Úndi-Tynyq muhıty iri derjavalar úshin asa mańyzdy geosaıası aımaq
- Qaıta kóterilgen Izraıl-Palestına qaqtyǵysy álem nazaryn ózine buryp áketti. Biraq bul ózge álemniń ózge jerlerindegi shıelenister jeńildedi degendi bildirmeıdi. Týrasynda, Izraıl-HAMAS soǵysy jahandyq qyzyp turǵan janjal otyna maı quıdy. Birtindep ósip kele jatqan aýqymdy qaqtyǵys qaýipteri burynǵydan da kúsheıe tústi. Dúnıe júziniń nazary Taıaý-SHyǵystaǵy qaqtyǵysqa shoǵyrlansa da, Ýkraınadaǵy, Úndi-Tynyq muhıtyndaǵy jaǵdaı jaqsaryp ketken joq. Beıbitshilik jáne turaqtylyq turǵysynan osy aımaqtaǵy úrdisterdiń ózektiligi áli de óz ornynda. Tipti, Úndi-Tynyq muhıty syndy alyp geosaıası aımaqtaǵy jaǵdaı bolashaq álemniń kartınasyna Izraıl-Palestına máselesinen de tereń áser etýi múmkin. Al keıbir sheteldik sarapshylar endigi yqtımal qaqtyǵys oshaǵyn dál osy aımaqtan izdeı bastady. Sondyqtan sahna syrtyndaǵy kóleńkeli aýmaqta ne bolyp jatqanyn baǵamdap otyrý mańyzdy.
Álemdik básekede teńgerim qaıta túzilýde
Úndi-Tynyq muhıty iri derjavalar úshin asa mańyzdy geosaıası aımaqtyń biri. Ári AQSH pen Qytaı syndy eki kúsh ortalyǵy básekege túsip jatqan negizgi oıyn alańy. Sebebi, halyq sany men ekonomıkalyq áleýeti jaǵynan bul alyp aımaq álem ekonomıkasyna zor yqpal etedi. Álem óndiris bazasynyń Qytaıdan Ońtústik-SHyǵys Azıa elderine qaraı oıysa túsýi túrli múddelerdiń sharpysýyn kúsheıtti. ASEAN elderiniń saýda seriktesi qatarynda Qytaı AQSH pen Eýropany artta qaldyryp keledi. Al Qurama Shtattardyń aımaqtaǵy strategıasy Qytaıdyń yqpalyn tejeýge baǵyttaldy. Osynyń bári múddeler qaıshylyǵynan kelip shyǵatyn uzaq merzimdik teketires kúıge jetkizýde.
Ońtústik Qytaı teńizinde kórshiler arasyndaǵy aýmaqtyq ıelik quqyǵyna qatysty daý-sharlar qazir jańa bir deńgeıge kóterildi. Jaqynda ǵana Qytaı men Fılıppın arasynda osy máselege qatysty daý órshidi. Aımaqtaǵy elder Beıjiń Ońtústik Qytaı teńiziniń aýmaqtyq egemendik quqyǵyna qatysty ustanymyna narazy. Ári osy sý aıdynyndaǵy jasandy araldardy kóbeıtip, olarǵa áskerı maqsattaǵy nysandardy turǵyzdy dep aıyptaıdy. Uzaq ýaqyttan beri sheshilmeı kele jatqan daý tutas Úndi-Tynyq muhıt aımaǵyna áser etýde. Jalpy, úrdisten qaraǵanda másele burynǵydan da kúrdelilene túsken.
Úndistan, Sıngapýr, Malaızıa jáne basqa da elder Vashıngton men Beıjińniń bir tarabyn tańdaýdan barynsha saqtanady. Sońǵy jyldary aımaq elderi AQSH-Qytaı arasyndaǵy strategıalyq básekelestik paıda qylatyn syn-qater barǵan saıyn kúsheıip kele jatqanynan alańdaıdy. Terıtorıa daýy men Taıvan máselesiniń shıelenise túsýi osy elderge de úlken qıyndyqtar alyp kelýde.
AQSH-Qytaı qatynasynda jylymyq bar
Úndi-Tynyq muhıty aımaǵyndaǵy eń negizgi múdde qaıshylyǵy Amerıka Qurama Shtattary men Qytaı Halyq Respýblıkasyna tán. Ári aımaqtaǵy eń negizgi keıipkerler de solar. Vashıngton men Beıjińniń yqpal aýmaǵyn keńeıtýge degen básekesi ondaǵy elderge ártúrli áser etýde. Saýda soǵysynan beri eki el qatynasy udaıy shıeleniske qaraı damydy. Sonyń ózinde ara-arasynda jylymyqtar bolyp turdy. Ózara barys-kelis, dıplomatıalyq almasýlar úzilmegen bolsa da, eki el lıderleriniń kezdesýi kópten beri júzege aspaı keledi.
Áıtse de, sońǵy birer aptada AQSH pen Qytaı qatynasynda kezekti jylymyq ornaǵandaı boldy. Ótken aptada Qytaı basshysy Shı Jinpiń (Sı Szınpın) AQSH kongresiniń Chak Shýmer (Chuck Schumer) bastap barǵan delegasıasyn qabyldap, qarym-qatynasty retteý boıynsha jyly lebiz tanytty. Tipti, Shıdiń kezdesýde aıtqan: «Qytaı-AQSH qatynasyn jaqsartýdyń myńdaǵan sebebi bar, nasharlatýdyń birde bir sebebi joq», – degen lebizi Vashıngton úshin de jyly qabyldandy. Basym kóp sarapshylar bul belgilerdi derjavalardyń qaıshylyqty retteýge degen qulshynysy retinde baǵalady.
Beıjiń jaǵynan mundaı iltıpattyń da ózindik sebebi bar. Alda Azıa-Tynyq muhıty ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy (ATES) samıti AQSH-tyń San-Fransısko qalasynda ótedi. Onda AQSH prezıdenti Jo Baıden men Qytaı basshysy Shı Jinpiń kezdesýi múmkin. Biraq bul kezdesý áli de boljaldy kúıde tur. Resmı Beıjiń kezdesý týraly rastaǵan emes. Sóıtse de, Qytaı basshysynyń Kongres delegattaryn ońasha qabyldap, jyly lebiz tanytýyn osy kezdesýge nıetti ekenin ańǵartatyndaı. Dıplomatıa tiline saı endi bir jaǵynan shıelenisti jeńildetýdi qalaıtynyn bildirgen belgi dese de bolady.
Taqyrypqa oraı
Derjavalar joly qalaı ózgerdi?
Úndi-Tynyq muhıty álemdegi halyq sany eń tyǵyz, sondaı-aq, halyqaralyq saýdanyń basym bóligin ózine tartyp otyrǵan aımaq. Bul aımaqta ereje ornatqan tarap tutas jahandyq ekonomıka men halyqaralyq saýda baılanystarynyń erejelerine aýqymdy yqpal etpek. AQSH pen Qytaı arasyndaǵy básekeniń negizgi máni mine osynda.
Degenmen, birtutas álem bir-birinen bólek tura almaıdy. İri kúsh ortalyqtary bir emes birneshe núktede kúsh synasyp jatyr. Bul kúsh synasý tek qarý arqyly ǵana emes, qarjy, resýrstyq shyǵyndar arqyly da tiresýde. Kópten beri bul maıdannyń jalpy kartınasy túsiniksiz bolyp edi. Izraıl men Palestına jańa sahna retinde qaıta ashylǵannan keıin iri derjavalardyń strategıalyq júristeri ózdiginen túsinikti bola ketkendeı. Iaǵnı Reseı, Qytaı syndy AQSH-tyń negizgi básekelesteriniń qatarynda Irannyń bolýy teńgerimdi buzyp kelgendeı bolǵan. Palestına daýy Iranyń kúshin ózine buratyny anyq. Bul degenimiz, AQSH-tyń arqasynan bir júktiń túskenimen birdeı. Endigi jerde Ýkraına máselesinde Reseıge qarsy Eýropa elderin qaldyryp, AQSH óz nazaryn Úndi-Tynyq muhıtyna aýdarýy múmkin. Eger bul boljam rastalatyn bolsa, onda aldaǵy ýaqytta Úndi-Tynyq muhıtynda, oǵan ilese shyǵys irgemizde de jaǵdaı kúrdeli ózgeristerge ushyraýy múmkin.