. Ol meni eki-úsh aıdaı orys tilinde oqýǵa daıyndady. Sol kisiniń arqasynda qatardan qalmaı, mektepti jalǵastyrdym. Mektepte sportpen de shuǵyldandym. Ákem bizdiń sportpen aınalysýymyzǵa jaǵdaı jasap, kerek-jaraǵymyzdy alyp beretin. Barlyq balasyna, tipti eseıip ketsek te, shokolad ákep berýshi edi.
Birde mektepte prokýrordyń balasymen tóbelesip qaldym. Sonda ákemiz mán-jaıdy surap alǵan soń, maǵan qoldaý bildirdi. Ákemniń ádildigine rıza boldym. Ol ómir boıy ádiletsizdikke qarsy kúresti.
Anamyz Fatımanyń bóle inisi úlken bir shejire jazǵan. Sol shejireden anamnyń tatar emes, noǵaı bolǵanyn bildik. Kezinde Shámilge orystar Perm gýbernıasynan jer beredi. Sol Shámildiń qasyndaǵy adamdardyń arasynda bizdiń atamyz bolǵan eken. Ol noǵaı bolǵan. Bestshýda degen jerden qashyp, Qazaqstanǵa ótip, Jetisýǵa qaraı kelgen. Óıtkeni, sheshemizdiń minezi biz kitaptan oqyp júrgen, kórip júrgen tatarlardyń minezindeı emes edi, ol eshteńeden qorqý degendi bilmeıtin.
TÁRBIENİŃ BİR TÁSİLİ
– Oqýdy ákeńizdiń yqpalymen tańdadyńyz ba?
– Ákem óte daryndy tárbıeshi deýge bolady. Máskeýde 2-3 jyl dáris oqyǵan kezinde onyń bilimine orystardyń ózi tań qalǵan eken. Ákem qyrǵyz eline barǵanda, Saıaqbaı Qaralaevtyń úıin izdep barady. Ol týraly men biraz jazdym, aıttym. Sonda «Manasty» tyńdap otyrdyq. Sol ýaqytta qazaqtardyń arasynda qus baptaý óte sırek kezdesetin. Qyrǵyzdar ol jaǵynan myqty bolǵan. Saıaqbaıdyń qorasynda birneshe búrkiti bar eken. Ernar ekeýimiz baryp, sony qyzyqtap júrdik. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń biraz músheleri bar, ákemiz bar, bárimiz birge otyrǵanda men ákemniń qulaǵyna sybyrladym. «Men myna kisiniń aıtqandaryn túsinip otyrmyn» dedim. Sonda ákem «Meniń balalarym qyrǵyzsha túsinedi» dep marqaıyp qaldy. Bul da tárbıeniń bir tásili eken. Qyrǵyzdy baýyr sanap, jaqyn tartý kerek degen túsinikpen óstik. Túrikshildigim sodan bastaldy deýge bolady. Sheshemiz tatardyń kóptegen ánin jaqsy biletin.
Máskeýde «Jas tulpardy» qurǵanda tatar, bashqurt, qyrǵyz, taǵy da basqa túrkitektes ult ókilderin shaqyrdyq. «Jas tulparmen» barmaǵan jerimiz joq. Tipti, Reseıge, Omby oblysynda qazaqtar turatyn aýdandarǵa baryp, qazaqtardy izdeı bastadyq. «Jas tulpar» 1963 jyly quryldy. Ulttyq máseleni basty másele retinde qaraıtyn. Dál osy rýhpen Lenıngradta «Araı» degen uıym qurdyq. Sodan keıin Rıgaǵa bardyq. Sol tusta «Jas tulpar» qanatyn keń jaıdy, músheleri de kóbeıe tústi.
– Talaılar ishteı qoldaǵanymen, «Jas tulpardy» qoldamaǵan belgili úlken kisiler boldy. Aty-jónin de bilemiz. Bizdiń ataqty Sábıt Muqanov maqala jazdy. Sol arqyly Muhtar Áýezovti tuqyrtqysy keldi me? Álde tek sizderdi toqtatqysy keldi me? Sábıt Muqanovtyń sizder týraly óte ashshy pikirin qalaı baǵalaısyz?
– Sábeńniń Murat degen uly - óte talantty etnograf. Taǵy bir kisiniń esimin aıta keteıin, ol – Muhamedjan Qarataev. Onyń uly Mırlanmen biz jaqsy dos boldyq. Ekeýimiz birge fılosofıa ınstıtýtynda jumys istedik. Taqyrybyn tańdaǵanda, oǵan aqyl-keńes berdim. Qazaqtyń eposy týraly, jylqynyń beınesi týraly zerttegen edi. Men eshqashan eshkimge kek saqtaǵan emespin. Ol Sábıttiń balasy, Muhamedjannyń balasy degendeı bólip-jarý bolmaǵan. Óıtkeni, biz jas bolsaq ta, sanaly qazaq bola bildik. Sábeńder óz zamanynyń qurbandary. Onyń Muhtarmen kelispeýshiligi bir bólek, olardyń hat arqyly jazysqan aıtystary bar. Óz kózimmen kórdim. Sábeń - Nazym Hıkmet sekildi shynymen qyzyl ıdeologıaǵa sengen adam. Onyń tańdaýy sol boldy. Sondyqtan onyń ózine de, urpaqtaryna da eshqandaı kek joq.
TAŃDAÝYM «JAS TULPAR» BOLDY
– Oqý bitirgennen keıin ǵylymı izdenisińiz qaı baǵytta boldy?
– Birinshiden, ákemniń keńesin jadymda ustadym. Meni shyǵystaný fakúltetinde arab tilin oqysa degen oıy boldy. Biraq bul múmkin emes edi. Óıtkeni, arab tili dárisine tek mektepte aǵylshyn tilin oqyǵan balalardy qabyldaǵan. Sonda ákem: «Onda turǵan eshteńe joq. Qytaı tilinde qazaqtar týraly kóptegen derek bar. Sen qazaq týraly jazylǵan qytaı derekterin zertte, bil» dep, sonaý 1959 jyly aıtyp ketti.
Ákem 1961 jyly qaıtys boldy. Onyń sońǵy hattary óte keremet. Qolyma úsh hat berdi. Men úshin ákemniń hattary – úlken ósıet. Bul – qaıtys bolarynan eki kún buryn aýrýhanada sońǵy ret qolyna qalam alyp jazǵan hattary edi.
Qytaı tilin jaqsy meńgerip kele jatqanmyn. Ekinshi til retinde túrik tilin tańdadym. Sonda birazy tańqalyp qaraǵan. Sebebi, ol kezde qytaı tiliniń janyna japon shyǵys tilderin tańdaıtyn. Túrik tilin úzdik baǵamen bitirdim. Bir áńgimeni túrik tilinen orys tiline aýdardym. Asqar Súleımenov syndy aǵa býyn ókilderi osylaı aýdara ber dep meni qoldap júretin.
Qytaısham jaqsy bolǵandyqtan, maǵan Máskeýdegi Azıa–Afrıka memleketteriniń ınstıtýtynda jumys isteýge usynys boldy. Men ol kezde qytaı ádebıetin oqyp, maqalalar jazyp júrgenmin. Meniń alǵashqy syn maqalalarym qytaı ádebıetimen baılanysty.
Tańdaýym «Jas tulpar» boldy. Shyǵystaný emes, dúnıejúzilik ádebıet ınstıtýtynyń aspıratýrasyna tústim. Úsh jyl sol jerde oqydym. Men úshin óte jaqsy mektep boldy. Ádebıet teorıasy fılosofıasyz bolmaıdy.
Negizgi ómir jolymdaǵy úlken bilimdi sol jerde aldym deýge bolady.
1969 jyly men Máskeýde oqýymdy bitirdim. Almatyǵa kelgende, ishteı fılosofıany jaqsy kóre bastaǵan kezim edi. Ol kezde keńes zamanyndaǵy eń iri «Drýjba narodov» degen jýrnal bolǵan. Sonda eki jyl qatarynan meniń maqalalarym İ oryn ıelenip, syıaqy aldym. Dısertasıamdy da jaqsy qorǵadym. Almatyǵa kelgendegi meniń oıym - Qazaq memlekettik ýnıversıtetine kelip, ulttyq ádebıet pen dúnıejúzilik ádebıetten sabaq berý edi. Biraq Oqý-aǵartý mınıstrligine jazǵan ótinishime "Sizge stýdenttermen jumys isteýge ruqsat joq" degen jaýap keldi. Buǵan «Jas tulpar» sebep bolǵanyn túsindim. Sodan keıin ózim erekshe qurmetteıtin Esenalıev deıtin kisige jaǵdaıymdy aıttym. Ol kisiniń dosy Máskeýden shyǵatyn «Lıteratýrnaıa» gazetiniń bas redaktorynyń orynbasary eken. Soǵan telefon shaldy. Sóıtip, «Lıteratýrnaıa» gazetiniń Qazaqstandaǵy tilshisi atandym. Biraz materıal jazdym. Maǵan bul jumys unady. Osy jerde jumys istep júrgenimde, Fılosofıa ınstıtýtynyń dırektory: «Muratty fılosofıa ınstıtýtyna jumysqa qabyldaıyq», - dedi. Sóıtip, bir jaǵynan, «Lıteratýrnaıa» gazetinde tilshi, ekinshi jaǵynan, kishi ǵylymı qyzmetker retinde jumysqa ornalastym. Meni ǵylymı komýnızm bólimine jiberdi. Jalpy dúnıejúzilik fılosofıada eń birinshi talpynys – kóshpendi halyqtardyń kórkem ónerin tujyrymdaý. Soǵan Edige Tursynov, Asıa Muhamedova, Bolat Qaraqulov, Mırlan Qarataev, t.b. múshe boldy. Men sol toptyń jetekshisi boldym. Kekshil bolsam, olardy qabyldamas edim. Akademıada jumys isteıtinder eki jylda óte jaqsy eńbek jazyp shyqtyq.
«QAZAQSTAN DEGEN ATAÝDA JER, TAǴDYR BAR»
– Endi elimizdiń táýelsizdiginiń eleń-alańyndaǵy mańyzdy qadam bolǵan Memlekettik egemendik týraly deklarasıaǵa toqtalaıyqshy. Bul táýelsizdikke umtylǵan eldiń úlken talpynysynyń kezeńi edi. Táýelsizdik týraly memlekettik zań qabyldanatyn ýaqyt ta kelgen. Meniń oıymsha, Memlekettik egemendik týraly deklarasıanyń qabyldanýy mańyzdy qadam boldy. Sol kezde siz Joǵarǵy keńeste depýtat edińiz. Biz Joǵarǵy keńeske tirkelgen jýrnalıs retinde «Egemenge» kún saıyn reportaj jazatynbyz. Sol dáýirdi eske alyp, toqsanynshy jyldarǵa qaıta oralsaq...
– 25 qazan – Egemendik deklarasıasy qabyldanǵan kún. Deklarasıany jazý qıyn emes. Ol kezde Keńester Odaǵy quramyndaǵy barlyq respýblıkalar odaqtan shyqqany belgili. Deklarasıaǵa syn joq, sapaly jazylǵan. Onyń artynda turǵan ózimizdiń azamattar. Alaıda, deklarasıanyń bir osal jeri bar. Ol qabyldandy, biraq 13 jyldan keıin bul mańyzdy kún merekelik kúntizbeden alynyp tastaldy. Nege? Birde-bir azamat ony qorǵap shyǵýǵa talpynys jasamady. 1991 jyly jeltoqsannyń 10-y kúni ózimizdiń konsepsıamyzdy anyqtadyq...
Memleketke ataý bererde adamdardyń attaryn da usynǵandar boldy. Odan uıalatyn eshteńe joq. Tarıhı shyndyq. Ol kezde Sultan Sartaev pen Jabaıhan Ábdildınderiń kúres jolynda tájirıbesi joq edi. Jabaıhan aǵa maǵan: «Murat, sen qaıtesiń? Men Gegel týraly jazam. Basqalary ony túsinbeıdi. Sondyqtan aman-esen júrmin. «Qudaı-aý, jurt túsinbegen nárseni ne úshin jazasyz? Kimge kerek ol?» dep ol kisini quptamadym. Bizdiń ustanymdarymyz bólek boldy. «Jas tulpar» arqyly biraz tájirıbe jınaǵan edik. Táýelsizdik alǵanda «Qazaqstan» degen ataýdy biz usyndyq. Sonda ózim qurmetteıtin Sultan Sartaev aǵamyz «stan» orystyń «stolısa» degen sózinen shyqqan dep qarsy shyqty. Men shyǵystanýshy retinde «stan» degen kóne parsy sózi ekenin, jer degen maǵynany beretinin aıttym. Bul bizdiń túrkishildigimizdi, aýyzbirligimizdi bildiredi. Eń mańyzdy sóz – Respýblıka boldy. Óıtkeni, avtokratıa, dıktatýra bolmasyn degen nıetpen biz Respýblıka sózin shegedeı qaqtyq. Qazaqstan degen ataýda jer, taǵdyr bar. Osy ataý ózimniń janyma jaqyn...
– Sizdi belgili qytaıtanýshy retinde mamandyǵyńyzǵa oraı jáne saıası tájirıbeńizdi eskerip, elshi qylyp taǵaıyndady. Sizdiń alǵash elshilikti ashqanyńyzǵa da kýá bolǵan edim. Elshiliktiń ashylý saltanatyna Pekınge baryp, reportaj jazdym. Elshilikke keter aldynda siz úlken azamattyq is jasadyńyz. Bireýler biledi, bireýler bilmeıdi. 1990 jyldardyń basynda «Habar-2» degen arna boldy. Sol arnada bir baǵdarlamany Áýezhan aǵa júrgizip júrdi. Kólik jiberip aldyramyz. Baldaqpen keledi de, men basqarǵan «Habar-2»-de ishki mádenıet týraly habardy júrgizetin. Áýezhan Qodarǵa siz ózińizdiń úıińizdi berip ketkenińizdi sol kezde biz Áýezhannan estip, qatty rıza bop edik.
– Rahmet. Osyndaı estelikterdi umytpaı eske túsirip otyrǵannyń ózi óte jaqsy. Áýezhan óte daryndy adam boldy. Biz ony saqtaı almadyq. Osynda kelgende keıbir jazýshylar ol kisini ádebı qul retinde paıdalanǵan. Jazǵyzǵanda nemese aýdarǵanda pulyn durys tólemeı, eńbegin jep qalǵan. Árıne, ol shyǵarmashyl adam. Minezin kórsetedi, ursysady. Biraq kóbine nátıjesiz. Kúnderdiń bir kúni Jazýshylar odaǵynyń qasynan aýdarma birlestigin qurdym. «Álem» jýrnalyn shyǵardym. Soǵan Áýezhan óte jaqsy aýdarmalar jasap júrdi. Onyń aıaǵyndaǵy báteńkesiniń tozǵanyn, jaǵdaıy bolmaı júrgenin baıqadym. Sol kezde Almatyda eki páterim bar edi. Ózimniń bir bólmeli páterimdi Áýezhanǵa berý týraly sheshimge keldik. Bárin zańdastyrdyq. Meniń kitaptarymnyń bári sol páterde qaldy. Áýezhannyń dostary úıine kelip kitapty oqıtyn. Áýezhan soǵan qatty qýanǵany bar.
– Sizden qamqorlyq kórgen taǵy bir adam bar. Taǵdyry qıyn bolǵan Aıtan Núsiphan. Kezinde Qytaıdan kelgeninde oǵan ǵylymı zertteýmen aınalysýyna járdem berdińiz...
– 1963 jyly Máskeýde «Jas tulpardy» qurǵanda, dál sol jyly Qytaıda Aıtan «Jas kúshter» degen uıym qurdy. Qaıran qaldyq. Ol kezde bir-birimizdi tanymaımyz. Qytaıda mádenı revolúsıa bop jatqan kez. Qazaqtar uıǵyrlarmen jaqsy til tabysyp júrgen kezder edi. Aıtan tamasha aqyn ǵoı. Uıǵyr mektebin bitirgen, sondyqtan qazaq, uıǵyr tilin jaqsy biledi. Komsomol kósemi bolyp, Qytaıdy aralap shyqqan. Sol kezde qazaqtar mádenı revolúsıa kezindegi burynǵy 1949-1950 jylǵy jaǵdaıdy paıdalanyp, memleket quramyz degen josparlary bolǵan. Nátıjesiz boldy. Qytaıdyń Premer-mınıstriniń Aıtanǵa baılanysty naqty kózin qurtý kerek degen tapsyrmasy bolǵan. Jaqsy dostary habardy estip, uıǵyr men qazaqtar bes adamdy daıyndaıdy. Atqa minip, qarý alyp shekara buzyp ótedi. Olardyń arasynda tarıhshy, aqyn, jazýshylar bar. Kúnderdiń bir kúni qashyp Almatyǵa keledi. Fılosofıa ınstıtýtynda jumys istep júrgen kezimde Aıtanmen jolyqtyq. Ol sózge sheshen, aqyndyǵy bar, oıy tereń azamat boldy. Keıin ony Máskeýge shaqyryp, sol jerde úı berdi. Men ol kezde Máskeýge jıi baryp turdym. Úılengende kúıeý joldasy boldym. «Jas tulpardyń» jigitteri toı jasady. Biraz jyl jumys istep osy jaqqa oraldy. Eki jyl qatarynan Qytaıǵa baryp keldik. Bir ret Turpanǵa baryp, aralap keldik. Kelesi jyly Qashqarǵa bardyq. Kezinde Aıtanǵa kómektesken uıǵyrlar qushaq jaıa qarsy aldy. Uıǵyr men qazaq dos bolýy ábden múmkin. Syrttan kelgen qazaqtar nege bılikte joq degen másele kóterdik. Sońǵy barǵanda onyń jaqyn dostary Qytaı Aıtandy keshirgen joq degendi aıtty. Qaıtyp kelgen soń, kóp uzamaı qaıtys boldy. Onyń kitaptaryn shyǵarýǵa úles qostyq. Qazaqshasy ǵajap endi.
QAZAQTYŃ BAǴYNA JARATYLǴAN AZAMAT
– Murat Muhtaruly, saıası áńgimeni jalǵastyraıyq, ózińiz aıtqandaı, Qytaıdaǵy elshilik qyzmetińiz aıaqtalyp kelgennen keıin ne Prezıdent qabyldamaı qoıdy, ne Prezıdenttiń mańaıyndaǵylar jolatpaı qoıdy dedińiz. Birtindep Qazaqstannyń saıası ómirinde «Azamat» degen qozǵalys dúnıege keldi. Bul qozǵalysqa sizderdi ne biriktirdi?
– Qabyldamaǵany da, jolatpaǵany da ras. Áńgime onda emes. Sol kezde Qazaqstan men Qytaı arasynda úlken máselelerge – jer, sý jaǵdaıyna, ásirese, İleniń, Ertistiń jaǵdaıyna, taǵy basqa da mańyzdy máslelerge durystap kóńil bólinbedi. Men osy máselelerge oraı úndeý jasadym. Oǵan jeti-segiz zıaly akademık qol qoıdy. «Azamat» qozǵalysy quryldy. Ǵalym Ábilseıitov ol kezde Keńes Odaǵynyń Memlekettik syılyǵynyń laýreaty edi. Iadrolyq qarý jasaǵandyqtan, ǵalym retinde bedeli joǵary bolatyn. Ǵalym tabıǵatynan ǵajap edi, únemi izdeniste júretin. Túrkitildes halyqtardyń tarıhyn zerttedi. Ol bastaǵan jumysyn nátıjesiz qaldyrmaıtyn, janyn salyp, taza, óte saýatty atqaratyn. Sol azamatqa qarap, qazaqtyń qarapaıymdylyǵyna súısinesiń. Qazaqstandy araladyq. Jańatasqa bardyq. Soltústikke barǵanda jergilikti bıliktegiler ıttik jasady. Mashınamyzǵa temir salyp júrmeı qaldy. Tipti, jol apatyna aparýy múmkin edi. Qarsylyǵymyzdy bildirip, beıbit mıtıńterge shyqtyq. Ǵalymdy on kúnge qamady. Petr ekeýmiz ashtyq jarıaladyq. Zeınettegiler tamaq ákeledi, biz bas tarttyq. Dárigerler qarady. Ǵalymdy shyǵarmasa ketpeımiz dep turyp aldyq. Jalpy, saıası sananyń qalyptasýyna «Azamattyń» kómegi kóp boldy. Ǵalymǵa tańqalýshy edim. Qazaqshasy onsha bolmasa da, qazaqı adam. Qazaqtyń baǵyna jaratylǵan azamat edi. Qaıtadan Reseıge qaıtýǵa májbúr boldy.
– Zamannyń lebi sizdi televıdenıege ákeldi, eki jaqsy baǵdarlamańyz boldy. Aldymen «Ýaqyt jalǵastyrǵan jer», odan keıin «Jibek jolynyń boıymen». Bul telebaǵdarlamalardyń ıdeıasy oıyńyzǵa qalaı keldi? Oıyńyzdy qanshalyqty júzege asyra aldyńyz?
– Men óz-ózime baǵa bere almaımyn. Óıtkeni, adam jasy kelgende maqtanshaq bola beredi. Ózimdi ózenmen salystyrar edim. Ózen qalaı bastaldy, solaı aǵa beredi. Búginde jora-joldastarym, úzeńgilesterim bar. Ókinishke qaraı, sanymyz azaıyp barady. Óz basym qandaı ortada da óz oıymdy ashyq aıtamyn.
– Máskeýde oqyǵan kezden beri shyndyq úshin kúresip kelesiz. Jylymyqtyń kelgeni, qaıtadan sizdiń elep-eskerilýińiz sol kúrestiń nátıjesi dep oılaısyz ba?
– Nátıjeni oılasaq, óz paıdamyzdy oılaǵandaı bolamyz. Sondyqtan nátıje izdeýdiń qajeti joq dep oılaımyn. Bir Jaratýshy bar, Qudaı júregińde. İstegen isterimiz adal, taza bolsa bolǵany. Adamzattyń tarıhy úlken oıyn sıaqty, keıde súıinesiń, keıde kúıinesiń. Qazir keıbir tanystarym: «Buryn egemendik, táýelsizdik dep shyryldap júrýshi ediń, qazir sonyń bári keldi» dep tańqalyp jatady.
ÁKE ÓSIETİNE ADALDYQ
– Ótkende Semeıge bardyńyz. Ákeńizdiń Qaıym Muhamedhanovpen turǵan ustaz ben shákirt degen eskertkishin kórdińiz. Qasyna sýretke tústińiz. Ákeńizdiń «Shyńǵystaýdy arala, Abaıdyń elin arala» degen ósıeti bar edi...
– Taǵdyryma ákemniń sanaly tárbıesi áser etti dep oılaımyn. Ákemniń urpaqtary Semeıge, Qaraýylǵa baryp turamyz. Ózimniń eki nemerem bar.
– Kúndeliktiń bir jerinde «kishkentaı Maǵjan tegin umytpasa eken» dep jazasyz...
– Kóz tımesin, balalaryma rızamyn. Qyzym Golandıada turady. Ol úlken qazaqy tirlikpen aınalysyp, azamattyq jasap júr. M.Qashqarıdiń Túrki tilderi sózdigin ǵalymdardyń arasynda birinshi bolyp aýdarma jasady. Maǵjannyń uly, nemerem bir jasqa keledi. «Barys» ordenin sol nemereme bermekshimin. Sosyn jaqsy bir dombyrany syıǵa tartamyn. Qudaıǵa myń da bir rahmet. Balalarym da nemerelerimdi sanaly etip tárbıeleıtinine senemin.
– Al endi sońǵy suraq. Qaı ýaqyttan beri Murat Áýez boldyńyz. Ov-ty alyp tastapsyz. Muny nemen túsindiresiz jáne bul tek kitaptyń muqabasynda ma, álde qujatta da osylaı ma?
– Men muny tabıǵı nárse dep bilemin. «Ov» degen táýelsizdigimizge qaıshy. «Ov»- ty, orystar aıyp etpesin, jek kóremin, qutylǵanyma qýanyshtymyn. Eń birinshi sheteldik pasportymdy ózgerttim...
– Áńgimeńizge kóp rahmet, aǵa! Aman bolyńyz!
«Almaty-akshamý» №1 (6294) 5 qańtar, 2023 jyl