Zańǵar jazýshynyń asyl beınesin tulǵalaýdyń úzdik úlgisi retinde qazaq rýhanıatynyń altyn qoryna qosyldy
Otyzynshy jyldardyń ortasynda qazaqtyń qaımaǵy bolǵan arystarymyz, rýhanıatymyzdyń kóshbastaýshylary repressıaǵa ushyrap, ultymyzdyń bolashaǵyna endi qalaı qam jasaımyz degen tusta, Qudaı qoldap, 1934 jyly Qazaq ýnıversıteti ashyldy. Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen stalındik rejımnen ǵaıyptan aman qalǵan ult zıalylarynyń barlyǵy, Alashtyń bas kóterer azamattary, qaıratker uldary men qyzdary osy bilim ordasynyń tóńiregine toptasty. Olardyń mısıasy – ultymyzdyń sanasyn oıatyp, bolashaqqa myqty býyn tárbıeleý edi. Ulttyq ǵylym men bilimniń irgetasy osy shańyraqta qalandy. Munda álemdik deńgeıdegi ǵylymnyń úzdik jańalyqtary bastaý alyp jatty. Bir ǵana ultymyzdyń kemeńger qalamgeri, álem tanyǵan sańlaq jazýshy Muhtar Áýezovtiń otyz jylǵa jýyq taban aýdarmaı Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde sabaq bergendigi nege turady?! Rýhanıatymyzdyń osy qarashańyraǵynda «Abaı joly» roman-epopeıasyn jazyp, qazaq fólklorynyń tarıhynan qaıtalanbas leksıalar oqydy, «Manastaný», «Álem ádebıetiniń tarıhy», «Alashtaný» atty jańa ǵylymı dáristerdiń negizin qalady.
Ustaz ben shákirt
Áýezovtiń aldyn kórgen, dárisin tyńdaǵan, taǵylym-tárbıesin alǵan qanshama býyn qazaq jastary keıin qazaqtyń qabyrǵaly qalamgerleri atandy. Olardyń ishinde memleket jáne qoǵam qaıratkerleri qanshama. Aıtalyq, keshe ǵana dúnıeden ozǵan akademık-jazýshy, profesor Zeınolla Qabdolov «Meniń Áýezovim» atty romanynda osynyń barlyǵyn beıneli tilmen tógilte sýrettedi. Memleket qaıratkeri Á.Kekilbaev kezinde Áýezov taǵylymyn tereńnen tartyp, óz maqalalarynda qansha ret tolǵandy. Áýezov qalamynyń óz shyǵarmashylyǵyna tıgizgen ıgi áserin aıtty.
Muhańnyń sol kezeńdegi ómiriniń kýási bolǵan, jazýshy tóńiregindegi oryn alǵan barlyq qalyń oqıǵalardyń ortasynda júrgen, solardyń barlyǵyn kókiregine túıip, oı eleginen ótkizgen jas shákirt, jazýshy Zeınolla Qabdolov bul taqyrypqa kezdeısoq kelgen joq. Uly Muhańnyń bes jyl boıy shákirti bola júrip, keıinnen on jylǵa jýyq bir kafedrada qoıan-qoltyq eńbek etken jyldaryndaǵy júregimen qabyldaǵan bar oqıǵalardy tógiltip kitap betine túsirdi.
Kishkene sheginis jasasaq, sonaý qıan túbindegi Dossorda, Embi – Atyraý topyraǵynda dúnıege kelgen bozbala Zeınolla Qabdolov sol tusta qol jetpes tulǵa, uly sýretker Muhtar Áýezovtiń ózimen jolyǵam, saparlas, taǵdyrlas bolamyn dep oılady ma eken...
Talant kózi aýylda, mektepte júrgende-aq ashyldy. Aýdan, oblys moıyndaǵan aqyn bala atandy. Sóıtip, jazýshy, ádebıettanýshy – ǵalym bolam degen úlken arman jeteginde júrgen jas talapker Almatyǵa birden at basyn burady. Qara shańyraq, búgingi ál- Farabı atyndaǵy Qazaq ýnıversıtetiniń fılologıa, ıaǵnı qazaq tili jáne ádebıeti fakúltetine 1945 jyly stýdent bolyp qabyldanady. Taǵdyrdyń jazýy, osy sáttiliktiń ózi sol kezde Muhańnyń tikeleı qoldaýymen júzege asady.
Akademık-jazýshy Zeınolla Qabdolovtyń «Meniń Áýezovim» roman-essesi 1997 jyly «Sanat» baspasynan jaryqqa shyqty. Kólemi 225 bettik roman-esseniń taqyryby men negizgi sújettik arqaýy qazaq ádebıetiniń klassıgi, zańǵar jazýshymyz Muhtar Á ýe zo vt i ń ó m i r b a ıa n d y q t a ǵ d y r y n a , qalamgerlik, ustazdyq qyzmetiniń úlken bir belesine negizdelip jazylǵan kólemdi prozalyq shyǵarma.
Máńgilik eskertkish
Uly Muhańnyń, Muhtar Áýezovtiń aldyn kórgen, dárisin tyńdaǵan, súıikti shákirtine, jyldar óte kele dos-inisine aınalǵan Zekeńniń talanty, daryny uly sýretkerdiń nazaryn birden ózine aýdaryp, ǵulama ǵalymnyń uzaq jyldar boıynda tereń iltıpatyna bólendi. Shákirt Zeınolla Qabdolov ta óz kezeginde uzaq jyldar boıynda Uly ustaz eńbegin bir sátke de kózden tasa qylmaı, árdaıym Muhańnyń, Muhtar Áýezovtiń ár janrdaǵy, ár jyldardaǵy shyǵarmashylyq murasyn jınaýmen, jazýmen, zertteýmen, nasıhattaýmen ǵumyr keshti. Stýdent jastarǵa arnap «Áýezovtaný» atty arnaıy kýrs daıyndap, sony oqytýdy ómiriniń sońǵy sátine deıin birde-bir ret toqtatqan emes. Osy eńbeginiń túıini retinde Muhtar Áýezovtiń 100 jyldyǵyna oraı qalamger Uly ustazynyń rýhyna baǵyshtap, óziniń uzaq jyldar boıy qımas asylyndaı jan dúnıesinde terbetýmen, ushtaýmen, shyńdaýmen kelgen eńbegin «Meniń Áýezovim» atty romanyna ulastyrdy.
«...Kórgen jerden kózdi arbap, kóńildi qosa baýrap áketetin ǵajaıyp sýret – taǵy da aıtaıyn, – Áýezovtiń ólsheýsiz keń, kerile jarqyraǵan ájimsiz jazyq mańdaıy men tóbesinen taıǵanaı sýsyp baryp samaıǵa uılyǵyp qalǵan – oń shekede bir ýys, sol shekede bir ýys – shókim-shókim bult tárizdi kók mamyq shashy. Sokrat – mańdaı degen bolady deýshi edi, sol osy eken ǵoı dep súısindim ishimnen, keýdemdegi kúlli dirilmen túısinip...», – dep alǵashqy áserdi sýretteýden bastalatyn kóp qyrly, qymbat dúnıesi – roman-essesi arqyly óziniń ustazyna máńgilikke qalatyn kórkemsózden eskertkish soqty. Osylaısha qalamgerdiń árdaıym júregindegi asyl beıne uly kórkem týyndynyń bas keıipkeri bolyp oqyrmanǵa til qatty.
Uly Muhańnyń uly tulǵasy bul týyndyda aıyryqsha áserli, tereń sóz qudireti arqyly qazaq júregine jol t artty. M.Áýezovtiń IýNESKO kóleminde atalyp ótken mereıtoıyna arnalǵan birtýar dúnıe boldy. Zekeń qalamynan shyqqan kórkem prozanyń barlyǵy, ǵylymı-zertteý eńbekteri, bir sózben aıtqanda, tutas adamdyq, azamattyq, ustazdyq jáne shyǵarmashylyq taǵdyry uly Muhańnyń sýretkerlik álemimen tereń astasyp jatty.
Ásirese, Muhańnyń balalyq kezeńi ótken týǵan jeri – Semeı, Shyńǵystaý, Bórili óńiriniń sýrettemeleri, atasy Áýezdiń, nemere aǵasy Qasymbektiń bolashaq jazýshyǵa áseri, yqpaly, Abaı jáne onyń aqyndyq aınalasy, Muhańa úlgi bolǵan Alash arystary, ıaǵnı onyń ulttyq dúnıetanymyn oıatqan, tarıhı taǵylym usynǵan uly ustazdary týraly oı- tolǵamdar, 1920–1930 jyldardaǵy beleń alǵan tarıhı, saıası oqıǵalar tizbegi, sol tustaǵy áperbaqan, asyra silteýshilerdiń kesirinen jazýshynyń qýdalaýǵa túsip, azap shekken kezeńderi, barlyǵy roman ishinde tereń, arnaly, birneshe taraýlardy qamtıtyn áserli baıandaýlar aýqymynda sóz bolady.
Áýezov álemi
Qalamger lırıkalyq sheginister arqyly epızodtardyń barlyǵyn ishteı sabaqtastyra, jymdastyra otyryp, keıipkeri Áýezovtiń kózimen jiti qadaǵalap, jigin taýyp, oqıǵa jelisin shyǵarmasynyń ekinshi, úshinshi, tórtinshi, besinshi taraýlaryna engizip otyrady. Tutas bir jeliniń boıynda sheber qıýlasqan ǵumyrbaıandyq sújetter, avtorlyq tolǵamdar qamshynyń órimindeı jarasym taýyp, kúrdeli tulǵanyń bútin bitimin, tutas ǵumyryn, qaıshylyqty taǵdyryn tereń poetıkalyq aıada sýrettep jetkizedi.
Obrazben oılaý, tógilgen til kestesimen sóıleý avtordyń sýretkerlik stılin, qalamgerlik qarymyn anyq ańǵartady. Eń bastysy, romannyń barlyq taraýlarynda sol romannyń óz keıipkerleriniń biri avtor – stýdenttiń tanymy, kózqarasy arqyly ýnıversıtet ǵalymdary men ustazdarynyń ómirindegi kóp syrlar, kóp shyrǵalańdar óte áserli baıandalady. Ásirese, osy oqıǵalardy baıandaý ústinde, avtordyń ótkir de utqyr ıýmory, keı tusta sarkazmǵa aınalyp kete baratyn, oqyrmanyn selt etkizetin tereń satıralyq beıneleýler aǵyny, kúlkili epızodtar men adamdardyń pushaıman kúı keshýi, taǵy da basqa tosyn sýrettemeler oqyrmandy ózine tartyp, sújettik arnalardy shırata túsedi. Avtor tujyrymdaǵandaı, «Muhtar taǵdyry – qıyn taǵdyr. Óıtkeni, ol – talant taǵdyry. Al talant joly qashan da tar, taıǵaq. Biraq osynyń bir-aq óteýi bar: ol sýretker ómiriniń naqty derekteri onyń zatty ónerine kóshýi. Al ómir ónerge kóshken jerden jazýshy bastalady».
Ádebıet tarıhyndaǵy úlken jańalyqtardyń, irgeli sózdiń árdaıym kósh basynda, qaınaǵan ortasynda júretin Muhańnyń taǵdyry aýyr, azapty bolǵanyn, jazyqsyz japa shegetin, kúızeliske túsetin kúnderiniń kóp bolǵanyn qaıta kóz aldymyzǵa elestetemiz. Atalǵan romandaǵy keıipkerlerdiń árqaısysynyń ózindik bolmys-bitimi, keskin- kelbeti, ishki jan dúnıesi, barlyǵy naqty oqıǵalar ústinde kórinetindikten shyǵarma sújetindegi arnalar ishteı jymdasyp, astasyp, tutasa kele bas keıipker Muhtar Áýezovtiń tulǵasyn jan-jaqty ashýǵa qyzmet etedi.
Uly sýretkerdiń taǵdyryndaǵy elýinshi jyldardyń basynda qaıta bastalǵan shyrǵalań, qýdalaý, saıası qýǵyn-súrgin, barlyǵyn avtor ómirdegi shynaıy kórinister arqyly, adamdar taǵdyry arqyly tereń ańǵartady. Muhańnyń ataqty «Abaı» romany úshin basy daýǵa qalyp, kórealmaýshylar men qyzǵanshaqtardyń, solaqaı synshylar men asyra silteýshilerdiń talaýyna qalaı túskeni, qalamgerdiń osynaý azapty kúnder men túnderdiń barlyǵyn júreginen ótkizetindigi romanda tarıhı oqıǵalar arnasynda ashylady.
Qaıtalanbas kórkem mura
Muhańdaı qalam qaıratkeriniń basynan ótetin san túrli oqıǵalardy, taǵdyr belesterin sol jyldardaǵy qazaq ádebıeti tóńireginde ótken ártúrli tarıhı, saıası-áleýmettik jaǵdaılardy bir-birlep, satylaı, saralaı otyryp, asyqpaı-aptyqpaı baıandaıtyndyǵy qalamger sheberliginiń arqasynda oqyrmanǵa óte áserli jetkiziledi. Osy oraıda jazýshy óz romanynda Áýezov basyndaǵy shyrǵalańdy tómendegideı sýretteıdi: «Áýezov jıyrmaǵa jetpeı, otyzdan ótpeı áýezovtigin tanytty. Bas-aıaǵy on jylda, ózgelerin óz aldyna qoıǵanda, sóz óneriniń injý-marjany sekildi úsh kórkem týyndy berdi. Alaıda, amal qansha sol úsh týyndynyń úsheýi de eńbektiń zeıneti emes, beıneti bolyp shyqty: «Eńlik- Kebekten» keıin eskishil Áýezov, «Qaragózden» keıin ultshyl Áýezov, «Qıly zamannan» keıin alashordashyl Áýezov synnan-synǵa ushyrap, soqqydan-soqqyǵa jyǵylyp, aqyr aıaǵynda qasqa mańdaıyna «halyq jaýy» degen qara tańba basyldy da, qamaýǵa alyndy. Odan otyz ekinshi jyly jarıa baspasóz betinde «jazdym, jańyldym» dep Ashyq hat jazyp áreń qutylady».
Muhtar Áýezovtiń uzaq ta, ulan-ǵaıyr shyǵarmashylyq saparyn, sýretkerlik eren eńbegin avtor ár taraýda qıalaı soǵyp, áńgime arqaýyna aınaldyrady. Osy betterden Muhańnyń jeke pendeshilik tirshiligi de, otbasy, oshaq qasy tirshiligi de, aǵaıyn-týys, dos-jaranǵa qatysty mol ómirderektik sýretteýler de óz ornymen, óz kezegimen kóz aldymyzdan ótedi. Olardyń birde-bireýi de Muhańnyń
ómirine qatyssyz aıtylmaıdy. Hakim Abaı jyrlaǵandaı, «soqtyqpaly», «soqpaqpyz» ǵumyr keshken, qazaq rýhanıatyna qaıtalanbas kórkem mura qaldyrǵan sýretker qalamgerdiń tutas tulǵasymen roman sońynda oqyrman qımaı qoshtasady. Osylaısha roman-esseniń kúlli estetıkalyq áseri, kórkemdik kúshi Muhtar Áýezovtiń óz týyndylarymen qatar jarysa bıikteı beredi, bıikteı beredi.
Muhtar Áýezovtiń ómirden ótkenine de alpys jyl tolypty. Muhańnyń asyl armany týǵan eliniń táýelsizdigi edi. Búkil ǵumyryn, kúlli shyǵarmashylyq taǵdyryn osy jolǵa arnady. Alash arystarynyń arasynan atylyp ketpeı, almaǵaıypta, eliniń baǵyna aman qaldy. Búgin táýelsizdigimizdiń otyz bir jyldyǵy jáne sańlaq sýretker, ǵulama ǵalym, álem moıyndaǵan zańǵar jazýshy Muhtar Áýezovtiń 125 jyldyǵynyń qatar kelip jatqandyǵy qasıetti tarıhı sát. Osynyń qadirin bilýimizdiń mán-mańyzy aıryqsha.