Muragerlik – qaıtys bolǵan adamnyń múlki men múliktik quqyqtarynyń muragerge aýysýy. Muragerlik ósıet jáne zań boıynsha júzege asyrylady. Ósıet jazǵanda mura qaldyrýshy múlkin bir nemese birneshe adamǵa, tutastaı ne bir bóligin ǵana qaldyra alady. Muragerlik quqyq qatynastarynyń paıda bolýynyń negizi mura jáne muranyń birden-bir krıterııi menshik. Almaty men elimizdiń basqa óńirleriniń turǵyndaryna osy muragerlik erekshelikteri týraly tolyǵyraq baıandaımyz. Tirisinde barlyq murasyn úlestirý – qaıtqannan keıin týystar arasynda kóptegen máselelerdiń týyndaýdyń aldyn alady.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasynyń 26-babyna sáıkes, QR azamattary zańdy túrde alǵan qandaı da bolsyn múlkin jeke menshiginde ustaı alady. Menshik, onyń ishinde muragerlik quqyǵyna zańmen kepildik beriledi.Ósıet qaldyrylmaǵan ne búkil muranyń taǵdyry aıqyndalmaǵan kezde, sondaı-aq QR Azamattyq Kodekste belgilengen ózge de jaǵdaılarda muragerlik zań boıynsha oryn alady. Mura azamattyń qaıtys bolýy nemese ony qaıtys boldy dep jarıalaý saldarynan ashylady. Mura qaldyrýshynyń qaıtys bolǵan kúni, al ony qaıtys bolǵan dep jarıalaǵan kezde, eger sot sheshiminde basqa kún kórsetilmese, azamatty qaıtys boldy dep jarıalaý týraly sot sheshimi kúshine engen kún muranyń ashylý ýaqyty bolyp tabylady.
Eger birinen keıin biri murager bolýǵa quqyly adamdar bir kúnde qaıtys bolsa, olar bir mezgilde qaıtys bolǵan dep tanylady jáne olardyń árqaısysynan keıin muragerlik ashylady da olardyń árqaısysynyń muragerleri muragerlikke shaqyrylady. Mura qaldyrýshynyń sońǵy turǵan jeri, al eger ol belgisiz bolsa – múliktiń nemese onyń negizgi bóliginiń ornalasqan jeri muranyń ashylý orny bolyp tabylady. Mura ashylǵan kezde tiri júrgen, sondaı-aq mura qaldyrýshynyń tiri kezinde ishte qalǵan jáne mura ashylǵannan keıin tiri týǵan azamattar ósıet jáne zań boıynsha murager bola alady.
Mura ashylǵanǵa deıin qurylǵan jáne muranyń ashylý ýaqytynda bolǵan zańdy tulǵalar, sondaı-aq memleket ósıet boıynsha muragerler bolýy múmkin.
Zań boıynsha muragerler QR Azamattyq Kodeksinde kózdelgen kezek tártibimen muragerlikke shaqyrylady. Zań boıynsha muragerlik kezinde, bir jaǵynan, asyrap alynǵan jáne onyń urpaqtary jáne ekinshi jaǵynan, asyrap alýshy men onyń týystary qandas týystarǵa teńestiriledi. Asyrap alynǵandar men olardyń urpaqtary asyrap alynýshynyń týǵan ata-anasy, onyń basqa da qandas týystary qaıtys bolǵannan keıin zań boıynsha murager bolmaıdy. Asyrap alynýshylardyń ata-anasy men onyń basqa da qandas týystary asyrap alynýshy jáne onyń urpaqtary qaıtys bolǵannan keıin zań boıynsha murager bolmaıdy. Zań boıynsha murager bolý quqyǵyn birinshi kezekte mura qaldyrýshynyń balalary, onyń ishinde ol qaıtys bolǵannan keıin tiri týǵan balalary, sondaı-aq mura qaldyrýshynyń jubaıy (zaıyby) men ata-anasy teń úlespen alady.
Eger birinshi kezektegi muragerler bolmasa, zań boıynsha murager bolý quqyǵyn ekinshi kezekte mura qaldyrýshynyń bir áke, bir shesheden týǵan jáne ákesi nemese sheshesi bólek aǵa-inileri men apa-qaryndastary (sińlileri), sondaı-aq onyń ákesi jaǵynan da, anasy jaǵynan da atasy men ájesi – teń úlespen alady.
Eger birinshi jáne ekinshi kezektegi muragerler bolmasa, zań boıynsha murager bolý quqyǵyn úshinshi kezekte mura qaldyrýshynyń ákesimen birge týǵan aǵalary men apalary, naǵashy aǵalary men naǵashy apalary teń úlespen alady. Eger birinshi, ekinshi jáne úshinshi kezektegi muragerler bolmasa, zań boıynsha muragerlik quqyǵyn mura qaldyrýshynyń aldyńǵy kezekterdegi muragerlerine jatpaıtyn, úshinshi, tórtinshi jáne be sinshi týystyq dáreje sindegi týystary alady. Týystyq dárejesi týystardy bir-birinen satylap alshaqtatatyn týý sanymen aıqyndalady. Mura qaldyrýshynyń óziniń dúnıege kelýi bul qatarǵa jatpaıdy.
Tórtinshi kezektegi muragerler retinde úshinshi týystyq dárejesindegi týystar – mura qaldyrýshynyń arǵy atalary men ájeleri;
Besinshi kezektegi muragerler retinde tórtinshi týystyq dárejesindegi týystar – mura qaldyrýshynyń týǵan nemere ini-qaryndastarynyń, jıenderiniń balalary (shóbere ini-qaryndastary, jıensharlary) jáne onyń atalary men ájeleriniń týǵan aǵa-inileri men apa-qaryndastary (sińlileri);
Altynshy kezektegi muragerler retinde besinshi týystyq dárejesindegi týystar – mura qaldyrýshynyń shóbere ini-qaryndastarynyń, jıensharlarynyń balalary, onyń nemere aǵa-inileri men apa-qaryndastarynyń (sińlileriniń) balalary jáne onyń eki atadan qosylatyn atalary men ájeleriniń balalary shaqyrylady.
Eger aldyńǵy kezekterdegi muragerler bolmasa, zań boıynsha jetinshi kezektegi muragerler retinde mura qaldyrýshymen keminde on jyl bir otbasynda turǵan mura qaldyrýshynyń ógeı ákesine ne ógeı sheshesine erip kelgen aǵa-inileri men apa-qaryndastary (sińlileri), ógeı uldary, ógeı qyzdary, ógeı ákesi jáne ógeı sheshesi shaqyrylady. Murany qabyldaý mura ashylǵan jerdegi notarıýsqa nemese zańǵa sáıkes mura alý quqyǵy týraly kýálikti berýge ýákiletti laýazymdy adamǵa muragerdiń murany qabyldaý týraly ótinishin ne muragerdiń muraǵa quqyq týraly kýálik berý týraly ótinishin berý arqyly júzege asyrylady.
Mura ashylǵan jer boıynsha notarıýs muragerdiń ótinishimen oǵan muragerlikke quqyq týraly kýálik berýge mindetti. Muragerlikke quqyq týraly kýálik mura ashylǵan kúnnen bastap alty aı ótkennen keıin beriledi. Ósıet boıynsha da, zań boıynsha da muragerlik kezinde, eger not arıýst a kýálik berilýin suraǵan adamdardan basqa tıisti múlikke ne búkil muraǵa qatysty basqa muragerler týraly anyq derekter bolmasa, kýálik atalǵan merzim ótkenge deıin de berilýi múmkin. Muraǵa quqyq týraly kýálikti berý boıǵa bitken, biraq áli týylmaǵan murager bolǵan kezde ol týylǵanǵa deıin toqtatyla turady.
Ázirlegen - Mánshúk BEKBOSYN.